Научная статья на тему '«СЮАНЬ-ЦЗАН КЕЧМИШИ» АСАРИ ҚАДИМГИ ХИТОЙ-ТУРК АДАБИЙ ВА МАДАНИЙ АЛОҚАЛАРИНИНГ ЁДГОРЛИГИИ СИФАТИДА'

«СЮАНЬ-ЦЗАН КЕЧМИШИ» АСАРИ ҚАДИМГИ ХИТОЙ-ТУРК АДАБИЙ ВА МАДАНИЙ АЛОҚАЛАРИНИНГ ЁДГОРЛИГИИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
61
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Buddizm / turkiy yodgorliklar / turkiy til / Xitoy-turk adabiy aloqalari / tarjima adabiyoti / Buddizm davri kitobi. / Buddhism / Turkish monuments / Turkish language / Sino-Turkish literary relations / translation literature / a book of the Buddhist period.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Содиқов, Қосимжон

Suan-tsangning tarjimai holi qadimgi Xitoy va turk adabiy-madaniy aloqalarining muhim va qimmatli yodgorligidir. Ilk oʻrta asrlarda Oʻrta Osiyoda buddizmning tarqalishi turkiy xalqlar va Sharq xalqlari oʻrtasida madaniy, adabiy va til munosabatlarini rivojlantirdi. Asar o‘sha davrlarda xitoy tilidan qadimgi turkiy tilga tarjima qilingan. Uning tarjimoni Singqu Seli Tudun o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan adibi, buyuk buddist olim va xitoy tili olimi bo‘lgan. Tarjima jarayonida turkiy tildan to‘liq foydalandi va ajoyib asarni turk adabiyotiga kiritdi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE WORK "THE HISTORY OF SUAN-ZHAN" AS A MONUMENT OF ANCIENT CHINESE-TURKISH LITERARY AND CULTURAL RELATIONS

The biography of Suan-tsang is an important and valuable monument of ancient Chinese and Turkish literary and cultural relations. In the early Middle Ages, the spread of Buddhism in Central Asia developed cultural, literary and linguistic relations between the Turkic peoples and the peoples of the East. The work was translated from Chinese into ancient Turkic during those times. His translator, Singqu Seli Tudun, was a prominent writer of his time, a great Buddhist scholar and scholar of the Chinese language. In the process of translation, he took full advantage of the Turkish language and introduced the wonderful work to Turkish literature.

Текст научной работы на тему ««СЮАНЬ-ЦЗАН КЕЧМИШИ» АСАРИ ҚАДИМГИ ХИТОЙ-ТУРК АДАБИЙ ВА МАДАНИЙ АЛОҚАЛАРИНИНГ ЁДГОРЛИГИИ СИФАТИДА»

"Uzbekistan-China: development of R VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 26

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784

economic relations" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

«СЮАНЬ-ЦЗАН КЕЧМИШИ» АСАРИ ЦАДИМГИ ХИТОЙ-ТУРК АДАБИЙ ВА МАДАНИЙ АЛОЦАЛАРИНИНГ ЁДГОРЛИГИИ СИФАТИДА

d https://doi.org/10.5281/zenodo.7336058

Цосимжон СОДИЦОВ

Тошкент давлат шаркшунослик университети филология фанлари доктори, профессор

Abstract: The biography of Suan-tsang is an important and valuable monument of ancient Chinese and Turkish literary and cultural relations. In the early Middle Ages, the spread of Buddhism in Central Asia developed cultural, literary and linguistic relations between the Turkic peoples and the peoples of the East. The work was translated from Chinese into ancient Turkic during those times. His translator, Singqu Seli Tudun, was a prominent writer of his time, a great Buddhist scholar and scholar of the Chinese language. In the process of translation, he took full advantage of the Turkish language and introduced the wonderful work to Turkish literature.

Key words and phrases: Buddhism, Turkish monuments, Turkish language; Sino-Turkish literary relations; translation literature; a book of the Buddhist period.

