CC BY
7ХУСУСИЯТ^ОИ ГРАММАТИКИ ВА МАЪНОИ ИБОРАХОИ ФЕЪЛИ ДАР
НАСРИ АСРИ XVI
Раффоров А. О.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Масъалаи тадкики хусусиятхои грамматикй ва маъноии иборахои феълй дар забони муосири точик дар «Грамматикам забони адабии хозираи точик» [3, с. 80-118] ва асари А.Мирзоев «Иборахои феълии замонй дар забони адабии хозираи точик» [5, с. 37-79] ба таври хамачониба тахлилу тасвир шудааст. Аммо дар асархои мазкур маводи тасвиру тахлили масъалахои иборахои феълй бо забони адабии муосири точик махдуд гардида, маводи забони адабиёти классикй кариб истифода нашудааст.
Ифодаи муносибатхои гуногуни нахвй дар таркиби иборахои феълии асрхои XV-XVI бо пешояндхо нисбат ба забони адабии хозираи точик кариб фарке надорад. Ин чихати иборахои феълй дар забони хозира аз тарафи забоншиносони маъруф тахлилу тадкик карда шудааст. Дар забони адабии пешина дар аксар маврид чузъи асосии иборахои феълй бо шаклхои тасрифнашавандаи феълй низ меоянд ва дар бисёр мавридхо бо феълхои тасрифй мувофикат мекунанд: Ба мучарради хондани ин рубой шуре дар мачлис афтода ва подшохро кайфияте даст дод [1, 1145]. Ин хабар ба Султон Хусейн Мирзо расида, уро талабид ва пурсид [1, 634]. Чодаршабхои баргхоро аз бом кушоданд, бод онхоро дар даруни хона даровард [1,1230].
Дар насри асри XVI дар таркиби иборахои феълй доираи истифода ва вазифахои грамматикии пешояндхои аслй васеъ буда, дар ифодаи муносибатхои гуногуни пуркунандагй ва холй корбаст шудааст.
3.1.0. Муносибати пуркунандагй. Дар насри асри XVI низ дар таркиби иборахои феълй доираи истифода ва вазифахои грамматикии пешояндхои аслй чун воситаи робита бештар дар ифодаи муносибати пуркунандагй истифода шудааст. Ба сифати чузъи асосй феълхои гуногунмаъно ва чун чузъи тобеъ исм ва чонишинхои предметй омадаанд. Вобаста ба маънои чузъи асосй ва чузъи тобеи иборахои феълй пешоянди мазкур дар доираи муносибати пуркунандагй тобишхои зайли маъной зохир кардааст.
3.1.1.Сарчашмаи амалу холат. Тобеъкунанда амалро ифода мекунад ва чузъи тобеъ манбаъ ва сарчашмаи онро равшан месозад. Ба сифати чузъи асосй бештар феълхои навъи пурсидан, дарёфтан ва амсоли инхо ва чун чузъи тобеъ исму чонишинхо истифода шудаанд:
Аз богбон пурсиданд [1,768]. ... аз ёрон илтимос намуда шуд [1,253]. ...аз вай бипурс [1, 1185]. .аз фалонй накл мекунанд [1,95]. Аз ин камина суол фармуданд [1,1248].
3.1.2.Манбаъ ва сарчашмаи амал, мухокима ва фикро нишон додааст.
Чунин вазифаи грамматикии пешоянди аз хеле кадимй буда, забоншиносон аз давраи забони миёнаи форсй шуруъ шудани онро кайд кардаанд . Ч,узъи асосй бештар бо феълхои навъи гуфтугу кардан, хикоя кардан ва монанди инхо ва чузъи тобеъ бо исмхои гуногунмаъно ва чонишинхо ифода ёфтааст: Амири араб аз бевафой ва беэътибории дунё хикоят мепардохт [1,363]. ... аз макри занон андеша мекунам [1,990]. ... аз хар бобе сухан дарпайваста [1,779]. Он кабутаро аз дасти мир дарабурд [1,576].
