CC BY
20Адабиёт:
1. Д. Саймиддинов. Вожашиносии забони форсии миёна. Душанбе- 2001, сад. 13.
2. Р.Х.Додихудоев. Дастури мухтасари таърихи забони точикй. Душанбе -1978, сад. 33
3. Насриддини Тусй. Меъёр-ул-ашъор.- Душанбе: Ориёно, 1992.-146 с.
4. М. ^осимова. Таърихи забони адабии точик. Душанбе-2003, 490 сад.
5. Ахманова О.С., Словарь лингвистических терминов, М. - 1969, с. 430
6. Будагов Р. А. Новые слова и значения // Человек и его язык. М.: МГУ, 1976 - 275 - 283 с.
7. Гак В.Г., Семантическая структура слова как компонент семантической структуры высказывания // А.А. Леонтьев. Семантическая структура слова. М., 1971, стр.78 - 96.
РОЛЬ ЛИНГВИСТИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В ОБОГОШЕНИИ СЛОВАРНОГО СОСТАВА ПЕРСИДСКОГО ЯЗЫКА СРЕДНОГО ПЕРИОДА
Джаматов С.
В статье впервые рассматривается роль лингвистических терминов в обогащении словарного состава персидского языка средного периода. В данной статье автор использовал обширные материалы, относящиеся к лингвистическим терминам, так как эти термины образуют один из важнейших пластов словарного состава любого языка.
Ключевые слова: термин, лингвистика, словарный состав, язык, персидский язык, пласт, средней период.
ROLE OF LINGUISTIC TERMS IN THE ENRICHMENT OF WORD STOCK OF PERSIAN
LANGUAGE OF MIDDLE PERIOD
Jamatov S.
The role of linguistic terms in the enrichment of word stock of Persian language of middle period is firstly reviewed in this article. The author has used wide materials related to the linguistic terms while writing the article, as these terms constitute one of the most important layer of word stock of any language.
Key words: term, linguistics, word stock, language, Persian language, layer, middle period.
Сведения об авторе: Джаматов Самиддин Салохиддинович - кандидат филологических наук, доцент кафедры английского языка и сопостовительной типологии Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 91 9005462, e-mail: [email protected]
Information about the author: Jamatov Samiddin Salohiddinovich, Ph. D in Philology, docent, Chair of English Language and Comparative Typology, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel.: (+992) 91 9005462, e-mail: [email protected]
АЛОЦАИ КАЛИМА^О ВА ИФОДАИ МУНОСИБАТИ ПУРКУНАНДАГИ БО ПЕШОЯНДИ
«БА» ДАР НАСРИ АСРИ XVI
Каффоров А. О., Алиев А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Пешоянди «ба» яке аз пешоянддои сермаъно, серистеъмол ва сервазифаи забони адабии точик буда, вобаста ба маънои калимадои алокамандкардааш муносибатдои гуногуни надвй ва тобишдои маънои мухталиф зодир менамояд (1, 289-290). Ин пешоянд дар ташаккули аксари навъдои ибора воситаи фаъоли алока мадсуб меёбад.
Дар насри асри XV1 низ пешоянди «ба» аз лидози доираи истифода ва басомад дар чои аввал меистад. Ин пешоянд вобаста ба маънои лугавии чузъдои ибора муносибатдои гуногуни надвиро ифода кардааст. Пешоянди «ба» дар насри ин давра, махсусан дар алокаи аъзодои гуногуни чумла ба хабар хеле серистифодаю сермаъност.
Дар ташакули иборадои исмй ва сифатй дам пешоянди «ба» мавкеи муайян дорад. Дар байни калимадое, ки тавассути пешоянди «ба» алокаманд шудаанд, бештар муносибати надвии пуркунандагй ва долй бо тобишдои гуногун мушодида мегардад.
1. Ифодаи муносибати пуркунандагй
Дар насри асри XVI исмдои гyнoгyнмаънo, донишиндои исмй ба феълдои амалy даракат , исми амал ва баъзе сифатдо бо пешоянди «ба» тобеъ гашта, мyнoсибати пyркyнандагирo бо тобишдои маъноии зайл ифода кардаанд:
1.Ифодаи мyнoсибати пyркyнандагии равона шyдани амал.
Тобеъшаванда исмеро далолат менамояд, ки амалy даракат ба он нигаронида шyдааст, ё ба сатди он равона мешавад:
Тири вай ба синаи кудаке омад (2,934). Неши худро ба захм Фуру бурд(2,640). Дасташ ба об нарасида ... афтод (2, 1026).