Кириш

Таникли тилмоч, адиб ва буддашунос Сингку Сели (~Шингку Шели) тудунгнинг тавгач, яъни хитой тилидан кадимги туркий тилга таржима килган «Сюань-цзан кечмиши» («Tsi-in-cün kavi nom bitig») асари тарих китоби, буддизм даври хитой-турк адабий алокалари, Х юзйилдаги турк таржима адабиётининг ута кадрли ва тенги йук ёдгорлигидир.

Асарнинг тули; оти: «Bodisatv tayto Samtso acaririig yoriyi'n uqitmaq atli'y Tsi-in cün tigmä kavi nom bitig» (СЦ.У1.1.2-4). Бу «Будисатв тайгу Самтсу устознинг йуригларини баён этувчи Тси-ин-чун дея аталган кави (яъни эпик) нум битиг» деган маънони анлатади.

Сарлахада асар kavi nom bitig деб аталаётир. Бу уринда kavi (<санскр. kävya) - «эпос, эпик асар» деган маънони беради; nom атамаси сугдча nwm, яъни «дин конуни; диний таълимот» сузидан олинган; nom bitig - «акоид китоби»дир.

«Сюань-цзан кечмиши» асари iduq nom erdini, яъни «кутлуг нум жавохир» сифати билан хам аталган (CU,.V.87.20).

«Сюань-цзан кечмиши» асарининг яратилиш тарихи

Илк урта асрларда Марказий Осиёда буддизмнинг ёйилиши шарк халкларининг маданий ва адабий алокалари, шарк тилларининг узаро таъсирини таъминлаб берди; халкнинг ижтимоий-тарихий, маданий, адабий хаётида катта бурилиш ясади. Турк-будда адабиётида таржимачилик нихоятда ривожланди: санскрит, тохар, сугд тилларидан йирик будда ёдгорликлари - нум битиглар, сутралар, хотиралар, будда киссалари, шастарлар кадимги туркий тилга таржима килинди. Будда асарлари аввалига санскритчадан, кейинчалик уларнинг тохарча, сугдча ва хитой тилларидаги варсияларидан угирилган. Шу вазият таказоси билан укимишли турк кишилари орасидан йирик буддашунослар, кадимги шарк тилларининг билимдонлари, таникли шаркшунослар етишиб чикди. Сингку Сели тудунг уша замонда шухрат топган ана шундай буддашунос ва таржимонлардан эди.

Урта ва Марказий Осиё халкларининг исломдан бурунги тарихини урганишда кадимги хитой манбалари, айникса, хитойлик сайёхларнинг улкамизга килган саёхатлари асосида битилган эсдаликлар катта ахамиятга эга. Ана шундай эсдаликлардан бири фанда «Сюань-

цзан кечмиши» номи билан машхур. Илк урта асрлар тарихига багишланган тадкикотларда бу асарга тез-тез мурожаат киладилар.

«Сюань-цзан кечмиши»нинг хам хитойча, хам кадимги туркий тилдаги версиялари булган. Туркий версияси бундан минг йил мукаддам ^учу уйгур давлатида «Тси-ин-чун кави нум битиг» номи билан таржима килинган. Ушбу обида бизгача ягона кулёзма нусхада етиб келган булиб, у уйгур хатидадир. Лекин кулёзма хозир булакларга булинган холда Париж, Пекин, Санкт-Петербургда сакланмокда. Аниклашларича, кулёзма китоб бир жойдан топилган, кейинчалик хар хил йуллар билан турли кулёзма фондларига таркаб кетган. Жумладан, Санкт-Петербургдаги Россия Фанлар академиясининг Шарк кулёзмалари институти (аввалги Шаркшунослик институтининг Санкт-Петербург булими) фондида сакланаётган булаги асарнинг 5-, 6-, 8-, 10- булимлари булиб, сайёхнинг Х,индистондан уз юртига кайтиши ва хаётининг сунгги чогларига багишланган (царанг: Тугушева 1991). Таркаб кетган учала кулёзмани бир ерга йигса, тулик бир асар юзага келади.

