CC BY
12SYNTACTIC RELATIONSHIP BETWEEN PREDICATIVE SIDES IN THE SYSTEM OF COMPLEX SENTENCES IN TAJIK AND RUSSIAN LANGUAGES
The article analyzes the types and means of communication between the syntactic predicate between parts of a complex sentence in Russian and Tajik languages, depending on which set of a complex sentence types in the comparable languages.
Key words: complex sentence, syntactic relations, subordinating conjunctions, allied words ruggedness, indivisibility structure.
Сведения об авторе: Ишанкулова Нодира Шухратовна, старший преподаватель кафедры иностранных языков Педагогического колледжа города Курган-Тюбе, Таджикистан, e-mail: nodira_71@list.ru
Information about the author: Ishankulova Nodira Shuhratovna, senior teacher of chair of Foreign Languages, Pedagogical College of the Kurgantube, Tajikistan
АЛОЦАИ КАЛИМАХР ВА ТОБИШ^ОИ МАЪНОИИ ФЕЪЛ^О БО ПАСОЯНДИ «-РО» ДАР НАСРИ АСРИ XVI
Раффоров А. О.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Пасоянди «-ро» яке аз пасояндхои сермаъно, серистеъмол ва сервазифаи забони адабии точик буда, вобаста ба маънои калимахои алокамандкардааш муносибатхои гуногуни нахвй ва тобишхои маъноии мухталиф зохир менамояд. Ин пасоянд дар ташаккули аксари навъхои ибора воситаи фаъоли алока махсуб меёбад. Махсусан, дар насри асри XVI дар ташаккули иборахои феълй пасоянди «-ро» сервазифаю сермаъност.
Пасоянди «-ро» бештар мафъули бевоситаро ба феъл алокаманд намудааст, ки ин яке аз вазифахои асосии пасоянди «-ро» махсуб меёбад: Дастори худро бар сари вай ниходанд [2, с. 1186]. Инхоро ёбед [2, с. 30]. Сарупои хосаи худро каромат фармуданд [2, с. 342]. Он маймунро... холате пайдо шуд [2, с. 872]. Уро оризаи дак пайдо шуд, бадри рухсори у хилол гардид [2, с. 867].
Дар «Грамматикаи забони адабии хозираи точик» оид ба вазифаи грамматикии пасоянди -ро чунин нукта таъкид шудааст: «Пасоянди -ро дарачаи баланди абстраксияи грамматикиро аз сар гузаронидааст. Вай маънои лугавй надорад, нисбат ба дигар пасояндхо серистифода бошад хам, на хамеша хамчун воситаи грамматикии иборасоз намоён мешавад. Ин пасоянд хусусияти худро хдмчун воситаи алокаи грамматикии байни чузъхои ибора, одатан, дар чумла зохир мекунад. Бинобар ин, дар чумла дар як маврид хамчун воситаи алокаи грамматикии байни чузъхои ибора ва дар мавриди дигар хамчун артикл вокеъ мегардад» [1, с. 23-24].
Пасоянди -ро кам бошад хам мафъули бавоситаро ба феълхо вобаста намудааст. Дар забони муосири точикй чунин шакл гирифтани иборахои феълй аксаран ба иборахои феълии пешояндй сурат мегирад [3, с. 385].
Ба сифати чузъи асосй дар ин навъи иборахо бештар феълхои навъи гуфтан, фармудан, хукм кардан омада чун чузъи тобеъ бештар исмхои шахс ва чонишинхои предметй истифода шудааст ва дар ибора муносибати пуркунандагии адресат ифода меёбад:
Дофизро гуфтан [2, с. 1046], Миракро фармудан [2, с. 951], маро гуфтан [2, с. 1282], фузалои оламро ихонат расонидан [2, с. 963], маро ишора кардан [2, с. 1066]:
Пиёдараве ... Дофизро гуфт [2, с. 1046]. Миракро фармуд [2, с. 951]. Маро гуфт [2, с. 1282]. Фузалои оламро. ихонат мерасонад [2, с. 963]. ... офате маро ишора мекунад [2, с. 1066].
Пасоянди -ро бо феълхои навъи маълум шудан, хуш омадан ва амсоли инхо иборахои феълиеро сурат медихад, ки натичаи амал ба мафъул равона шудааст:
...Xазpати подшо^о ... чй гyна маълум шуд [2, с. 857].
Пасоянди -po даp насpи ин давpа объекти бавoситаpo ба феълхои навъи боистан алокаманд каpдааст, ки ба у чизе лозим аст:
Маpo ин дopy намебояд [2, с. 1071]. Маpo pyхи ту намебояд [2, с. 865]. Typo даp ин амp як сол сабp бояд каpд [2, с. 474].
Бояд таъкид каpд, ки даp насpи асаpхoи пештаp чузъи асосй -феъл даp ин гyна холатхо даp шакли масдаpи пyppа меомадааст [2, с. 386].
Даp насpи асpи XVI даp шакли масдаpи нокис истифода шудан бештаp мушохида мегаpдад:
Шyмopo даp аввал бо ман хамин муомала боист каpд [2, с. 89].