Тобеъкунанда феъли гузаранда бошад, аз руи модияти лугавию надвй вай объекти бевоситаро талаб мекунад. Дар чунин долат объекти бавосита дар насри ин давра бештар пас аз объекти бевосита ва камтар пеш аз он омадаст:
Агар онро ба гардани гове зананд...(2, 1257). Ба дар кадом асп ...инъом фармуда (2,454). Зандир ба ду пои сари манн гузоштанд (2,1102).
Чузъи асосии феъли таркибии номй бошад, дар асар дузъи тобеъ дар байни дузъи номй ва феъли ёвар омадааст: Забон ба тадсини y гушода (2,407). .ишорат ба Амир Мудаммад .. .намуд(2,935). Дама даст ба таом бурданд (2,1256).
Тобиши маъной дар чунин иборадо вобаста ба дузъи тобеъ гуногун буда метавонад. Чунончи, ба феъли расидан дам муносибати объектй (чун хабар ба Мирзо... расид (2,1168) ва дам муносибати долии макон (ба хонадо хабар расонидам (2,1215) сурат гирифтааст.
2.Муносибати пуркунандагии таъинот.
Дар ин вазифа дам пешоянди «ба» дар насри ин давра серистеъмол аст. Дамчун дузъи асосй феълдои навъи гуфтан, додан, инъом кардан ва амсоли индо, ва ба сифати дузъи тобеъ исмдо ва донишиндои шахсй омадаанд:
ба мо инъом кард (2, 967). Аспе... ба ин камина таъин намуданд (2,1220). Факир ба он азиз гуфтам(2,968). .ба пайгамбар гуфт (2,1095)....сару пои муносиб ба Даврай фиристод(2,611). .ба эшон хусумат дошт (2,455).. ба номи Аминуддавла китобе тасниф намуд(2,800).
Дар асар феъли намудан чун феъли мустакил ба сифати тобеъкунанда доираи васеъи истифода дорад:
Хонаи худро ба шайх намуда...(2,983). Худро ба вай намоям(2,811). Куличадоро ба адли олам менамояд(2,1251).
Агар калимаи тобеъ донишиндои ин, он, y, эшон бошад, пешоянди «ба» дар насри ин давра баъзан шакли кадимаи хуб-бад-ро нигод доштааст.Чунин тарзи ифода дар 107 мисол ба назар расид: бад-у супор(2,482). ...бад-эшон бахшам (2,933).
3. Муносибати пуркунандагй-машгулият
Ба сифати дузъи асосй бештар амалу протсесдои навъи шуруъ кардан, машгул будан, судбат доштан ва монанди индо ва ба сифати дузъи тобеъ исмдои маънй ва масдар омадаанд:
Дарифон ба ишрат машгул буданд (2,578). Ба он дар касида шуруъ намудам(2,10). .ба дай-дай гиристан огоз кардам(2,1280). .ба китобати он машгул аст (2,43). Бародари Шумо дамеша ба хуштаъбон ва зарифон судбат медорад (2,1167).
4. Муносибати пуркунандагии табдил
Ба долати дигар бадал шудани предмету долатеро нишон додааст. Тобеъкунанда ба феълдои хели мубаддал гардидан, табдил ёфтан ва дузъи тобеъ бо исмдои долат ифода шудаст. Мубтадои чунин думладо дамеша ба объект аз дидати маъно мукобиланд ва ё аз ашёи гуногун иборатанд:
Иттидод ба фассод ва таззод ва дукук ба укук ва вифок ва нифок мубадал созад (2,374). Чун он мараз ба сифат мубаддал гардид(2,970). .мудаббат ба кулфату кудрат табдил ёфта буд (2,31). Маро ба дои худ хобонид(2,577). .ба дои худ доруга мегузошт (2,1263).
Исми макони до бо пешоянди «ба» омада бо хусусияти релятивии худ вазифаи пешояндро адо намудааст. Ин пешоянд ивазшавии исми бо худ омадаро ба исми дигар ифода кардааст:
Ба дои об хун дидадои мардум равона гардид ( 2,931). Ба дои об гулоб ва ба дои дав магзи писта ва бодоми кандй ба ту медидад(2,1305).
5. Муносибати пуркунандагй -масодавй
Пешоянди «ба» дар ифодаи чунин маъно дар насри ин давра хеле фаъол аст ва он объекти амалу долатеро алокаманд мекунад, ки майлу ходиш ва орзуи субъект мебошад. Ба сифати дузъи асосй асосан феълдои навъи майл доштан, розй шудан, шавк доштан, карор додан ва ё исмдои амал, чун дузъи тобеъ исмдои конкрет , макон, донишиндои исмй ва масдар истифода шудаанд:
Хотир ба рафтани Систон карор ёфт(2,1140). Ба рафтани даммомаш розй шуд(2,91). Ба мурдан розй шуданд(2,55). Ёкутро майл ба хат навиштан буд (2,879). Мирзоро ба вай бисёр мудаббат. буд (2,1263).