«Сюань-цзан кечмиши» тан сулоласи даврида яшаб утган нумчи сайёх Сюань-цзаннинг мукаддас сафари тугрисидаги мемуар булиб, узида унлаб афсона ва ривоятларни, буддизм фалсафаси, кадимги Шарк халкларининг ижтимоий-сиёсий, маданий турмушига, улар яшаган улкаларнинг географияси, тарихига тегишли маълумотларни узида жамлаган асар.

Милоднинг илк юзйилларидан бошлаб хитойлик рохиблар Бурхон (яъни Будда) яшаб утган юртни зиёрат килиш, шу билан бирга, буддавий йуриклар, конун-коидалар битилган нум битигларни олиб келиш максадида Гарбга - Х,индистонга сафар кила бошладилар. Улар олис юртдан минг азоб билан мукаддас китобларни уз улкасига келтирганлар. Даврининг машхур буддашуноси, нумчи ачари Сюань-цзан ана шундай сайёхлардан эди. У ун етти йил давомида (629-645 йиллар) бир юз йигирмадан ортик мамлакат ва улкаларда булди. Бурхон тугилган тупрокларга бориб, у ердан олти юз нум битиг келтирди. Сунгра теварагига мамлакатдаги буддавий сутра ва шастарларнинг кучли билимдонларини туплаб, уларни анаткак тилидан тавгаччага таржима килиш билан шугулланди. Бу борада у уз мактабини яратган.

Сюань-цзан буддавий нум битигларнинг магзини тушуниш ва уларни шархлашда узига кадар утган олимлардан анча узиб кетган эди. Шунинг учун будда рисолаларининг билимдони, улуг устоз - самтсу ачари номини олган. У мукаддас сафари чогида курган-кечирганларини хикоя килувчи «Гарб мамлакатлари хотиралари» («Kirugi е11аг 6digi») номли асар ёзган.

Кейинчалик унинг содик шогирди Хуэй-ли (матнда ХиШр) унинг асосида устознинг хаётига багишланган «Сюань-цзан кечмиши» асарини ёзди. Бошка бир шогирди Ян-цзун (матнда ХШъщ) эса ана шу хотираларни тулдириб, асарни адогига етказди. Асар бешинчи булимининг якунидаги колофонда ана шу хабарларнинг тасдиги битилган:

Оийиу и1иу TawyaC еНПл ис ау!!!^ пот 6tkuгmis Xuilip taysi udik аИ'р tawyaC ШтШ yaгatmls. - «^утлуг улуг Тавгач элида «Уч хазинали нум» (=санскр. Тг1р11ака)ни шархловчи Хуэй-ли устоз тавгач тилида яратмиш».

Х^Бид vapsi atli'y потс! aCaгi кедигт1§. - «Ян-цзун муаллим отли нумчи устоз уни тулдирди» (СЦ.У.87.6-11).

Х,озир фанда «Сюань-цзан кечмиши» деб аталаётган ушбу китоб Хитойда уша кезлардаёк шухрат топган эди. Турклар орасига буддийликнинг кенг ёйилуви, хитой-турк маданий муносабатлари ва адабий алокаларнинг таъсирида кейинчалик унинг туркий таржимаси хам юзага келди.

Асарни бешбаликлик Шингку Шели тудунг тавгач тилидан туркий тилга таржима килган. Бу хакда бешинчи булим якунидаги колофонда шундай битилган: TawyaC Штйп yana besbaliqliy §1'вди §еН Шид yaдi'гti' Шгк Штса ewiгmis. - «Тавгач тилидан яна бешбаликлик

Шингку Шели тутунг кайтадан турк тилига угирмиш» (СЦУ.87Л1-14). Ушбу жумлада ишлатилган ewirdi сузи асарга нисбатан кулланган булиб, «угирди, таржим килди» деган маънони билдиради; tawyac tili - «тавгач», яъни «хитой тили»; türk tili - уша кезлардаги «туркий тил»дир.

Сюань-цзаннинг оти матнда Xuintso деб берилган (СЦУ1.27.24). У матн давомида toyïn Xuintso («рохиб Сюань-цзан») (СЦУ!22Л0), tawyac toyïn («тавгач рохиб») деган сифатлар, урни билан Samtso acari («Самтсу устоз») унвони билан хам тилга олинади (СЦУЛ2Л8-19). Сюань-цзаннинг унвони maxayan nom täqri (=санскр. mahäyänadeva) хам аталган (СЦУ.23.5). Бу унвоннинг маъниси «махаян нумларининг тангриси» деганидир.

