CC BY
26FТАХР 15.31.31
ЭМОЦИОНАЛДЫ ЦАРЫМ-ЦАТЫНАС - ОТБАСЫЛЬЩ ТЭРБИЕНЩ НЕГ1ЗГ1
ФАКТОРЫ РЕТ1НДЕ
П.К. Искакова, Ж. Эбдтэюм Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тYрiк университетi, ТYркiстан, Казахстан
fari_77@mail.ru
Макалада каз1рп тандагы педагогика жэне психология гылымындагы езекп мэселерд1н б1р1 -эмоционалдык карым-катынас отбасылык тэрбиен1н нег1зг1 факторы ретшде карастырылады. Отбасылык тэрбие - бул ата-аналардын белг1л1 б1р касиеттерд1, ккерлжп калыптастыру максатында жузеге асыратын максатты, саналы турде жYргiзiлетiн фактор. Отбасыныц тэрбие тет1г1н ныгайту нег1з1нде отбасындагы ересектер дурыс деп санайтын мшез-кулыкты кетермелеп, белгiленген ережелер мен белгш бiр нормалар жYЙесiн енгiзедi, оларды сактап бiртiндеп эдетке жэне шш кажеттiлiкке айналдырады. Сондай-ак, отбасындагы сэйкестендiру тетiгi - бала ата-аналарга елжтеп еседi, олардын iс-эрекетiне багдарланып, ата-анасы сиякты болуга тырысады. Макалада отбасындагы эмоционалдык карым-катынастын Yш тобы мен ана тэрбиесiнiн ек1 стилi белiп керсетiледi жэне тулгааралык эмоционалдык катынастардын негiзi тYрлерi камтылган.
Туйт свздер: эмоционалдыц щарым-щатынас, отбасылыщ тэрбие, ата-ана, отбасы MYшелерi, взара щарым-щатынас, эмоционалдыщ-тулгалыщ даму.
ХХ гасырдын 20 жылдарынан бастап ата-аналардын бала психикасы дамуына, онын эмоционалдык эл-аукатына эсерi жiтi зерттеле бастады. Ата-ананын балага деген махаббаты туа бiткен биологиялык компоненттерге ие, бiрак жалпы алганда ата-ананын балага деген карым-катынасы когамдык нормалар мен кундылыктардын эсершен болатын мэдени-тарихи феномен, тарихи езгермелi кубылыс болып табылады. БYгiнгi танда отбасы туралы жYргiзiлген зерттеулерге CYЙенсек, отбасы баланын жеке басын калыптастырудын бастапкы жэне кажетп шарты болып табылатынын ангартады. Себебi, алгашкы бшм мен угымды, тэрбиенi бала тшелей отбасынан алады. Эрине, эрбiр баланын езвдш отбасылык карым-катынастар туралы ерекше тYсiнiктерi калыптасып, онын тулгалык дамуына Yлкен эсер етедi. Сондыктан эрбiр баланын отбасы туралы тYсiнiгi, онын эмоционалдык эл-аукатынын керсеткiшi болуы мYмкiн екенiн атап ету керек.
Адамзат баласынын отбасындагы тэлiм-тэрбиесi кай гасырдын болсын езектi мэселелерiнiн бiрi болды. Ежелгi антикалык дэуiрден бастап ойшылдар отбасылык тэрбие мен отбасылык емiрге дайындык жасау мэселесiне ерекше мэн берген. Сонын бiр дэлелiн грек ойшылы Платоннын кезкарастарынан табамыз. Онын пшршше, адамдар отбасын куру Yшiн болашак емiрдегi серiгiнiн кандай отбасынан шыкканын, онын эке-шешесi мен ата-бабаларын жаксы бiлуi кажет деген тужырым жасайды. Ал, белгiлi ойшыл Аристотель болса, «отбасы - адамдардын карым-катынастарынын ен бiрiншi тYрi жэне ол мемлекеттщ бiрiншi кiшiгiрiм белт» деп санаган [1; 304].
БYгiнгi ескелен урпак Yшiн сыр ещршщ абызы Коркыт атанын мурасындагы: «Анадан енеге кермеген кыз жаман, атадан тагылым алмаган ул жаман... Менмен, тэкаппар адамды тэнiрi CYЙмейдi... Акылсыз балага ата дэулетiнен кайран жок... Конагы жок караша YЙден кулазыган туз артык» деген отбасылык тэлiм-тэрбиелiк есиетi аса манызды. Ал, ойшыл данышпан, галым эл-Фараби: «Отбасы белгш бiр белшектерден куралады, солардын аркасында гYлденедi. Булар саны жагынан тертеу: ерi мен эйелi; кожайыны мен кызметшiсi; эке-шешесi мен баласы; мYлкi мен мYлiк иесi. Юмде-юм бул белшектер мен бiрлестiктердi баскарса, ол адам YЙдiн билеушiсi жэне экiмi болады. Оны кожайын деп атайды» деп, отбасын онын курылымдык белiктерi тургысынан сипаттайды. Осы пайымдаулары аркылы галым заманнын агымына карай отбасынын езi де, онын курылымы мен тэрбие мазмуны да сан килы езгерюке ушырайтынын болжагандай [2; 160].
Эмоционалды карым-катынас отбасы емiрiнде ете Yлкен манызды кызмет аткарады, себебi отбасы мYшелерi бiр-бiрiмен карым-катынас жасау барысында езара пiкiр алмасып, кайгы-
куанышта ортактас болу аркылы бiр-бiрiмен сенiмдi кец аукымды эмоциялар аркылы екi немесе бiрнеше психологиялык жYЙе, не бiрнеше рухани элем жэне ой-пiкiр, сана-сезiм, мшез-кулык, кылык-жорыктар арасында келiсiм, езара тYсiнiстiк, не болмаса кактыгыс, талас-тартыс, карама-кайшылык тургысындагы мэмiле YPДiсi iске асады. А.Н. Леонтьев атап еткендей, эмоциялардыц классикалык теориялары «адамныц трансформациясын инволюция ретiнде карастырады, бул тэрбиенщ жалган идеалын туындатады». Шындыгында, А.Н. Леонтьевтщ пiкiрi бойынша «эмоционалдык процестер мен жагдайлар адамныц езшдш дамуына оц эсерiн типзедЬ>.
БYгiнгi танда отбасы туралы жинакталган зерттеулерге CYЙенсек, отбасы баланыц жеке басын калыптастырудыц бастапкы жэне кажетп шарты болып табылатынын ацгартады. Отбасындагы езара тулгааралык карым-катынастардыц ец мацызды белш эмоционалдык карым-катынас болып табылады, ягни отбасы мYшелерiнiн бiр-бiрiнiн эмоцияларымен алмасуы. Отбасы мYшелерi арасындагы эмоционалдык карым-катынастыц калыпты жагдайда болмауы, отбасы мYшелерi арасында не болып жатканын, неге булай болып жатканын тшелей бiлу мYмкiн емес. Бiрак адам акыл-ойы калыптаскан тулга болгандыктан, ол мшдетп тYрде отбасы мYшелерiмен карым-катынас жасау барысында, ондагы белгiлi бiр жагдайды болжай алады. Ягни, карым-катынас барысында отбасы мYшесiнiн жагдайын бакылай алады.
Отбасындагы карым-катынастыц ерекшелш, ол «адамныц ойын оки отырып», отбасы мYшелерiнiн мшез-кулкын езiнше тYсiне бастауы. Сонымен катар, егер адам езше жакын адамдардыц «ой-ерiсiн окуга» дагдыланса, онда бул карым-катынастар кебшесе дурыс емес тYPде тYсiндiрiледi. бкшшке орай, «адамныц ойын оку» бул адамдар арасындагы езара iс-эрекет пен карым-катынас жасауда белсендi тYрде пайдаланылады жэне тукымкуалау процесi бойынша балаларына берiледi. «Сурауга ыцгайсыз, кажет те емес, сондыктан бэрi белгiлi!» деген тYсiнiк калыптасады. Отбасындагы езара карым-катынастыц тагы бiр киындыгы бар, ол бiр адамныц екiншi адамныц сезiмдерi мен ой-ерiсiн тYсiнуге талпыныстарын CYЙемелдейдi. Адамдар «камкорлык», «колдау», «екiну» сиякты угымдарды эртYрлi тYсiнедi. Мысалыга, бiр адам былай дейдi: «Маган камкорлык пен колдау кажет» десе, ал екшшю, коркып, не болганын сурай алмай немесе тiптi бiрiншi урсып алып, оган дэл осындай колдау бiлдiредi. Ал колдауды сураган адам езшщ жакындаганын тYсiнiп, оны колынан Yнсiз устау керек екенiн елестеткен болуы мYмкiн. Осылайша, адам карым-катынасына негiз болатын кептеген угымдармен катар жYредi.