6. Муносибати пуркунандагй- восита
Дар гуруди иборадое, ки бо пешоянди «ба» алокаманд шудаанд, ифодаи муносибати объекти воситаи ичрои амал мушодида гардид. Мисолдо собит карданд, ки дар насри ин аср воситаи ичрои амал бештар тавассути пешоянди «ба» сурат мегирифтааст. Пешоянди «ба» дар вазифаи воситаи ичрои амал бо предмете меояд, ки амал тавассути он ичро мегардад. Ба сифати чузъи тобеъ бештар исмдои конкрет ва маънй ва чун тобеъкунанда зиёдтар феълдои гузаранда ва камтар феълдои монда омадааст:
Уро ба шамшер .пора-пора карданд(2,1060). Агар ба тираш бизананд...(2,891). .ба табарзин шикастанд(2,1138). Онро ба микроз бибуранд(2,886). Чашми худро ба руймоле барбаст (2,810). .ба корд заминро кофт(2,391). .онро ба сузан наметавон духт (2,639). .ба забони туркй бунёд кард(2,414).
7. Муносибати пуркунандагй- дамродй
Ифодаи муносибати объекти дамродй дар насри асри ХУ1 тавассути пешоянди «ба» дар нисбати забони адабии дозираи точик зиёдтар аст. Дар як гуруди ифодакунандаи амалу долат ва чун чузъи тобеъ исм ва чонишиндо меоянд, ки дар ичрои амал шарику дамроданд:
Ба Хоча Низомулмулук машварат кард (2,1206). Ба ман дамрод шавед(2,1098). .бародари Шумо дамеша ба хуштаъбону зарифон судбат медоранд (2, 1167). Мавлоно Фасед дар хонаи Хатиб ба дофиз Кдзоки ^онунй асбоби муошират мудайё сохтанд (2,574). Бегимро ба чамъи тобеъ . нузхати нузул фармуд (2,1122). Садри худро масхуб ба тухар ва хозоё. фиристод (2,610).
8. Муносибати объекти маддудй
Дар насри ин давра як кабил сифатдо, исму чонишиндо ба воситаи пешоянди «ба» бо худ тобеъ кардаанд, ки дар байни ондо муносибати объекти маддудй мушодида мегардад:
Ба бадбахтй . машдур (2,317). .ба чашми ман гарм (2,869). .ба Мир наздиктар (2, 632). Ба фикр лозим шуда буд (2,80).
9. Ифодаи муносибати объектй бо тобиши киёс
Ба сифати чузъи тобеъ исму чонишиндо ва чун чузъи асосй исму чонишиндо ба калимадои нисбати ташбедй омадаанд:
Нисбати он богдоро ба ин бог мулодиза намоям(2,988). Нисбати дигарон ба вай мисли нисбати кавокиб ба офтоб менамуд(2,29). Нисбати он ба дигарон чун нисбати мод ба кавокиб буд ё мисли нисбати офтоб ба мод менамуд(2,208).Ташбеди руи у ба мод багоят номуваччад будй(2,31).
Х,амин тарик, мавкеи пешоянди «ба» дамчун воситаи алока ва ифодагари муносибати объектй дар насри асри ХУ1 басо бузург аст. Ин пешоянд дамчунин дар ифодаи муносибати пуркунандагй бо тобишдои маъноии равона шудани амал, таъинот, машгулият, объекти табдил, дамродй, воситаи ичрои амал, маддудй ва киёсй серистифода мебошад.
Адабиёт:
1. Грамматикаи забони адабии дозираи точик. Ч,илди 2. Синтаксиси ибора ва чумладои сода. Душанбе: Дониш, 1986.
2. Восифй Зайниддин Мадмуд. «Бадоеъ-ул-вакоеъ». Ч,. 1-2. ( чопи интикодй бо мукаддима ва тавзедоти А.Н. Болдирев). М.,1961
СВЯЗЬ СЛОВ И ОБЪЕКТИВНЫХ ОТНОШЕНИЕ С ПРЕДЛОГОМ «БА» В ПОЭТИКЕ XVI
Гаффоров А.О., Алиев А. В данной статье всестороно рассматривается определение объективных отношение с предлогом «ба» в поэтике XVI. Автор указывая различные значение предлога «ба» одновременно чётко определили количество его употребление в поэтике этого времени. В статье все основные и подчинительные лексико-семантические группы решено до возможностей.