Буддизм даврида бундайин кишиларни nomcï хам дейилган, бу «будда конунларининг билимдони; конунларни йурувчи, маъносини айтиб берувчи уламо»дир. Ёки «конунлардан сабок берувчи устоз, уламо»ни nomcï acarï дейилган (СЦ.У11.23). Бу ерда acarï (<санскр. äcärya) «укитувчи, устоз» маъносида. «^онунлардан сабок берувчи устоз, уламо»ни nomcï baxsï хам аталган (СЦ.У12.18).

Рохиб Сюань-цзанга химмат курсатган ва унинг билан хат ёзишган тавгач хукмдори эса xan (СЦУ130.21), tawyac xanï (СЦУ.8Л), täqri tawyac xan (СЦ.VI.35.25), täqri elig (СЦ.VI.24.17) ёки унинг хурматини жойига куйиб täqri eligimiz (СЦУ!26Л2), toquz quwray uluy elig, яъни «туккиз вилоят [сузма-суз. жамоа]нинг улуг хукмдори» (СЦ.VI.30.12) унвонлари билан тилга олинган.

Бу унвонлардаги täqri сузини Л.Ю. Тугушева русчага «небесный» деб таржима килган: täqri elig - «небесный правитель» (царанг: Тугушева 1991,238).

^адимги туркий тилда täqri сузининг бир нечта маъноси бор: «кук, осмон»ни täqri дейди; яна «Яратган Täyri».

Масалан, tügäl bilgä täqri Burxan деганда (СЦ.V.16.26) täqri сузи «худо» маъносида ишлатилган. Чунки турк-буддистлар Буддани täqri деганлар. Ёки: täqri Burxan kôrki-yaqï -«Тангри Бурхон хайкали», яъни «Будда хайкали» (СЦ.VI.24.19-20) сингари.

Лекин täqri elig деганда сузнинг бошка бир маъноси мужассам: уни «улуг; кудратли» деб англамок керак, яъни «улуг; кудратли хукмдор».

«Сюань-цзан кечмиши» асари буддизмнинг махаян мазхабида битилган асар. Уша давр туркий ёзма ёдгорликларида махаян мазхабини uluy kölüqü (яъни, «улуг тарикат») (ДЛТ.610) ёки maxayan (<санскр. mahäyäna) (ДЛТ.338); хинаян мазхабини эса kicigkölüqü (яъни «кичик тарикат») дейилган (ДТС.610).

«Сюань-цзан кечмиши» асарида бу мазхабларнинг аталиши шундай: maxayan (<санскр. maxäyäna) - буддизм атамаси; «улуг тарикат, махаян» (СЦ.УГ22Л4). Ёки яна: kölüqü tözlüg maxayan - «кулингу асосли махаян», яъни «махаян тарикати» (СЦ.УТ22Л4); kölüqü tözlüg maxayan nom - «кулингу асосли махаян таълимоти» (СЦ.УШ.21.5-6).

hinayan (<санскр. hinayäna) - «кичик тарикат, хинаян» (СЦ.УПЛ5).

Асар кулёзмаси ва буддизм даври китоби

Асар кулёзмаси потхи китоб шаклидадир.

Потхи китоб узининг тайёрланиш усули ва куриниши билан китобат тарихида алохида ажралиб туради. Бундай китоб тури бошлаб кадимги Х,индистонда кашф этилган. Потхи китоб бурунги тибет маданиятида хам шухрат козонган, аммо хитой китобатчилигида йук. Шунинг учун булса керак, олимлар бундай китоб тури туркларга Тебетдан келган деб карайдилар. Шундайми ёки тугридан-тугри хиндлардан келганми, нима булганда хам, у турк дунёсига буддизмнинг мукаддас таълимоти, маданияти ва санъати, будда ёзма ёдгорликлари билан бирликда кириб келгани аник.