Дар насри ин давра иборахои феълие истифода шудаанд, ки муносибати пуркунандагиро бо тобиши маънои чудой ифода кардаанд. Ба сифати чузъи асосй феълхои ифодакунандаи мафхуму амал омада, чун чузъи тобеъ исмхои гуногунмаъно ва чонишинхои предметй вокеъ гардидаанд: ... даст аз пойи мир гузошт [1, 1260]. ... филхол занчир аз пойи ман бардоштанд[1,1103]. ... пасбанд аз зулфин чудо шуд [1,576]. Дарвешмухаммадро аз хондан бардошт[1, 667]. Пахлавонро аз гург чудо созам [1, 660].
3.1.3. Муносибати пуркунандагй бо тобиши махдудй. Ба сифати чузъи асосй феълхои гуногунмаъно ва чун чузъи тобеъ исм ва чонишинхои предметй истифода шудаанд:
Уро аз худ хушнуд гардонед [1, 932]. Сабаби ибо ва гарданкашии Иблис аз сучуди Одам алайхисалом на аз чихати хасад буд [1,411].
3.1.4. Myносибати пypкyнандагии воситаи ичpои амал. Ч,узъи асосии ин гyна ибоpахои феълй бештаp бо феълхои гyзаpанда ва чузъи тобеъ бо исмхои гуногун ифода ёфтаанд.Ч,узъи тобеъ исмеpо ном мебаpад, ки амал тавассути он вокеъ шудааст: . аз шоху санг pоххо ва гyзаpхоpо маркам сохта [1, 1319]. Тани ypо аз заpби теги бедаpеF .монанди бабpy паланг гаpдониданд [1, 737]. ... аз нолаву фигон шаFOлонpо ба нахвагаpй меоваpданд [1, 738].
3.1.5. Муносибати пypкyнандагии эзохй. Ба сифати чузъи тобеи ин гуна ибоpахои феълй пpедмете меояд, ки маънои умумй ва васеъ доpад ва бо пешоянд тавзех ёфта аз чй ибоpат бyданашpо муайян мекунад. Ин гуна ибоpахои феълй даp шакли мypаккаб коpбаст шудаанд: Рахтхои тилло ва тиллоолотpо аз даствона ва халхол ва ангyштаpй ва гyшвоpа даp вай каpда...[1, 1127]. Ахли Хypосонpо аз шоху гадо даp чуволи rypyp каpда[1,1300].
3.1.6. Муносибати пypкyнандагй бо тобиши таpз. Даp забоншиносии точик даp ифодаи муносибати пypкyнандагй бо тобиши таpз коpбаст шудани пешояндхои аслй, махсусан пешоянди «аз» ба назаpи мухаккикон наpасидааст. Даp ин муносибати нахвй пешоянди «аз» даp насpи асpи XVI даp доиpаи ибоpахои феълй ба назаp pасид: .аз забони боз ба худ хитоб каpда [1,759]. Даpахтони азимpо аз беху бун баpмеканд [1,1290]. ... аз забони подшох .чавоб гуфта [1,825].
3.1.7. Ифодаи муносибати пypкyнандагии pавона шудани амал. Тобеъшаванда исмеpо далолат менамояд, ки амалу хаpакат ба он нигаpонида шудааст, ё ба сатхи он pавона мешавад: Тиpи вай ба синаи кудаке омад [1,640]. . Неши хyдpо ба захм фypy бypд [1,640]. Дасташ ба об наpасида . афтод [1, 1026]. Ту гуй, ки он чохи хавлнок аждахоест, аз чониби дум то дахон ба замин фypy pафта ё худ гуй нишони мехи шомиёнаи чох,у чалоли хазpати Mиp аст [1, 182]. Кимати y ба ду хазоp танга pасида буду ypо намефypyхт[1, 326].