Ключевые слова: предлог, грамматическая связь, объектное отношение, подчинительная связь, связь слов, значение слова.
CONNECTION OF THE WORD AND OBJECTIVE ATTITUDE WITH PREPOSITION "EA -
BA" IN POETIC OF XVI CENTURE
Gaforov A. O., Aliev A.
The definition of objective relations with preposition "ba" in the poetic of XVI century is reviwed in the article. The author has mentioned different meaning of preposition "ба - ba" and determined the quantity of its usage in the mentioned century. The main and the subordinate lexical-semantic groups was performed as much as possible in the article as well.
Key words: preposition, grammatical links, objective attitude, subordinate link, link words, meaning of a word.
Сведения об авторе: Гаффоров Абдушукур Одинашоевич - кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 901 063068;
Алиев Ахмад - кандидат филологических наук, доцент Кулябского государственного университета имени А.Рудаки, тел.: (+992) 93 5113748.
Information about author: Ghafforov Abdushukur Odinashoevich, Ph. D. in Philology sciences, docent, dean of Pedagogy Faculty, Tajik State Pedagogical Univesity named by Sadriddin Aini, tel.: (+992) 901 063068.
Aliev Ahmad, docent, Kulayb State University named by A. Rudaki, tel.: (+992) 93 5113748.
ВОДИДДОИ ФРАЗЕОЛОГИИ СЕРМАЪНО ВА ОМОНИМИ ДАР ЛАДЧАДОИ
ЧАНУБИ КУЛОБ
Гадоев Н.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садридин Айни
Маълум аст, ки водиддои фразеологй дангоми гуфтугу ва муошират дар хона чойи кор, кучаю бозор, хулоса дар тамоми содадои зиндагии адли чомеа арзи вучуд менамоянд. Аз ин чост, ки ондо дар худ урфу одат, анъана, расму оиндои мардумро инъикос мекунанд ва маънодои мухталиф, шакл, ва хусусиятдои гуногунро доро дастанд. Ондо аз мавкеъ ва дудуди истеъмолии худро васеъ намуда, вобаста ба вазъияти нутк, тагйири маънову шакл менамоянд. Аз ин ру дар як унсури лугавй дар таркиби иборадои фразеологй маънодои навро азбар карда ба водиддои фразеологии сермаъно табдил ёфта, нутки содибони ладчаро бой, таъсирнок, пуробурангу чаззоб мегардонанд..
Таъбирдои (фразеологизмдои) сермаъно барои мутаассир ва образнок вокеъ гардидани сухани гуянда адамияти махсус пайдо менамоянд ва барои ганй гардондани таркиби лугавии ладчадои забони точики садмгузор дастанд.
Дамин чидати масъала диккати олимонро ба худ чалб намуда буд. Дар забоншиносии рус олимон Ф.Ф. Фортунатов , А.А. Шахматов, Е.Д. Поливанов, А.В. калинин ва дигарон дар бораи водиддои фразеологии сермаъно ва хусусиятдои ондо фикру мулодизадои хеле муфид баён намуданд.
Дар забоншиносии точик дар бораи водиддои фразеологии сермаъно то дол ягон макола, ё тадкикоти махсусе ба анчом нарасидааст. Тандо дар асардои тадкикотии содаи услубшиносй дар бораи фразеологизмдои сермаъно ва хусусиятдои он баъзе ишорадои рафтааст.(5,385.)
Доло мо ният кардем, ки доир ба водиддои фразеологии сермаъно ва омонимй, ки дар забони гуфтугу ва муошироти мардуми чануби Кулоб карор доранд, мулодизадои худро баён намоем.
Чи хеле, ки ишора кардем. Фразеолегизмдои сермаъно аввал дар забони гуфтугу ва ладчадо пайдо шуда, суфта шуда сайкал меёбанд, сонй ба забони адабй ворид мешаванд. Ондо вобаста ба конундои ташаккули забон тадаввулотии мудимеро паси сар мекунанд ва дар инъкос намудани амалиётдои мухталифи одамон, муносибату долатдои рудии ондо, нишон додани вокеаву додиса, тадаввулоти чомеа бегаразона хизмати содибони ладчаро ба чо меоранд. Водиддои фразеологии сермаъно як кисмати мудими таркиби лугавии ладчадои чануби Кулобро ташкил менамоянд.
Аз руи маводи дар даст доштаи мо метавон чунин натичагирй кард, ки фразелогизмдои сермаъно дар ладчадои номбурда ба таври фаровоон дар забони мардум корбаст мешаванд.