Бурунги хиндлар бундай китобни тайёрлашда ашё сифатида пальма япрокларидан фойдаланган. Мухими шундаки, турклар потхи китоб турини узлаштиргач, уз шароити ва географик имкониятидан келиб чиккан холда, пальма япроклари урнига когоздан фойдалана бошлади. Бу ишда когоз уларга жуда кул келди.

Будда китобат санъатида потхи анъанаси узок асрлар давом этди. Кейинги кезларда китоб тайёрлашнинг янги-янги усуллари уйлаб топилганига карамай, турк-будда жамоалари хатто XVII юзйилда хам потхига тез-тез мурожаат килиб турганлар. Чунки уларда будда асарларига хурмат-эхтиром ута кучли булиб, диний асарларда классик тил анъаналари билан бир каторда, кадимги китоб шаклини хам саклаб колиш мухим эди.

Потхи китобни тайёрлаш учун аввал унга керакли булган бир хил бичимли когозлар киркиб олинган. Сунг вараклар уртасига ёки бошрогига, уларнинг хар икки ёгидан симметрик холда доирачалар чизиб чикилган. Матн унгдан чапга караб битилган. Хат бир бошдан ёзиб тушилиб, халиги доирачага келганда, унинг ичи буш колдирилган. Варакнинг терс бетидаги матн хам худди шундай битилган. кулёзма тулик кулдан чиккач, ичи буш колган доирачаларнинг кок уртасидан тешиб чикилган. Матн битилган варакларни дасталаб туриб, уларнинг тешигидан ипга тизилган. Сунгра когоз бичимидаги иккита пайраха олиб, тахлоглик когознинг икки ёгидан копланган ва тешикдан утказилган тизимчаси унга тугиб куйилган. Уз навбатида, бу пайрахалар мукова вазифасини хам утаган ва китобни яхши саклаш имконини берган. Китобни укиш керак булганда, тизимчасидан бушатилиб, укиб булгач, яна тугиб куйилаверган.

Потхи китобнинг вараклари patar деб аталган (ДЛТ.398). Бу суз санскритча pattra сузидан олинган булиб, хиндлар пальма япроклари ва варакни шундай атаганлар. Туркий тилда бу суз узининг иккинчи - «китоб вараги» маъносида кулланган.

Х,ар кайси варакнинг бош кисмига асар булими ва ушбу булимнинг тартиб курсаткичи ёзиб чикилган. Ушбу курсаткичлар, уз навбатида, пойгир (погинация, яъни варакларнинг кетма-кетлигини курсатувчи белги) вазифасини утаган ва китоб варакларини тартибли саклаш имконини берган.

Потхи китоблардаги тартиб курсаткичининг бундай эканлиги бежиз эмас. Сабаби, будда китоблари жамоа орасида тулик шаклда хам, булимлари айри-айри холда хам ёйилган эди. Чамаси, айрим буддистлар асарнинг керакли булимини узлари учун кучириб олиб, ундан фойдаланганлар. Шарк матннавислигида шунга ухшаш ходисани монийлик даври тавбанома-дуоларида ёки ислом мухитида яратилган «Х,афтияк»да хам кузатиш мумкин.

Будда китобатчилигида сахифаларга безаклар бериш, миниатюралар ишлаш укадар авж олган эмас. Шунга карамай, буддизм даври китобат санъатининг узига яраша сири бор. Китобларни синчиклаб кузатган кишигина буни англаб етади. кулёзма китоблар куркини, аввало, матннинг хат услуби таъминлаган. Ёзувнинг курки, айрим уринларнинг турли сиёхларда ажратиб берилгани, хатто сахифа уртасига чизилган бир, баъзан икки халкали доирачалар хам китобни безаб туради.

Буддизм даврида уйгур ёзувининг бир неча хил хат услуби амал килган. Йирик зодагонлар томонидан буюртма бериб битилган кулёзмалар, буддизмнинг мукаддас китоблари купинча ёзувнинг узига яраша классик бир услубида, китобий хатда кучирилар эди. Бундай матнни битишда учи йирик йунилган камиш каламдан фойдаланилган булиб, битгучидан ута кучли махорат талаб килади.