Элеуметтендiру Yдерiсiнде жYзеге асырылатын тулганыц элеуметпк-эмоционалдык дамуы элеуметтiк ортада барабар багдарлану, жеке тулганыц жэне баска да адамдардыц езiн-езi багалауы, когамныц мэдени дэстYрлерiне сэйкес ез сезiмдерi мен коршаган ортага карым-катынасын бiлдiру кабшеттшгшен керiнедi. Д.Б. Эльконин атап еткендей, жеке тулганыц эмоционалдык-мотивациялык сферасыныц дамуы когамдык талаптарды, нормалар мен кундылыктарды мецгеру Yдерiсiнде жYредi. Баланыц жалпы психикалык жэне жеке дамуындагы отбасылык тэрбиенi зерттеуге арналган педагогикалык-психологиялык зерттеулерде отбасы мYшелерiнiн эмоционалдык сферасыныц ерекшелiктерiн калыптастыруга жэне элеуметпк мшез-кулыктагы аффектiлiк кершютердщ отбасына тигiзетiн эсерi керсетiлген [3; 360].
Отбасылык тэрбие - бул ата-аналардыц белгiлi бiр касиеттерд^ юкерлшт калыптастыру максатында жYзеге асыратын максатты, саналы турде жYргiзiлетiн фактор. Отбасы тэрбие тетшн ныгайту негiзiнде жYзеге асырылады, отбасындагы ересектер дурыс деп санайтын мшез-кулыкты кетермелеп, ал белгшенген ережелердi бузганы Yшiн оларды жазалай отырып, ата-аналар баланыц санасына белгш бiр нормалар жYЙесiн енгiзедi, оларды сактау бiртiндеп бала Yшiн эдетке жэне шю кажеттшкке айналады, сондай-ак отбасындагы сэйкестендiру тетiгi бала ата-аналарга елiктеп еседi, олардыц iс-эрекетiне багдарланып, ата-анасы сиякты болуга тырысады. Ата-ана карым-катынасы екi жакты жэне карама-кайшы болып табылады, бiр жагынан, шексiз махаббат пен баламен терец езара байланысы болса, ал екiншi жагынан кунды касиеттер мен мшез-кулык тэсiлдерiн калыптастыруга багытталган объективтi багалау катынасы. Кептеген зерттеулерде отбасылык тэрбиенщ негiзгi факторлары ретiнде эмоционалдык карым-катынас, махаббат, кабылдау жэне талаптар мен бакылаудыц ерекшелiктерi карастырылады [4; 144].
Ерекше факторларга отбасылык тэрбиенiн эмоционалдык сипаты жатады. Отбасында ага урпакпен жацаша карым-катынас дагдыларын мецгеру процес жYредi, урпакаралык карым-катынасты дамыту жYзеге асырылады, балалар мен ата-эжелер арасындагы байланыс ныгая тYседi. Е.Г. Благушкин мен В.Л. Титаренко отбасы тэрбиесшщ ец мацызды факторына эмоционалдык
фактор жатады деп есептейд^ ол туыстык сезiмдерге, отбасы мYшелерiнiн арасындагы эмоционалдык жакындыкка негiзделген, балаларга деген терен махаббатпен жэне балалардын ата-аналарына деген жауапты сезiмiмен керiнедi. Мундай жакындыктын болмауы немесе жеткiлiксiздiгi баланын эмоционалдык элемш темендетiп, онын элеуметтiк манызды сезiмдерiнiн дамымауына себеп болуы да мYмкiн.
Э.Фромм балага ана мен экенщ карым-катынас арасындагы сапалык айырмашылыкты шартты жэне шартсыз, бакыланатын жэне бакыланбайтын белгiлерi бойынша белiп керсетп. Ана махаббаты балага оны дYниеге экелу кезiнде берiледi, бiрак бала тарапынан ана махаббаты бакылауга багынбайтын, оны женiп алуы мYмкiн емес. Ал, бала эке махаббатына лайыкты ма немесе баласы онын Yмiтiн актайды ма, ол езiн-езi баскара алады ма деген ойлар мазалайды, ягни баласы экесiнiн Yмiтiне лайыкты болуга, ез белсендiлiгiне кол жетюзуге тырысып багады. Э.Фромм отбасындагы эмоционалдык карым-катынастын каркындылыгын Yш топка белш керсетедi:
Бiрiншi топ - эмоционалдык карым-катынастын жогары дэрежесi. Бул топ аналар Yшiн бала отбасында калаулы, анасы Yнемi онымен бiрге болады, езiнiн эмоционалдык жагдайын он багалайды.
Екiншi топ - эмоционалдык байланыстардын орташа дэрежесi. Отбасы баланы калайды, бiрак анасы белгiлi бiр жагдайга байланысты оган кYтiм жасай алмайды, бiрак баламен бос уакытында карым-катынас жасайды, онын дене жэне психикалык дамуына кызыгушылык танытады.
Yшiншi топ-эмоционалдык бас тарту.Осы топтын аналары Yшiн бала, эдетте, калаулы баласы болмагандыктан, анасы эртYрлi себептерге байланысты мысалы, кYЙеуiнен ажырасуына, отбасындагы элеуметтiк жагдайлардын нашарлыгынан т.б. эмоционалдык кYЙзелiске ушырайды. Мундай кезде эйел езiнiн эмоционалдык жагдайын негативт багалап, езiне кеп ^ш салуына, уайымдауына, мазасыздануына кебiрек кенiл беледi. Бул топтын езi екiге белiнедi: жасырын жэне ашык эмоционалдык кабылдауы бар аналар [5; 635].
И.Н. Галасюк пен Т.В. Шинина ана тэрбиесiнiн екi стилш белiп керсетедi: демократиялык жэне бакылау стилi. Демократиялык стиль келесi параметрлермен аныкталады: балалар мен ата-аналар арасындагы вербалды карым-катынастын жогары денгеш; ата-аналардын пiкiрiн ескере отырып, балалардын отбасы мэселелерш талкылауга косылуы; егер кажет болган жагдайда, ата-аналардын кемекке келуге дайын болуымен катар, бiр мезгiлде баланын дербес кызметшщ табыстарына сенiммен карау; баланын кезкарасы бойынша езiнiн субъективтiлiгiн шектеумен байланыстылыгы. Бакылау стилi балалардын мiнез-кулкына айтарлыктай шектеу коюды камтиды: балага шектеулердщ магынасын накты жэне анык тYсiндiру, тэртiптiк шаралар бойынша ата-аналар мен балалар арасында келiспеушiлiктердiн болмауы.
И.Н. Галасюк пен Т.В. Шининанын зерттеулерше сэйкес, тэрбиенiн демократиялык стат бар отбасыларында балалар элеуметтiк белсендшпмен сипатталады жэне сырткы бакылауга эрен берiледi, себебi оларга альтруизм мен эмпатия тэн емес. Тэрбиелеудiн бакылау стилш колданатын ата-аналардын балалары мойынсуынгыш, кебiнесе ез максаттарына кол жетюзуде тым табанды емес жэне агрессивт болмайды. Тэрбиенiн аралас тYрiнде балаларга кещл-куй, мойынсыну, эмоционалдык сезiмталдык, агрессивт емес, кызыгушылыктын болмауы, ойлау ерекшелт мен киялдаудын темендiгi тэн. Баланын езiн-езi бакылауга жэне элеуметтiк кузыреттшкке жауапты мiнез-кулкын калыптастырудын негурлым кен тараган тетiгi балалардын езiн-езi бакылауга пайдаланылатын бакылау куралдары мен дагдыларын менгеруi болып табылады [6; 223].
Г.М.Андрееванын пiкiрiнше, тулгааралык эмоционалдык катынастардын негiзi эмоционалдык керiнiстердiн барлык тYрлерiн камтиды. Адамнын эмоционалдык жай-кYЙi жэне онын уайымдап отырган сезiмiнiн сипатынан керiнедi:
- онын сырткы тYрi бойынша (мимика, пантомимика);
- егер ол адам манызды болса, жагдайдан шыгаруга тырысады;
- сез (ез уайымын тiкелей немесе жанама тYрде) жэне сейлеудiн экспрессивтi сипаты бойынша кабылдайды;
- адамнын мшез-кулкын жэне онын осы жагдайлардагы уэждерiн тYсiнедi;
- вегетативтш реакциялардын ерекшелiктерi негiзiнде айтуга болады [7; 244].