3.1.8 Муносибати пypкyнандагии таъинот. Даp ин вазифа пешоянди ба назаp ба дигаp нави пешояндхо даp насpи ин давpа сеpистеъмол аст. Хдмчун чузъи асосй феълхои навъи доштан, таъин намудан, додан, инъом каpдан гуфтан, шунидан ва амсоли инхо ва ба сифати чузъи тобеъ исмхо ва чонишинхои шахсй омадаанд. Ибоpаx,ои мазкyp аз чихати сохт аз ду ва се калима таpкиб ёфтаанд: .ба мо инъом каpд [1,967]. Аспе... ба ин камина таъин намуданд [1,1220]. .ба эшон хусумат дошт [1,455]. ... ба номи Аминуддавла китобе тасниф намуд [1,800]. Аёз баъд аз муддате он коFазpо ба султон дод, султон ба ишpат машгул буд, он ба Унсypй дод, то бихонад [1, 462 Онpо бо иттифок поpа каpдем ва сад ашpафй гиpифтем, дах ашpафй ба ман дод [1,480).
Махсусан ифодаи маънои таъинот бо пешоянди «ба» ва феъли «гуфтан» даp насpи давpаи тадкикшаванда хеле зиёд ба мушохида pасид: Ман охиста ба Fиёсиддин Мухаммад гуфтам, ки эй баpодаp, ту девона шудай, ин чй ёвахост, ки мегуй [1,1033]. Рузи дигаp Fиёсиддин Myхаммадpо даp бозоp дидам, ба y гуфтам, ки казия ин аст, чй фи^ мекунй [1 1131]. Он нозанин лунги сиёхе баста ва токияи гулгун ба саp нихода сичофи он даpдшикаста, бода меполуд [1, 537].
3.2.0. Муносибати холй. Даp насpи ин давpа даp ибоpахои феълие, ки бо пешояндхои аслй сypат гиpифтаанд, муносибатхои гуногуни холй хеле зиёд ба чашм меpасад.
3.2.1. Муносибати холии макон. Мувофики тадкики Fаpибова М. чунин муносибати маъноии пешоянди аз даp доиpаи ибоpахои феълй махз даp давpаи адабиёти классикй ба вучуд омадааст[2,4]. Феълхои гуногунмаъно ба воситаи пешояндхои аслй исмхои макон ва ё исмхои ифодагаpи макони нисбиpо тобеъ намуда, чой, мавкеъ ва саpчашмаи макону вокеъ гаштани амалу хаpакатpо нишон додаанд: ... аз Бyхоpо меоем [1, 360]. ..аз коpвонсаpо бокиpо оваpда[1, 978]. Чихил садукча аз вай беpyн омад [1, 1127]. Аз вай даpгyзашта ба оби чуйи обе pасидам [1, 1064]. . аз даpахт афтоданд [1, 892]. .аз кавоpа беpyн омад [1,1134].
Ба сифати чузъи тобеи чунин ибоpахо баъзан заpфхо ва чонишинхои саволй низ истифода шудаанд: ..аз даpyн овозе шунид [1,818]. Кдмина аз кафо омадам [1,969]. Кухи гаpонсангpо сабук аз пеш баpдоpанд [1, 1315]. .аз кучо меой [1,360].
Дар доираи иборахои феълй дар насри асри XVI пешоянди аз дар яке аз вазифахои пешоянди бо роху самти харакати фоилро нишон додааст: ... аз рохи Багдод равй [1, 790]. ... аз бероха мутаваччехи Нишопур шудем[1,1084].
3.2.2. Кдроргох ва макони фоил ё мафъул ифода шудааст. Ч,узъи асосй аз феълхои амалу холат ва чузъи тобеъ аз исмхои макон ва калимахое, ки ба макон алокаманданд, иборат аст: Шабе дар мадрасаи Улугбек Мирзо нишаста будем [1, 303]. Худро дар сахрое дид [1, 1260]. Дар Х,ирот амирзоде буд [1, 867]. Ба хонаи Мир мутаваччех шуду дар хиргохе нишаста, сар барахна карда, боа мир шатранч мебохт[1,695].