Буддизм тушунча ва карашларига кура, улганлар хотирасига атаб диний китоблар кучиртириш ута савобли иш саналган. Мукаддас китоблар хонлар, беклар, йирик зодагонларнинг буюртмаси буйича кучиртирилар эди. Бахшилар уларни кучиришда узининг бор махоратини ишга солган.

«Сюань-цзан кечмиши» асарининг кулёзмаси бутунича сакланмаган. Варакларининг купи йуколган, айримлари титилиб, унинг булакларигина колган, холос. кулёзма куп фойдаланилганиданми, варакларининг тевараги уринган, баъзи сатрларнинг ёзувини хам илгаб булмайди. Жумладан, китобнинг Санкт-Петербургда сакланаётган булаги ана шундай.

Матн хар сахифада унгдан чапга караб 26 катордан ёзилган.

Х,ар кайси варакнинг тепарогида, матннинг 5-7- каторлари оралигига доирача чизиб, уртасига тизимча утказишга мулжаллаб тешик тешиб чикилган. Доиранинг ичи буш, унга келиб туташган матн уртада узилиб, кейинги ёгидан давом этиб кетаверади.

Хати корада, уйгур хатининг классик услубида булиб, ута сулув ва тартибли.

Матнда жумлаларни ажратиш учун ёнма-ён куш нукта (..), янги боб, матннинг мухим булакларини ажратиш учун бир-биридан узилган куш нукталар (.. ..) куйиб борилган.

Асар булимлари tegzinc ёки ülüs деб аталган. Масалан, асарнинг олтинчи булими altïnc tegzinc деб бошланган (СЦ.У1.1.5). Х,ар бир варакнинг тепа кисмида берилган тартиб курсаткичида эса булимлар ülüs деб аталган.

VI.6- сахифанинг бошланишида altïnc ü(lüs); VI.8-, 10- сахифаларнинг бошланишида altïnc ülüs; VI.16- сахифанинг бошланишида alt(ïnc); VI.12-, 14-, 15-, 18-, 38-, 40-, 42-, 44-сахифаларнинг бошланишида altïnc сузи сакланган, холос.

Шунинг сингари, VIII.22- сахифанинг бошланишида sekizinc, bes yigirmi; VIII.18-сахифанинг бошланишида (sekisinc), üc yigirmi; VIII.14- сахифанинг бошланишида s(ekiz)inc, bir yigirmi; VIII.10- сахифанинг бошланишида sekizinc, to(quz); VIII.4-, 8-, 12-сахифаларининг бошланишида sekizinc; VIII.6- сахифанинг бошланишида sek(izinc) сузигина сакланиб колган.

Асарнинг хар кайси булими Namo but. Namo darm. Namo say жумлалари билан бошланиб, шу жумлалар билан тугалланган (СЦ.У.87.19). Бу формуляр буддизмнинг триадаси, яъни уч жавохирига - «Будда, будда конунлари ва будда жамоасига таъзим»ни англатади (<санскр. Namo Buddhäya. Namo dharmäya. Namo samghäya). «Жавохир» кадимги туркий тилда - erdini; «уч жавохир» - üc erdini (=санскр. triratha) булади (СЦ^Ш.30.8).

Яна асарнинг охирига унинг оти ва нечанчи булим тугаётгани хам ёзиб куйилган. Масалан, бешинчи булимнинг якуни шундай: «Bodisatv tayto Samtso acarinïg yoruyïn uqïtmaq atlïy Tsi-in cün tigmä kavi nom bitig»; bisinc ülüs tügädi. - «Будисатв тайту Самтсу устознинг йуригларини баён этувчи Тси-ин-чун дея аталган кави (яъни эпик) нум битиг»; бешинчи булим тугади» (CT,.V.87.14-18).

^адимги турклар «китоб»ни bitig деганлар. Бу сузнинг яна бошка маънолари хам бор. Масалан, «Сюань-цзан кечмиши» асарида bitig сузи кенг ишлатилган булиб, у «ёзув; хат, мактуб; китоб; сутра; асар» маъноларини билдиради (царанг: Тугушева 1991,322).