ОтбaсындaFы эмоциоталдык кapым-кaтынacтыц бузылуы жaсeспipiм тулFacыныц кaлыптacyынa дa теpiс эсеp етедi. Жaсeспipiмдеp отбacылык пcихотеpaпияcыныц бaй тэжipибесiн житакгай отыpып, Э.Г.Эйдемиллеp мен В.Юстицкий aтa-aнaлap мен жacecпipiмдеpдщ эмоционэлдык кapым-кaтынacындa жш кездесетiн бузылыcтapыныц екi тYpiн бeлiп кepсетедi [8; 519].
Бipiншi, «aтa-aнaлык cезiмнщ дaмымayы» мундай отбaсылapындa aтa-aнaлap жaсeспipiмдеpмен тыFыз кapым-кaтынac жaсaFысы келмейдi жэне олapдыц Yстiнен буйpык беpгендi кaлaйды. Кейбip aтa-aнaлap eздеpiнщ aтa-aнaлык мiндеттеpiнщ жayaпкеpшiлiгiнен шapшaFaндыFын жэне кабшесе олap aca мэцызды жэне кызыкты нэpседен отбaсы Yшiн кэлып коятындьгеын aйтып жиi шaFымдaнaды. Атa-aнa cезiмдеpiнщ дaмымay cебебi, отбacылык тэpбиедегi еpекшелiктеpiнщ болyынaн, мысэлы, бaлaлык шaFындa aтa-aнacыныц 6ac тapтyы, этэ-aнa жылуын cезiнбеyi caлдapынaн 6олуы мYмкiн. Мэселен, 6ana кезiнде e3 aнaлapынaн мейipiм aлмaFaн жaFдaйдa жэне aтa-aнaлapынaн кaжеттi колдэу aлмaFaн эйелдеp тэpбиелеyдщ жaзaлay шapaлapын кeп колдaнyFa (Бэpон Р., Ричapдcон Д., 1994) бейiм келедi екен. Ал, eте жac этэ-aнaлapдыц aтa-aнaлык cезiмдеpi aйтapлыктaй элаз болып келедi, 6ipa^ олap жэсыныц улFaюынa бaйлaныcты кYшейе тYcедi [9; 420].
Екшш^ «aтa-aнaныц жacecпipiмнщ жыныcынa кэтысты цуcкayлapы» - aтa-aнaныц жacecпipiмге деген мундай ^rama^i жacecпipiмнщ такты кacиеттеpiмен емес, aтa-aнa оныц жынысы «жэлпы еp 6ana» немесе «жэлпы кыз бaлa» деп aжыpaтaтынымен непзделедь Содaн кейiн, мысэлы, кыз бaлaныц ^сиет^^ бacым болFaн жaFдaйдa, еp бaлaFa тaнылмaFaн мiнездеp бaйкaлaды жэне кей жaFдaйлapдa кеpiciнше болып жaтaды. Бул келецciздiктi жacecпipiмдеp cезiнедi жэне pольдiк идентификaцияныц бузылуыта, 6apa6ap емес ^pFa^ic мехaнизмдеpiн пaйдaлaнyFa, невpотикaлык pеaкциялapFa экелyi мYмкiн. Оcылaйшa, эp бaлaныц eмipiнде этэ-aнaлap Yлкен жэне жayaпты мiндеттi a^apa^i. Олap бaлaFa мшез-кулыктыц жэцэ Yлгiлеpiн беpедi, aтa-aнaлapдыц кeмегiмен ол коpшaFaн элемдi тaниды, олapдыц бapлык ic-эpекеттеpiне елiктейдi. Мундэй YPДic бaлaныц отбacындaFы оц эмоционглдык бaйлaныcтapыныц жэне оныц aнacы мен экесше уксэс болyFa умтылысыныц apKa^i^^ одaн caйын кYшейе тYcедi [10; 105].
Атa-aнaныц бaлaFa деген эмоциоталдык кapым-кaтынacыныц бipнеше цуcкaлapын, мэселен мiнез-кулкындaFы туpaкты жaFдaйынaн негaтивтi жaFдaЙFa дешн жiтi ami^ayFa болaды. Бэлэныц эмоциоталдык кaбылдayы («еш нэpcеге кapaмacтaн» мaхaббaт пен бayыpмaлдылык) отбacылык жaFдaйлapFa бaйлaныcты шapтты жэне шapтcыз эмоционглдык кaбылay деп екi тYpге бeлiнедi.
Шapтcыз эмоциоталдык кaбылдay - бaлaныц aтa-aнacыныц жеке бacын жэне оныц мшез-кулкын capaлayды кeздейдi. Атa-aнacыныц бaлaныц нaкты ic-эpекеттеpiн теpic бaFaлayы, оныц эмоционглдык мaцыздылыFын жоккa шыFapyFa жэне aтa-aнa Yшiн оныц жеке бacыныц eзiн-eзi бaFaлayын тeмендетyге экеп cоктыpaды. Эмоциоталдык кapым-кaтынacтыц мундай тYpi бaлaныц жеке бacын дaмытy Yшiн неFуpлым колaйлы болaды, eйткенi бaлaныц aтa-aнaлapмен кapым-кaтынacындa кayiпciз, мaхaббaт, кaмкоpлык кaжеттiлiктеpiн толык кaнaFaттaндыpyды кaмтaмacыз етедь Шapтты эмоциоталдык кaбылдay - (бaлaныц жетicтiктеpiне, кacиеттеpiне, мшез-кулкыта негiзделген мaхaббaт). Бул жaFдaйдa бaлaныц aтa-aнacыныц мaхaббaты eзiнiц жетicтiктеpiне, Yлгiлi мшез-кулкыта, тaлaптapдыц оpындaлyынa лaйык болyFa тиic. Maхaббaт eздiгiнен беpiлмейтiн, ецбек пен кYш-жiгеpдi тaлaп ететiн мapaпaт pетiнде эpекет етедi. Атa-aнa мaхaббaтынaн aйыpылy мундай жaFдaйлapдa жиi колдaнылaтын жaзa тYpi болып еcептеледi. Атэ-aнa кapым-кaтынacыныц мундай тYpi бaлaдa aлaцдayшылык пен сешмаздшт тyындaтaды.
А.С.Спивaковcкaя мaхaббaттыц y™ eлшемдi моделiн негiзге aлa отыpып, aтa-aнa мaхaббaтыныц тупнускялык типологиясын усытады. Еcтеpiцiзге caлa кетейiк, осы модель aяcындa мaхaббaт cезiмiнiц уш eлшемi: симпэтия/энтипэтия; куpмет/жaкындык; элшэктык. Ka3ipri тэндэ aтa-aнa мaхaббaтыныц бузылуыныц cебептеpi элi де жеткiлiкciз зеpттелген, элэйдэ олapдыц кейбipiн aтayFa болады. Г.Г.Филипповэ эйелде энэ позициясыныц кзлыптэсуын жэне оныц aтa-aнa кызметiн жузеге acыpyFa психологиялык дaйындыFын aныктaйтын aнaлap онтогенезiнiц элты кезецiн бeлiп кepcетедi [11; 240].
Бipiншi кезец, aнacымен eзapa ю^екет - онтогенездiц эpбip сэтысындэ сэпэлы жэцэ фоpмaдa эpекет ете отьфып, куpcaктaFы дэмудэн бacтaлaды жэне eмip бойы жaлFacaды. Ол энэ мшез-кулкыныц кундылык жэне эмоциоталдык негiзiн кaлыптacтыpyды эныктэйды. Атасы кызы
Kßзaц Yлmmъщ ^ndap пeдaгогикaлыщyнивepcиmemiнiц Хaбapшыcы № 3(83), 2020
Ymrn ана бeйнeciн ^алыптастьфатын мацызды туета, ал олapдьщ apacындaFы дeлдaл - кызы мeн анасыныц элeyмeттiк-мэдeни тэжipибeci. Ананыц eзapa ic-эpeкeт тэжipибeci - эйeлдiц аналык бipeгeйлiгiн кaлыптacтыpyдыц нeгiзi болып табылады. Ананыц кызына дeгeн кapым-кaтынacы eз баласына дeгeн кундылыктыц калыптасуын аныктайды. Кызыныц aнacымeн кapым-кaтынac жасау тэжipибeci буpмaлayды, унатпауды, eлeмeyдi бастан eткepгeн жaFдaйдa, бaлaFa катысты катыгездш пeн буpмaлayFa дeйiнгi ананыц мiнeз-кулкыныц бузылу фaктiлepi бeлгiлi болады. Ана болу кундылы^ы кызда кeйiнipeк eз анасыныц мiнeз-кулкыныц мэдeни модeлi жэж ана болyFa кapым-кaтынacы peтiндe аналыкты элeyмeттiк бaFaлayдыц кYЙзeлici мeн peфлeкcияcы нeгiзiндe пайда болады. Болашак ана peлiн мeцгepy пpоцeci ассимиляцияныц, cэйкecтeндipyдiц, ата-ана болуды саналы окытудыц псжологиялык тeтiктepiмeн peттeлeдi.