Пешоянди дар асар чун муродифи пешоянди ба истифода шудааст. Р. Еаффоров дуруст таъкид кардааст, ки «ифодаи холи макон бо пешоянди дар дар ифодаи маънохои мазкур ба забони адабии имруза хос нест. Ин ходиса махсуси забони классикист [4, 143].
Вокеан, дар насри давраи тадкикшаванда чунин муносибати маъной бо пешоянди дар хеле вофир истифода шудааст: ... дар хона давидем [1, 1132]. Эшонро дар мехмонхона даровардем [1, 1113]. Мирзоро дар гармхонаи хаммом бурданд [56, 1297]. Ин подшохро ... дар хона бурд [1, 1260].
Дар ифодаи муносибати макон ба сифати чузъи тобеъ исмхои маънию чонишинхое, ки ба макон алокаманданд, низ истифода шудаанд. Ч,узъи асосй хам гайр аз феълхо бо зарфхои андозаю микдор ва калимахои ифодагари холату мавчудият ифода шудааст: .дар мулозимати Шумо буд [1, 1169]. Тагбанде зохир шуд дар вай гирехе [1, 86]. Х,оло бемисли олам... дар кучост? [1, 172]. Дар ин хона_хонадухтарон бисёранд [1, 1040].
3.2.3. Чой ва махалли вокеъшавй ва ё пахншавии амалу холат ва аломат ифода кардааст. Дар ин вазифа хам дар асар пешоянди дар серистеъмол аст. Ба сифати чузъи тобеъ, асосан, исмхои макон ё ба макон алокаманд ва чун чузъи асосй феълхо ва баъзан исму сифатхо хам истифода шудаанд:
Рузе дар чахорбоги Шохрухия ...харбуза нуш мекард [1, 1258]. Он дуд дар айвон мепечид [1, 1249]. Шох Косим дар куча порае рох рафт [1, 1081]. Мирзо дар Астробод хоким буд [1, 1205]. Дар хафт иклим ва хафт калам бемонанд буд [1, 1263]. ... дар олам....аз машохири олам аст[1, 899].Чй маънй дорад, ки подшохии якрузаро дар кунчи хона гузаронам[1, 1172]. Маълуми шумо буда бошад, ки чамъе хочазодахои зиёратгохй дар хонае нишастаанд[1,1070]. Чун бедор шуд, Мир дар бунафшазоре нишаста буд[1,705].
Тадкики хусусиятхои маъной ва грамматикии иборахои феълй дар насри асри XVI бахри кушодани розу хичобхои мастуру махчуби забон классикй ва гановати он ва муайян кардани макоми асархои дар ин давра таълифшуда, ба мисли «Бадоеъ-ул-вакоеъ» дар устувордошт, такомул ва нумуви забони адабии точик кумаки муайян хохад расонид.
АДАБИЁТ
1. Восифй Зайниддин Махмуд. «Бадоеъ-ул-вакоеъ». Ч,. 1-2. (чопи интикодй бо мукаддима ва тавзехотиА. Н. Болдирев). М. , 1961.
2. Гарипова Н. Д. Таджикские первычные предлоги в историческом освещении: АКД. -М. , 1985.
3. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Ч,илди дувум. Ибора ва синтаксиси чумлахои сода. Душанбе: Дониш, 1986.
4. Еаффоров Р. Ибора. //Забони адабии хозираи точик. Кисми 2. Синтаксис. Китоби дарсй барои факултетхои филологияи мактабхои олй. — Душанбе: Дониш, 1984.
5. Мирзоев А. Иборахои феълии замонй дар забони адабии хозираи точик». -Душанбе: Дониш, 1972.
ВЫРАЖЕНИЕ ПРОСТРАНСТВЕННЫХ И ОБЪЕКТНЫХ ОТНОШЕНИЙ ПРЕДЛОГАМ В ПРОЗЕ XVI ВЕКА
В данной статье исселедуется выражение пространстевенных и объектных отношений с первычними предлогами в прозе XVI века. Исследование показало, что употребление предлога «аз» в выражении пространственных и объектных отношений в современном таджикском языке, особенно в XVI веке, считалося одним из многозначных и широко употребляемых.