Бу суз асарда «хат, мактуб маъносида хам куп ишлатилади; ундан янги сузлар хам ясалган: «илтимоснома»ни ötüg bitig (СЦ.У!22.9); «жавоб хати»ни yantud bitig дейди (СЦ. VI.30.22).

^адимги туркий тилда bitig сузидан олиб, «котиб»ни bitigci дейилган. Айни маънода яна ïlïmya сузи хам ишлатилган.

Махмуд Кошгарийга кура: ïlïmya «шох мактубларини турк хати (яъни уйгур хати) билан ёзувчи котиб»дир (ДЛТ,71).

Юсуф Хос Х,ожиб «котиб» маъносида bitigci атамасини ишлатган. Ушбу атама «^утадгу билиг»да ïlïmya сузи билан бирга жуфт холда bitigci-ïlïmya деб хам кулланган. Бунда у «хат ёзувчи котиб» деган маънони англатади (Содиков 2020,178).

Утмишда «котиб» маъносида baxsï сузи хам ишлатилган. Бу суз манбаларда baqsï~baxsï вариантларида келади. Ушбу атама кадимги турк будда жамоаларида «устоз, мураббий; муаллим» маъноларида ишлатилган (СЦ.У!Л0Л8).

Замонасининг хат-саводли, укимишли кишиларига нисбатан кулланган бу суз кейинчалик туркий тилда ва уйгур хатида битувчи котибларнинг номида сакланиб колди. Масалан, урта асрларда, тугрироги, темурийлар замонида уйгур хатида битувчи котиблар отига baxsï сузи кушиб айтилган: Зайну-л-Обидин бахши, Абду-л-раззоц бахши сингари (уша жойда).

Сунгги суз

Буддизм даври адабиётида таржимачилик нихоятда ривожланди: санскрит, тохар, сугд, тилларидан йирик будда ёдгорликлари - нум битиглар, сутралар, хотиралар, будда киссалари, шастарлар таржима килинди. X юзйил хитой таржимашунослик мактабининг бошида турган йирик буддашунос, таржимон ва адиб бешбаликлик Сингку Сели (~Шингку Шели) тудунгдир. Сингку Сели таржималари бизнинг хозирги тушунчамиздаги бир тилдан иккинчи тилга сузма-суз угирмалар эмас. Уларда асар мазмуни саклангани холда, баён услуби, бадиий тасвир воситалари туркий тил конун-коидалари, турк укувчиси ука оладиган куринишга солиб берилган. Шунга кура, улар таржималар эмас, туркий асарлар сифатида урганилади. Буддизм даври турк адабиётида ушбу асарларнинг урни бекиёс.

Буддизм даврида адабий тилда буддавий асарларга хос булган ёзма кутаринки бир услуб шаклланди, буни шартли равишда «сутралар услуби» дейиш мумкин. Бу даврларда диний-фалсафий матнлар услубининг улчовлари, конун-коидалари ишлаб чикилди. Уша даврларнинг диний конунларни баён этувчи адабий асарлари - нум битиглар ана шу услубдадир. Мухими шундаки, кадимги будда матнлари негизида юзага келган ушбу диний матнлар услуби кейинчалик, урта асрларда яратилган диний асарларда хам, янги бир шакл ва мазмунда давом этди.

Х,авола килинаётган асарлар:

1. СЦ - «Сюань-цзан кечмиши» асарининг Санкт-Петербургдаги Россия Фанлар академиясининг Шарк кулёзмалари иститути фондида сакланаётган булаги: Тугушева 1991.

2. ДЛТ - Махмуд Кошгарий. Девону лугати-т-турк [Туркий сузлар девони]. Нашрга тайёрловчи Содиков. - Тошкент, 2017.

3. ДТС - Древнетюркский словарь. - Ленинград, 1969.

4. Тугушева 1991 - Л.Ю. Тугушева. Уйгурская версия биографии Сюань-цзана. - Москва, 1991.

5. Содиков 2020 - Содиков Эски узбек ёзма адабий тили. - Тошкент, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.