Екiнmi кeзeц - ойын. Бул ойында кepнeкi модeльдey жaFдaйындa ана peлiнiц мазмунында кыздыц бaFдapын камтамасыз eтeдi. «Ютбасы» жэж «анасы мeн кызы» ойыны бала Ymrn ананыц м^з-кул^ш туpaкты бeйнe peтiндe кepyi, ана peлiнiц эталонын кaлыптacтыpy саласында тэжipибe жacayFa мYмкiндiк бepeдi. «Ана мeн кыздыц» ойыны узак уакыт бойы улттык шдагогикада кыз баланы ана болyFa дайындау мeктeбi peтiндe кapacтыpылды. Äтa-aнaлapдыц кызына бepeтiн aлFamкы ойынmыктapыныц 6ípí кyыpшaк болды. Куыфшак анасынан кызына бepiлeдi, оны сактайды, apнaйы дайындайды. ^^ap OFaн киiм тiгiп, ойын ойнап, мepeкeлepгe mыFapып салады. Kyыpmaктыц калай уcтaлFaны, кандай киiмдepдiц болFaны, онымeн калай ойнaFaны, оныц анасы жаксы болды ма дeгeндeй ойлap пайда болады. Kyыpшaктap баланы болamaк отбасы eмipiнe дайындауда элeyмeттeндipyдiц мацызды элeмeнтi болып табылады.
Ymiнmi кeзeц, ropeCTem mынaйы кYтyгe жэнe оны тэpбиeлeyгe кыз баланы тapтyдaFы кYтymiнiц (6-12 жас) peлi. Kasipri отбасында бала кYтyшi eкiнmi баланыц дYниeгe кeлyiмeн жэнe баланы тэpбиeлey пpоцeciнe Yлкeннiц коcылyымeн байланысты. К^ам тapиxындa aлты-жeтi жacтaFы бaлaлap алты айлык жэж одан да Yлкeн бaлaлapFa кaмкоpлык жасау пpоцeciнe кipeдi. Нэpecтeлepдiц куплу^ кapaй олapдa eмip салтын жYpгiзeтiн жоFapы мiнeз-кулыкты бaйкayFa болады. Мысалы, Yлкeн бaлaлap кimiлepiмeн ойнайды, eзapa кapым-кaтынacты жYзeгe acыpaды, баланыц cYpiнiп нeмece кулап калмауын кaдaFaлaйды, олapды кayiпciз кашыктыкка жэнe т.б. устайды.
Бipiншici - eмipдiц aлFamкы алты айында cэбилepмeн эмоционaлдык-тулFaлык кapым-катынас оpнaтy. Екiнmi кeзeц кimi баланы ^тущ жYзeгe acыpyдa, оныц эдic-тэciлдepiн мeцгepyдi кeздeйдi. Мунда cэбидi кYтyдiц эмоционалдык CYЙeмeлдeyдiц жeкe cтилi калыптасады. Дэл сол кeздe сэби кYтymi eзiнiц ayыp, элeyмeттiк мацызы бap кызмeтiнe дeгeн кaжeттiлiгiн, оныц Ycтiнe OFaн тapтымды ойын тYpiндe жэнe баланыц жансаулы^ы мeн тэнcayлыFы Ymiн толык жayaпкepmiлiктi кaбылдayFa мYмкiндiк алады. Мунда бала кYтyшi ceнcитивтi аймактан алынып тасталады. Эйткeнi жacecпipiм жacтaFы кыз бала сэбцщ кYтyдe кaжeттi тexникaлык meбepлiккe жэнe кузыpeттiлiккe иe болады, сондай-ак жacecпipiм Yшiн ана болу rap^e^^a^ да, эpинe, кimi окушы^а кapaFaндa элдeкaйдa жакын. Ceбeбi, cэбимeн эмоционaлды-позитивтi кapым-кaтынac тэжipибeciн алдын ала калыптастыфмай, кYтyдiц тexникaлык жaFынa ery кeзiндe жacecпipiм нeмкуpaйлылыкты тyдыpyы мYмкiн, ал куpбылapымeн кapым-кaтынac жасау Ym^ уакыт жeтicпeymiлiгiн тyдыpaтын кimi сэбиге кaмкоpлык жacayFa кeцiл бeлy кaжerriлiгi cэбигe катысты eз мYДдeлepiн iœe acыpy жолындaFы кeдepгi, жaFымcыз ой peтiндe оpнaтyды кaлыптacтыpaды.
Тepтiнmi кeзeц, аналык cфepaлapдыц мотивациялык нeгiздepiн capaлay мeн кыз баланыц жыныстык жeтiлy кeзeцiнe кeлeдi. Бул кeзeцнiц басты мiндeтi жыныстык жeтiлy мeн ана кундылыктapыныц бастапкы бeлiнyiнiц нeгiзiндe интeгpaциялaнyы болып табылады. Баланы дYниeгe э^лудщ пcиxологиялык мэceлeлepi жэнe жыныстык кapым-кaтынacтap, атап айтканда, нeкeдeн тыс жYктiлiк жэнe кыз баланы тэpбиeлey, жYктiлiктeн сактану жэнe оны жоcпapлay, ананыц мотивациялык жэж кундылык-мaFынaлык саласыныц дамуын аныктайды.
Бeciнmi кeзeц, ата-ананыц eз кызымeн eзapa ic-эpeкeт тYpлepiнiц бipнeшe кeзeндepiн камтиды, жYктiлiк жэнe баланы ^ту, cэбидi дYниeгe экeлy жэж оны тэpбиeлey, ана позициясыныц калыптасуын аныктайды.
Алтыншы кeзeц, бул - баланыц жeкe тулFa peтiндe (epтe жастан бастап) бayыpмaлдылыFы мeн CYЙicпeнmiлiгiн кaлыптacтыpy. Бул кeзeндe ана мeн бала meкapacыныц диффepeнцияcы мeн кapым-кaтынacтыц симбиотикалык тYpiн жeцy бaFытындa ананыц бaлaFa кapым-кaтынacы дамиды.
Отбасында баланьщ эмоционалдык-туеталык дамуында ата-ана устанымдары кандай мiндеттердi аткаратынын TYCiHy ете мацызды. Эрине, ата-аналар - балалар Yшiн ец мацызды жэне CYЙiктi адамдары. Олардыц беделi, эсiресе мектепке дешнп жаста абсолюттi болып келедi. Балалар ата-аналарыныц эдiлдiгiне, мейiрiмдiлiгiне деген ^mmî шексiз. Калыптаскан жеке тулгага Караганда, кейбiр балалар езiн-езi коргау механизмдерше ие емес, себебi олар саналы уэждер мен ниеттердi басшылыкка ала алмайды.
Н.Л. Кряжеваныц пiкiрiнше, эртYрлi устанымдар - баланыц езiн сактауга жэне коршаган элемде аман калуына кемектесетiн психологиялык корганудыц езiндiк куралдары болып табылады. Адам дамуыныц барлык кезещнде калыптаскан жэне урпактан урпакка берiлетiн, адамды коргайтын оц устанымдардыц Yлгiсi ретiнде жаксылык пен зулымдыкты жецетiн макал-мэтелдер, дастандар мен эцпмелер жатады [12; 276-280].
Т.Н. ЖYндiбаеваныц айтуынша, ата-аналардыц отбасылык устанымдары - балалар мен ата-ана карым-катынасыныц зерттелген аспектiлерiнiц бiрi. Ата-аналар кагидалары деп балага ата-ананыц эмоциялык карым-катынасы, ата-ананыц баланы кабылдауы жэне онымен мiнез-кулык тэсiлдерi жYЙесi немесе жиынтыгы тYсiндiрiледi [13; 312].