Ключевые слова: выражение, предлог, грамматические связи, пространственные отношения, значение места.
EXPRESSION OF SPATIAL RELATIONSHIP WITH PREPOSITION
Expression of spatial relationship with preposition in the prose of the 16th century is reviewed in this article. The investigation showed that the use of the preposition "аз" in expressions of spatial relationship in modern Tadjik language, especially in the 16th century was considered one of the multivalued and widely used.
Keywords: expression, preposition, grammatical relationship, spatial relationship, the meaning of the place
Сведения об авторе:
Гаффоров Абдушукур Одинашоевич, кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, е-mail: gh.abdush@yandex.ru
About the author:
Gaforov Abdushukur Odinaevich, docent of TSPU named after Sadriddin Ayni, е-mail: gh.abdush@yandex.ru
ТОБИШХ,ОИ МАЪНОИИ ФЕЪЛХ,О ДАР ТАРКИБИ ИБОРА^ОИ ФЕЪЛИИ АЛОЦАИ Х,АМРОХ,И ДАР НАСРИ АСРИ XVI
Гаффоров А. О., Сатторов
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Ба воситаи алокаи хамрохй ба феъл тобеъ шудани исмхо дар насри асри XVI аз чихати лугавй нисбатан махдуд аст. Исмхои гуногун ба феълхо, бештар ба феълхои гузаранда тобеъ шуда иборахои феълии алокаи хамрохиро ташаккул медиханд ва муносибати зерини грамматикиро ифода менамоянд.
Муносибати пуркунандаги
Дар иборахои феълии алокаи хамрохй, ки чузъи тобеъ исмхои моддй мебошад, исм объекти бевоситаро нишон медихад, ки амали бо феъли гузаранда ифодашуда ба он нигаронида шудааст. Алокаи чунин феълхо бо исм хатмй буда, мавчудияти он аз маънои лугавии чузъи асосй сар мезанад. Ин кабил иборахои феълй муносибати пуркунандагиро ба таври умумй ва номуайян ифода менамоянд [4, 188].
Дар насри ин давра исми номуайян аксаран бо артикли -е истифода шудааст: мургаке андохта [2, 870], хонае сохта [2, 379], корде талабидан [2, 801], таоме овардан [2, 1046], корде талабидан [2, 801], лаълпорае доштан [2, 1031]:
Еуломи табох мургаке дар дегча андохта [2, 870]. ...хонае сохта буда [2, 379]. Корде талабид [2, 801]. Дофиз таоме овард [2, 1046]. Корде талабид [2, 801]. Модараш лаълпорае дошт [2, 1031].
Дар «Забони адабии хозираи точик» [3] кайд шудааст, ки пуркунандаи бевоситаи суратнаёфта хамеша бо хабари феълии чумла хампахлу меояд. Дарвокеъ, ин пуркунандахо хдмеша имконияти хампахлу омадан доранд, вале мувофики талабу мароми сухан ва дигар холатхои услубй онхо дар холати дур низ омада метавонанд:
Сипаре аз пулод сохтанд [2, 797]. Косиде ба чониби Бухоро равона гардид [2, 807].
Муносибати замони
Дар насри ин давра исмхои ифодагари мафхуми замонй бо алокаи хамрохй ба феълхо тобеъ шуда, муносибати замониро ифода кардаанд. Маънои замонии чунин иборахои феълй ба маънои лугавии исми ба вазифаи ба маънои лугавии исми ба вазифаи чузъи тобеъ омада вобаста аст: рузе рафтан [2,840], умрхо парвоз намудан [2,759]:
Рузе хамрохи Мир савора мерафт [2,840]. Умрхо дар хавои фазои салтанату подшохй парвоз менамудам [2,759].