Отбасындагы эмоционалдык карым-катынас мэселесiн психодиагностикалау практикалык психологтыц кэсiби iс-эрекетiнiц кYрделi саласы болып табылады. Диагностика: бiрiншiден, отбасы мYшелерiнiц жекеден элеyметтiкке дешнп аспектшерш камтиды; обьект негiзiнде отбасы мYшелерi арасындагы катынас пен диадалык катынастарды диагностикалайды; отбасыныц аyызбiршiлiгiн, мшез-кулык YЙлесiмдiлiгiн жэне т.б. аныктайды; колданылган эдiстемелердiц курылымдык ерекшелiктерi негiзiнде сауалнамалар, проективтi эдiстемелер, тренингтер жэне т.б. етюзедц отбасындагы эмоционалдык карым-катынасты диагностикалаудыц бастапкы есептеyi негiзiнде (сyбьективтi калаулар эдiстемесi, карым-катынаска тYсyшiлердiц жеке мшездемесш аныктау эдiстемесi, тулгааралык карым-катынастыц субьективт бейнеленyiн зерттеу эдiстемесi жэне т.б.) бершедь Отбасымен жумыс iстеy Yшiн психолог отбасы мYшелерiнiц мiнез-кулыктары мен карым-катынасын тYсiнyге мYмкiндiк беретiн теориялык тYсiнiктермен карулануы кажет. Дурыс жYргiзiлген диагностика психотерапиялык ыкпал етyдiц багдарламасын куруга кемектеседi.
Отбасын жYЙелi багалау Yш децгейлi диагностиканы болжайды.
Бiрiншiден, психолог эрбiр отбасы мYшесiнiц жеке ерекшелштерш жэне осы ерекшелiктердiц отбасы шшдеп эмоционалдык карым-катынаска калай ыкпал ететшш багалауы кажет. Сонымен катар, ол отбасыныц эр мYшесiнiц психологиялык курылымыныц ерекшелiктерiн тYсiнyге кемек беретш психодинамикалык, гyманистiк жэне танымдык мшез-кулыктык тYсiнiктердi колдана алады. Сонымен катар, сол отбасы мYшесiнiц дене курылымын, интеллектуалды кабiлеттерiн жэне жеке ерекшелштерш де ескеру мацызды.
Екiншiден, отбасындагы эмоционалды карым-катынасты аныктаумен катар, отбасын жYЙелiк багыттар негiзiнде де багалау керек. Отбасында, эаресе, оныц ересек мYшелерi балага Yлкен ыкпал етедь Отбасындагы кундылыктар жYЙесiн бала ез емiрiнiц алгашкы жетi жылында ата-аналарымен карым-катынасыныц аркасында мецгередi. Оныц курбы-курдастарымен жэне муFалiмдермен карым-катынасы белгiлi бiр себептермен осы кундылыктар жYЙесiн таратады, кецейтедi немесе езгерiске ушырауына ыкпал етедь
Yшiншiден, отбасы мен коFамныц езара карым-катынасын баFалаyFа баFытталFан. Отбасын аралык сфера ретiнде карастырyFа болады^р жаFынан оныц мYшелерiнiц жеке кажеттшктер^ екiншi жаFынан - коFамныц талаптары мен мYмкiндiктерiн шектеп отырады. Отбасы езшщ мYшелерiнiц жеке кажеттiлiктерiн канаFаттандырyFа мYмкiндiк беретiн, сонымен катар, элеумет талаптарына сэйкес мiнез-кулкын реттеп отырyFа ыкпал ететiн механизм ретiнде кызмет аткарады десек те болады [14; 386].
Осыпан орай, зерттеу такырыбымы^а байланысты отбасындаFы ата-ана мен жасеспiрiм жастаFы баланыц эмоционалдык карым-катынасын диагностикалау Yшiн Е.Шафердiц «Ата-аналар мен жасеспiрiмдердiц эмоционалды карым-катынасы» атты тест-сауалнамасын жYргiзyдi жен кердiк. Е.Шафердiц «Ата-аналар мен жасеспiрiмдердiц эмоционалды карым-катынасы» атты тест-сауалнамасы - 15-18 жастаFы жасеспiрiмдер турFысынан ата-аналардыц тэрбие тэжiрибесiнiц мазмундык сипаты мен ерекшелiгiн жэне балалар-ата-ана карым-катынасын ашатын психологиялык диагностикалык эдютеме. Эдiстеме жасеспiрiм жастаFы баланыц ата-анамен
карым-катынасынын (анасымен жэне экешмен белек) жалпы кершстерш сипаттауга мYмкiндiк бередi: тiлектестiк, талапшылдык, автономды, баскарушылык жэне сэйкессiздiк. Бул эдiстемеде Е.Шафер ата-аналардын тэрбиелiк эсерш (балалар сипаттагандай) Yш айнымалы фактордын кемегiмен сипаттауга болатынын керсеткен: кабылдау - эмоционалдык бас тарту, психологиялык бакылау - психологиялык автономия, жасырын бакылау - ашык бакылау. Мунда кабылдау ата-аналардын бастапкы кугулерше карамастан баласына деген сезсiз он кезкарасты бiлцiредi. Эмоционалдык бас тарту балага терiс кезкарас, оган махаббат пен курметтщ болмауы, ал кейде отбасынын тYрлерiне карай ешпендiлiк ретвде карастырылады.
Диагностикалаудын максаты - ата-ана мен жасеспiрiм жастагы баланын эмоционалдыкарым-катынасын аныктау. Диагностикага жасеспiрiм жастагы 24 бала мен олардын ата-аналары (эр отбасыдан бiр ата-ана) катысты. Зерттеудщ жалпы Yлгiсi 48 адамды курайды. ЖYргiзiлген сауалнама бойынша, экесi мен баласынын карым-катынасы жэне анасы мен кызынын карым-катынасын диагностикалаудын нэтижесiне токталсак:
Тiлектестiк шкаласы бойынша экесi - 22%-ды кураса, анасы - 34% курады;
Баскарушылык шкаласы бойынша экес - 31%-ды кураса, анасы - 27% курады;
Талапшылдык шкаласы бойынша экесi - 14%-ды кураса, анасы - 15% курады;
Автономды шкаласы бойынша экес - 25%-ды кураса, анасы - 18% курады;
Сэйкессiздiк шкаласы бойынша экес -8%-ды кураса, анасы - 6% курады.
Осылайша, отбасындагы ата-ана мен бала арасындагы эмоционалды карым-катынастын езiндiк айырмашылыктары келесщей керiнедi. Аналарда он кезкарасты психологиялык кабылдау кезшде, экелерге караганда, бiрiншi кезекке сенiм мен тiлектестiк шыгады. Экелер езiне деген сенiмдiлiктi баласымен карым-катынаста катандыкты танытады, авторитарлыгы темен, бул ^ш^к кысым аркылы тэрбиеш болдырмайды.
Аналардын отбасын баскаруы тек кана билiкке жэне баласынын мшез-кулкын катан бакылауга негiзделген, сонымен катар, айналасындагылардын пiкiрлерi мен ез-езiн CYЙгiштiгiне байланысты керiнедi. Талапшылдык, эмоционалдык бас тарту кезшде аналарда кыныр конформизм жэне айналасындагылардын птрше элсiз тэуелдшк аныкталады, бул экенiн сипаттамасына караганда жетекшi позицияларга шыгады.Экелерде жасеспiрiм балага катысты талапшылдык тэрбие тэжiрибесi кезшде билшпен, кYшпен, катыгездiкпен езiн-езi беюту бiрiншi орынга шыгады. Аналар тарапынан автономдык жаксы адами карым-катынастардын болмауымен жэне баласынын проблемалары мен мYдделерiне сактыкпен ерекшеленедi, ал экесiнiн дербестш онын отбасындагы кешбасшылыгымен жэне онымен баласына карым-катынас жасауга кол жеткiзуiнде. Тэрбие тэжiрибесi тургысынан бiр-бiрiне кайшы келген керiнiстердiн сипаттамалары экелер мен аналардын устанымдары бiрдей. Диагностика нэтижесше карай, отбасындагы ата-ана мен бала арасындагы эмоционалды карым-катынасты калыптастыру жолдары карастырылып, коррекциялык жумыстарды уйымдастыру кезделуде.
Отбасында мейiрiмдiлiкпен, CYЙiспеншiлiкпен ескен бала отбасындагы баска мYшелерiне камкорлыкпен карап, олардын мYдделерi мен муктаждыктарын ескеруге, олардын эмоционалдык жагдайын тYсiнуге YЙренедi. Отбасында баланы CYЮдi жэне тYсiнудi тэрбиелеу зандылыгы деп тYсiну керек. Себеб^ баланын алдында коршаган ортанын, элеумегтiк емiрдiн барлык киындыгы ашылады, оны тYсiну ете киын. Кептеген жагдайларда бала ересектерден онын жанындагы барлык уайымдарды тYсiнiп, киын емiрлiк жагдайлардан алып шыгуга кемектесетiн досын кергiсi келедi.
Сонымен, адам емiрiндегi эмоционалдык карым-катынастардын мэселелерiн талдай отырып, егер психология тургысынан элi де тYсiнiксiз болса, кэдiмгi сана денгешнде буны ете карапайым жэне карама-кайшы емес екенiн атап ету керек. Отбасы езiндiк тэрбие берудiн ерекшелштерше байланысты, отбасы мYшелерiнiн езара эмоционалдык карым-катынастарына жэне отбасы мYшелерi арасындагы белгш бiр жеке касиеттердi усынатын езара iс-эрекет кешендерiне байланысты баланын физиологиялык, психологиялык жэне элеумегтiк дамуы Yшiн накты жагдайлар жасайды. Сонымен бiрге, отбасы балага рухани кундылыктарды, моральдык нормаларды, мiнез-кулык Yлгiлерiн, салт-дэстYрлерiн, ез когамынын мэдениетiн калыптастырады [15; 45-50].
Ерте балалык шак жеке тулганын дамуында манызды рел аткарады. Баланын «Мен» тужырымдамасында ата-аналар мен отбасы айкын керсетiледi. Ол баланын езi туралы он жэне терю тYсiнiктерiнiн дамуына бiрдей ыкпал етуi мYмкiн. Отбасындагы бiрлескен iс-эрекет пен
кapым-кaтынacтыц нэтижесшде aтa-aнaлap бaлaFa оныц eмip cypyiнiц eз aйнaлacындaFылap yшiн улкен кундылык, куpмет екенiн бiлдipедi. Бэлэ eзiн от6эсындэ 6экытты cезiнyi yшiн, жэксы бейiмделyге жэне киыццыктapды жеце бшуге кaбiлеттi болуы yшiн, ол eзi тypaлы оц кeзкapacкa ие болуы кеpек. Бaлaлapдыц aтa-aнaлapынa деген сушспеншшгшщ эмоционэлдык негiзi олapFa тэцдэну cезiмi, еpеcектеpдiц эдiлдiгi мен кepегендiгi, олapдыц дaнaлыFы мен дapaлыFы, cыйлacтыFы мен сыпэйыль^ы жэне бэскэ дэ жоFapы эдэми кундылыктapы мен кacиеттеpi ^едь Бул бaлaлap мен aтa-aнaлapдыц 6íp-6ípí^ деген мейipiмдiлiгi мен жaкындылыFын кaлыптacтыpaды. Атa-aнaлap бaлaлapын тэpбиелемеc буpын бipiншiден eзiн тэpбиелеп, eзiнiц жеке бэсын yнемi дэмытып, жетiлдipiп отыpyы кэжет.
Tэpбие - ец элдымен, aтa-aнaлapдыц бaлaлapFa кapым-кaтынacыныц тapaптapымен cипaттaлFaндыктaн, олapды невpотизaциялay фaктоpлapыныц уш тобы тypiнде бeлiп кepcетyге болэды. Бipiншi pеттi фaктоpлap - бaлaлapмен eзapa ic-эpекетте aтa-aнaлap eз cезiмдеpi мен yaйымдapыныц кeпшiлiгiн еpiкciз eтейдi, aтa-aнaлap бaлaлapды ic жyзiнде жacayFa тиic деп мэжбypлеyде немесе aйыптaFaндa, бaлaлapдыц жеке мэcелелеpiнiц тaнылмaFaн пpоекцияcы пэйдэ болэды, aтa-aнaлapдыц еш нэpcеге сэйкес келмейтш пaйымдayлapды эйтуы немесе бэскэшэ жэсэуы, aтa-aнaлap бaлaлapындaFы невpозды ic-эpекеттеpдi жеце элэтын уэкытты жiбеpiп элуы, aтa-aнaлap бaлaлapмен тец, cенiмдi жэне эмоционэлдык кapым-кaтынac оpнaтa элмэуы.
Екiншi pеттi фaктоpлap - бaлaлapдыц тулFaлык дэмуыныц eзiндiк жэне жеке еpекшелiктеpiн тусшбеу, бaлaлapды кэбылдэмэу, бaлaлapдыц мyмкiндiктеpi мен кaжеттiлiктеpiне aтa-aнaлapдыц тaлaптapыныц сэйкес келмеу^ бaлaлapFa кэтысты aтa-aнaлapдыц кaтелеcyi, бaлaлapмен кapым-кэтынэс жacayдaFы cэйкеcciздiк, aтa-aнaлap apacындaFы туpaкты кapым-кaтынacтыц жоктыFы.
Y™rn™i pеттi фaктоpлap - aффективтiлiк-aтa-aнaныц ^^кену, нapaзылык немесе мэзэсыздык, коpкыныш cезiмi, бaлaлapмен кapым-кaтынacтaFы aлaцдayшылык, кез-келген мэселе бойыншэ мэзэсыздык пен ypей, бэлэны шектен тыс кaмкоpлыккa any жэне оны eзiцнен жiбеpмеy, бaлaлapFa устемдш кepетyi, бaлaлapдыц мyмкiндiктеpi мен eмipлiк тэжipибеciне cенiмciздiк бiлдipyi, aтa-aнaлapдыц бaлaFa деген немкуpaйлылыFы жэне бaлaлapмен кapым-кaтынacтaFы кapaмa-кaйшылык: мaзacыздыFы мен доминaнтылыFы.
Нэтижесшде, егеp aтa-aнaлap бaлaлapын жэксы ^prn, олapдыц кaжеттiлiктеpi мен cуpaныcтapынa жэуэп беpетiн болсэ, бaлaлapдыц мiнез-кулкындa эуыткушылыктыц пэйдэ болмэйтынын этэп eткiмiз келедi жэне егеp, отбэсындэ кapaпaйым кapым-кaтынac болсэ, ондэ ara-aнaлap бaлaлapынa eз cезiмдеpiн бiлдipyге мyмкiндiк беpеp едi. Faлымдap бaлaлap мен aтa-aнa кapым-кaтынacын зеpттеy бapыcындa отбacындaFы кapым-кaтынacтыц толык кepiнiciн caлyFa мyмкiндiк беpетiн бipкaтap acпектiлеpдi эныктэды: aтa-aнaныц бэлэмен нэкты кapым-кaтынacы, aтa-aнaныц yэждемеciне непзделген кapым-кaтынac, pефлекcия бapыcындa кaлыптacкaн кapым-кэтынэс.
Бул мынэдэй еpекшелiктеpмен кepcетiледi: aтa-aнaлap мен олapдыц мiнез-кулкыныц еpекшелiктеpi, aтa-aнaлapдыц психологиялык-педэгогикэлык кузыpеттiлiгi, олapдыц психологиялык бiлiм децгейi, отбacындaFы эмоционaлдык-aдaмгеpшiлiк эхуэл, тэpбиенiц эcеp ету куpaлдapыныц эукымы, бэлэныц отбэсы eмipiне косылу дэpежеci жэне бэлэныц кaжеттiлiктеpiн есепке элу жэне олapды кaнaFaттaндыpy дэpежеci.
Амеpикaндык психоэнэлитик Дж.Боулби пaтогендi aтa-aнaлapдыц мiнез-кулыктapынa тэн еpекшелiктеpдi кapacтыpaды. Ол бэлэ yшiн келеci жaFдaйлapды ец эуьф деп еcептейдi [16; 137157]:
* aтa-aнaлap бэлэныц мэхэббэткэ деген кэжеттшгш кaнaFaттaндыpмaca жэне оны толь^ымен кaбылдaмaca;
* бэлэ отбэсындэ еpлi-зaйыптылap apacындaFы жaнжaлдapды шешу куpaлы болFaндa;
* aтa-aнaлap бэлэны «жек rapy» немесе отбэсынэн кету кayпiнде тэpтiптiк ™apa pетiнде пaйдaлaнFaн кезде;
* aтa-aнaлap бaлaFa оныц киындыктapыныц cебебi екендiгi тypaлы эшык немесе жэнэмэ тypде мэлiмдеген кезде;
* отбэсындэ бэлэныц yaйым-кaЙFыcын тyciнетiн эдэм болмaFaн кезде.
Отбэсындэ бэлэныц эмоционaлдык-тулFaлык дэмуындэ aтa-aнa уcтaнымдapы кэндэй мiндеттеpдi a^aparamm тyciнy eте мэцызды. Эpине, aтa-aнa - бaлaлap yшiн ец мэцызды жэне cyйiктi aдaмдapы. Бaлaлapдыц aтa-aнaлap эдiлдiгiне, мейipiмдiлiгiне деген cенiмi жоFapы. Дж.
Боулбидщ айтуынша, aтa-aнaлapдыц отбасылык уcтaнымдapы - бaлaлap мeн ата-ана кapым-катынасыныц зepттeлгeн acпeктiлepiнiц 6ípí. Äтa-aнaлap кaFидaлapы дeп бaлaFa ата-ананыц эмоциялык кapым-кaтынacы, ата-ананыц баланы кабылдауы жэнe онымeн мiнeз-кулык тэciлдepi жYЙeci нeмece жиынтыFы тYciндipiлeдi.
Баланыц толыкканды дамуыныц нeгiзгi шapттapыныц 6ípí - eзiн-eзi пcиxологиялык ^pFay болып табылады, ол кeптeгeн компонeнттepдeн ^^а^ады, бipaк олapдыц eR бастысы - баланыц оны жаксы кepeтiнiн ceзiнyi. Бул Yшiн aтa-aнaлapдыц кapым-кaтынacы фоpмaльды eмec (кaжerriлiгiнe кapaй), эмоционалды канык болуы жэнe бaлaлapFa да, aтa-aнaлapFa да куаныш экeлyi тшс.Баланы тыцдау - кeйбip epeceк адам Ymiн eтe киын. Диалогта тешм мeн тYciнicтiк туатынын тYciнy мацызды. Cуxбaттacymылap apacындa туындайтын кepi байланыс peфлeкcия кaлыптacтыpyFa, яFни cepiктec туpFыcынaн eзiн бaFaлay кaбiлeтiнe ыкпал eтeдi. Кeй кeздepдe epeceк баланыц элeyмeттiк-эмоционaлдык, eмipлiк тэжipибeciндe баладан уайым байкалады, бул балалык шак тypaлы ecтeлiктepдi, eзiнiц жeкe yaйымдapын ecтe сакталуынан. Тeк epeceк адам 6íp сэтте бала болып, элeмдi оныц кeзiмeн кepгeн кeздe Faнa баланыц пpоблeмacын тepeц кабылдау жэнe уайымдау жaFдaйы пайда болады, оныц мaцыздылыFын тYciнeдi.
GтбacындaFы ата-ана мeн бала apacындaFы эмоционалды кapым-кaтынacты кaлыптacтыpy Ymiн ата-анасы мeн баласыныц apacындaFы eзapa кapым-кaтынacты калпына кeлтipy тэciлдepiн кapacтыpaйык. ^п жaFдaйлapдa ата-ана мeн баласыныц apacындaFы отбасылык кaктыFыcтapды eзбeтiнme peттeyгe болады. Бул era жактыц да кapтaюынaн болса кepeк, оcыFaн байланысты ата-ана мeн бaлaFa apнaлFaн пcиxологтapдыц жeкeлeгeн кeцecтepiн кapacтыpaйык.Пcиxологтapдыц бaлaлapFa apнaлFaн кeцecтepi бapлык жaFдaйлapдa ата-ана мeн бала apacындaFы даулы жaFдaйлap жeкe мэceлe болып табылады. Бул уpпaк apacындaFы eзapa кapым-кaтынacтapFa eз iзiн кaлдыpaтын тэpбиe мeн элeyмerriк оpтaныц epeкmeлiктepiмeн кepiнeдi. Эpинe, 9p6íp адам жaнжaлдapFa эpтYpлi жауап бepe алады, сондыктан 6íp жaFдaйдa осы жакын aдaмдap apacындa жанжал туындайды, ал eкiншiciндe жай ашык эцгiмe болып кала бepeдi. Пcиxологтap ата-aнacымeн нamap кapым-кaтынacты жaкcapтy Ymiн бaлaлapFa бipнeme кeцecтep бepeдi.
ТYсiнy. Ата-анасы мeн баласы эpтYpлi зaмaнFa raetim. Gлapдыц тэpбиeлey оpтacы, эcipece, ap онжылдыкта aдaмдapдыц дYниeтaнымындa eлeyлi eзгepicтep оpын aлFaн кaзipгi заман кeзeцiндe aйтapлыктaй epeкmeлeнeдi. Жacтap - одан api бшм алып, Yлкeндepдiц кулшынысы оянатын ынта кeзiнe иe. Бул мэдeни-жacтык aйыpмamылыктap ата-ана мeн бала apacындaFы бeлгiлi даулы жaFдaйлapдыц кeпшiлiгiнe нeгiздeлeдi. Cондыктaн, eзapa кapым-кaтынacты оpнaтy Ymiн бул фaктоpды тYciнy eтe мацызды. Егep бaлaлapы ceзiнiп, олapдыц aйыpмaшылыFын ecкepce, бул олapдыц apacындaFы тYciнicтiккe ыкпал eтeдi.
Семм. Gœ жакын aдaмдap apacындaFы кapым-кaтынac кандай болса да, туыстык байланысын eшкiм жокка mыFapмaйды. Бала он-жиыpмa жылдан кeйiн дe ата-ана Ymiн мэцп бала болып кала бepeдi. G^ir инcтинктapы eз жастык maFыныц eмip CYPУ эл-аукатына бaFыrraлFaн, сондыктан эpбip балаата-анасына тeк кана жаксылыкты калайды дeп тYciнy тиic. Ата-ана жылдap бойы бaлaлapын жамандыкка кимайтын жаетыз адам болуы кepeк. Эмipдe бapлык тaныcтapы мeн доcтapы OFaн уакытша Faнa адал болуы мYмкiн. Бул pомaнтикaлык кapым-кaтынacтapFa да катысты. Эpдaйым eзiнiц баласы Ymiн бipiнmi эpeкeт eтeтiн жaлFыз Faнa адам - ол ата-ана. Erep муны дep кeзiндe уFынca, ceнiм ниerriц мeйipiмдiлiгiнe дeгeн ceнiмдiлiк пeн мойындау бeлгici peтiндe дe калыптасады.
Инmегpация. Баланыц eмipi кандай да 6íp канык болса да, ол эpдaйым ата-анасы Ymrn 6íp оpын табуы œpe^ Gл Ymiн ата-анасыныц кimкeнтaй бaлaFa кaмкоpлык жасап, eR жаксы eмip CYPУ жылдapын бepгeнiн тYciнyi ^pe^ Ата-анасыныц касына кemiп бapy нeмece кYн сайын кepy мiндerri eмec, бipaк ата-анасы баланыц eмipiндe колдау мeн мaцыздылыFын ceзiнyi мацызды. KacындaFы бapлык aдaмдap кандай да 6íp мацызды memiмдep жeнiндe дуpыc тевдс бepe бepмeйдi, бipaк eз aтa-aнaлapын дep кeзiндe memiмдepiмeн xaбapдap eтy кepeк. MYмкiндiгiнme олapды eз eмipiнe тapтып, кeм дeгeндe бipнeme ^нге eз бaлaлapын тэpбиeлeyгe кaтыcтыpy ^pe^ Cондaй-aк, олapFa мepeкeлepдe нeмece ^rapa жиi коцыpay maлyFa болады. MYмкiн, бала Ymiн бул коцыpay тeк ceйлecy минyrrapы Faнa болуы мYмкiн, бipaк ата-ана Ymiн бул кун бaFa жeтпec минут болып саналуы мYмкiн.
Kаmелiкmеp. Бaлaлap тapaпынaн кaктыFыcтapдыц кeпmiлiгi ата-анасы жacaFaн кaтeлiктepдi уFынyFa нeгiздeлeдi. Gлapдыц бeлiнyi нeмece осы тapaптaFы дау-дамай eзapa кapым-кaтынacтыц
нашарлауын тудырады. БуFан жол бермеу Yшiн немесе орын алFан проблемаларды реттеу Yшiн эрбiр ересек адам кателiк жасауы мYмкiн жэне анасы идеал тулFа емес екенiн тYсiнy керек. МYмкiн, кейбiрi ол туралы элi ^нге дейiн екiнедi, бiрак ата-ана баласыныц кез алдында езiнiц кунын темендетуге жол бермейдг Егер олардыц эркайсысы бiрiн-бiрiн тYсiнгiсi келмесе, бул жаFдай тыFырыкка тiреледi. Егер баласы эрюмнщ кателiкке кукыFы бар екенiн тYсiнiп, ата-анасыныц емiрiн Yлгi ретшде кабылдайтын болса, ол кептеген киындыктардан кутыла алады. Бул Yшiн ата-аналар ез мысалдарын керсетедi. взiнiц емес, баскалардыц кателiктерiн кере отырып, жаксы баFытка езгерyi керек.
Отбасында ата-аналар баласымен сейлесе отырып, ата-аналар ез естелiктерiмен, бастан кешкен сезiмдерiмен белюш, езiн жаца, элi белгiсiз жаFынан ашуы керек. БалаFа Yлкендердiц де уайымдайтынын бiлy - мацызды. Эмоционалдык жайлылык пен психологиялык корFаныс сезiмi езiне сенiмсiз, Yрейленген балаларFа аса мацызды. Сондыктан ата-аналар ез баласын тыцдап, ез тэжiрибесiмен белiсiп, кецестер берш, балаларFа деген шынайы кызы^ушылыкты танытуы керек. Балалар ездерiн каушаз сезiнyi керек жэне бул жаFдайды балаFа оны сYЙетiн ата-анасы камтамасыз етyi тиiс.ОтбасындаFы мYшелер балаларды барлык касиеттерiмен кабылдап, оныц сезiмдерi мен ерекшелштерш, оныц барлык проблемалары мен куаныштарын кабылдап, оныц ез кадiр-касиетiн, езiн жэне айналасындаFыларды тYсiнy кабшетш калыптастырyFа ыкпал етедi, оларFа курметпен караyFа YЙретедi, карым-катынас жасау кажеттшшн дамытады. Мундай кабылдау ец алдымен ата-аналардыц шынайы махаббатыныц жэне ересек баланыц жеке ерекшелiктерiн бiлyiнiц салдарынан болып табылады. Осылайша баланыц отбасы жэне отбасылык карым-катынасы туралы тYсiнiгi оныц эмоционалдык кYЙiнiц мацызды керсеткiшi болып табылады.
Ата-аналардыц эмоционалды экспрессивтшш баламен карым-катынас эрекеттерi кезiнде ситуациялык жаFдайларFа байланысты керiнiс табады. Эмоцияныц элеyметтiк процестер теориясына сэйкес, ата-аналардыц балаларына деген эмоционалды экспрессивтiлiгi, ^нделшт балаларымен екi жакты карым-катынас кезiнде дамиды [17; 566-577]. Демек, жоFарыда карастырылFан материалдардан келесiдей корытынды жасаyFа болады: бiрiншiден, элеyметтендiрyдiц негiзгi институттарыныц бiрi - отбасы. Бала отбасынан алFан тэрбиесiн ерте балалык шаFынан бастап алып, оны емiр бойы езiнде сактайды. Дэл осы отбасында баланыц жеке басыныц негiзi каланады жэне мектепке кабылданFанда ол жартылай жеке тулFа ретiнде калыптасып барады. Екiншiден, отбасы ежелгi жэне бастапкы элеуметтену институты ретiнде эрекет етедк отбасылык кундылыктар жиынтыFы (махаббат, балаларFа карым-катынас, отбасылык емiр) коFамдык рэамдер (балаларды тэрбиелеу туралы камкорлык, олардыц физикалык дамуы, отбасылык ережелер мен мiндеттемелер); алатын орны мен мэртебелерi (кYЙеyi, эйелi, баласы, аFасы, imd жэне т.б. мэртебелерi мен алатын орны).
Корыта келе, баланыц жаксы, тэрбиел^ коFамда езiнiц орны бар Yлкен тулFа болып есyiне отбасыныц аткаратын кызметi ете жоFары. Бiз отбасында балаларды тек кана материалдык жаFынан камтамасыз етiп кана коймай, сонымен катар, оныц психологиялык жай-^шне, КызыFyшылыктарына, жеке тулFалык касиеттерiне мэн берyiмiз керек. Отбасында баланыц жас ерекшелштерш ескере отырып, соFан сэйкес карым-катынас жасалFандыFы дурыс.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Михащенко А.Л. (2011) Семейная педагогика: Антология педагогической мысли. Курган.: Изд-во Курганского гос ун-та. - 304 с.
2. Жарыкбаев КБ. (1996) Казак психологиясыныц тарихы. Алматы: Казакстан. -160 б.
3. Эльконин Д.Б. (1991) Психологические вопросы формирования учебной деятельности. Вопросы психологии обучения и воспитания/ Под ред. Г.С.Костюка. М. - 360 с.
4. Каирова Б.К., Тойымбетова Д.С. (2016) Отбасылык ем1р психологиясы. Костанай: КМПИ. - 144 б.
5. Фромм Э. (2004) Анатомия человеческой деструктивности: пер. с нем. Э.Телятниковой. М.: АСТ. -635 с.
6. Галасюк И.Н., Шинина Т.В. (2019) Семейная психология: методика «Оценка детско-родительского взайммодействия». М. : Юрайт. -223 с.
7. Андреева Т.В. (2004) Семейная психология. СПб.: Речь.- 244 с.
8. Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий В.В. (2000) Психология и психотерапия семьи. СПб.: Питер. - 519 с.
9. Baron R.A., Richardson D.R. (1994) Human aggression. New York: Plenum Press. - 420 p.
10. Ауталипова ¥.И., Са^таганова Т.С., Курбанова И. (2016) Отбасы психологиясы. Алматы: Отан. -105 б.
11. Филиппова Г.Г. (2002) Психология материнства. М.:Изд-во Института Психотерапии. - 240 с.
12. Кряжева Н. (1996) Развитие эмоционального мира у детей. Популярное пособие для родителей и педагогов. Ярославль. - 280 с.
13. ЖYндiбаева Т.Н. (2014) Отбасы педагогикасы. Алматы: Экономика. - 312 б.
14. Ратанова Т.А., Шляхта Н.Ф. (2000) Психодиагностические методы изучения личности. М. - 386 с.
15. Atemova K., Kabekeyeva K., Iskakova P., Zhumadullaeva A., Belgibayeva G. (2018) Application of national values in family training of Kazakh people. Journal of Advanced Pharmacy Education and Research. V. 8. Iss. 4. P. 45-50
16. Bowlby J. (1988) Attachment, communication, and the therapeutic process. A secure base: Parent-child attachment and healthy human development, P. 137-157.
17. Lunkenheimer E., Hamby C.M., Lobo F.M., Cole P.M., Olson S.L. (2020) The role of dynamic, dyadic parent-child processes in parental socialization of emotion. Developmental Psychology, 56(3), 566577. https://doi.org/10.1037/dev0000808
Эмоциональное общение как основной фактор семейного воспитания
П.К. Искакова, Ж. Абдилаким
Международный казахско-турецкий университет имени Ходжа Ахмеда Ясави, Туркестан, Казахстан
fari 77@mail.ru
В статье рассматривается одна из актуальных проблем современной педагогики и психологии -эмоциональное общение как основной фактор воспитания в семье. Семейное воспитание - это целенаправленный, сознательный фактор, реализуемый родителями с целью формирования определенных качеств, умений. На основе укрепления воспитательного механизма семьи, поощряя поведение, которое взрослые в семье считают правильным, внедряют систему установленных правил и определенных норм, постепенно превращают их в привычку и внутреннюю потребность детей. Важную роль играет механизм идентификации в семье - ребенок растет, подражая родителям, ориентируясь на их действия и стремясь быть похожим на них. В статье описываются три группы эмоционального общения в семье, два стиля материнского воспитания и основные формы межличностных эмоциональных отношений.
Ключевые слова: эмоциональное общение, семейное воспитание, родители, члены семьи, взаимоотношения, эмоционально-личностное развитие.
Emotional communication as the basic factor of family education
P.K. Iskakova, Zh. Abdilakim
A.Yassawi International Kazakh-Turkish University, Turkestan, Kazakhstan
fari 77@mail.ru
The article discusses emotional communication as the main factor in family education which is one of the pressing problems of modern pedagogy and psychology. Family education is a purposeful, conscious factor implemented by parents in order to form certain qualities and skills. On the basis of strengthening the educational mechanism of the family, encouraging behavior that adults in the family correct consider, introduce a system of established rules and certain norms, gradually turning them into a habit and an internal need. The identification mechanism in the family - the child grows in imitation of parents, focuses on their actions and strives to be like their parents. The article reflects three groups of emotional communication in the family, two styles of maternal parenting and the main forms of interpersonal emotional relations.
Keywords: emotional communication, family education, parents, family members, relationships, emotional and personal development.
Pegarnuara 13.01.2020 tyctL