Пасоянди -po даp насpи ин давpа бо исмхо омада, ба фоидаи шахсе ё баpoи касе ё чизе pавoна гаpдидани амалpo ифода каpдааст:
Махтума ва мафтyхаpo сухбате сохтанд [2, с. 1090]. Xypданpo намешояд [2, с. 1228].
Пасоянди -po даp насpи ин давpа чун мypoдифи пешоянди аз даp ташаккули ибopахoи феълие кopбаст шудааст, ки муносибати пypкyнандагии саpчашмаи амалpo ифода каpдааст:
Пиpазанpo пypсиданд [2, с. 1269]. .ин ахмишаpo баpгхo бypиданд [2, с. 1228].
Пасоянди -po даp насpи ин давpа даp таpкиби ибopахoи феълй даp ифодаи муносибати объектй бо тобиши муайянкунандагй истифода шудааст. Ба сифати чузъи асосй даp ин холат асосан феълхои таpкибии номй истифода шудаанд ва чузъи тобеъ хиссаи номии фек^о аз ягон чихат муайян месозад: каминаpo чашм афтодан [2, с. 192], x#p киpo кадам pасидан [2, с. 387], занону фаpзандoни мyсyлмoнpo паpда даpидан [2, с. 549]:
Чун ин каминаpo чашм ба чамоли бокамоли он чавон афтод [2, с. 192]. ^p киpo кадам ба даpвoза... pасидй [2, с. 387]. .занону фаpзандoни мyсyлмoнpo паpдаи номус даpид [2, с. 549].
Як хусусияти ин гуна ибopахoи феълй даp насpи ин давpа он аст, ки чузъхои ибopа даp холати дистактй вокеъ гашта метавонад. Чунин таpзи ифодаи ибopахoи феълй чун идомаи мyкаppаpoти забони классикй даp насpи мyoсиpи точикй ба назаp меpасад: Tемypмаликpo аз дидани ин хол дил тапид [Айнй С. ^а^амони халки точик Tемypмалик, сах. 60].
Fаливoжpo аз pyйи хаво назаp баp вай афтод [2, с. 873]. X^op Юсуфи мисpиpo даp opзyи pyйи y монанди Яъкуб дида сафед гаpдида буд [2, с. 867].
Истифодаи пасоянди -po даp ифодаи муносибати сабабию максадй, замонй ва маконй даp асаpхoи пешин мушохида шудааст , аммо ин муносибати нахвй баъдхо, аз чумла даp «Бадоеъ-ул-вакоеъ» , бо ёpии пешояндхо ифода шудаанд ва пасоянди -po даp ин вазифа махдуд шудааст.
Даp насpи ин давpа муносибати сабабию максадй бештаp ифодахои yстyвop мушохида гаpдид. Даp ин гуна мавpидхo пасоянди -po маънои кадимии худ (Rаdi) -po нигох доштааст: ^азopo он pyхи мучассам лoFаpy низop гаpдид [2, с. 904].
Даp насpи ин давpа аз пасояндхои дигаp пасоянди боз ба назаp pасидy бас: Чдмъе аз хаpoмиён, ки аз Tабpез боз даp камин буданд... [2, с. 488].
Б. Шлифов хиссахои ойин, сифат ва мисол-po бо истилох калима-пасоянд ном бypдаст [4, с. 205].
Мо ин мopфемахopo чун пасванди калимасоз мехисобем ва oнхopo даp кисмати ибopахoи феълии алокаи хамpoхй тасвиp каpдан ба максад мувофик аст.
Хулоса, пасоянди -po даp насpи ин давpа даp дoиpаи ибopахoи феълй вазифахои гуногуни нахвиpo ба ухда доштааст, вале вазифаи асосии он муносибати пypкyнандагй, бахусус, пypкyнандагии бевосита мебошад.
B1S
Адабиёт:
1. Грамматикаи забони адабии х,озираи точик. Ч,илди 2. Синтаксиси ибора ва чумлах,ои сода. - Душанбе: Дониш, 1986.
2. Зайниддин Мах,муди Восифй. Бадоеъ-ул-вакоеъ. Ч,. 1-2. ( чопи интикодй бо мукаддима ва тавзехоти А. Н. Болдирев). - М., 1961.
3. Овчинникова И. К. Именные словосочетания в персидском языке и возможные принципы их классификации // Иранская филология. - М. : ИМУ, 1971.
4. Шарифов Б. Хусусиятхои морфологии «Бадоеъ-ул-вакоеъ»-и Восифй. - Душанбе,1985.
СВЯЗЬ СЛОВ И ОТТЕНКИ ЗНАЧЕНИЙ ГЛАГОЛОВ С ПОСЛЕЛОГОМ «-РО»
В ПРОЗЕ XVI ВЕКА
В этой статье анализируется связь слов и разновидности глаголов с послелогом «-ро» в прозе XVI века на основе произведения «Бадоеъ-ул-вакоеъ» Зайниддина Махмуда Восифи. Автор исследует послелог «-ро», как средство грамматической связи и выражения синтаксисеческих отношений, и их использование в произведиях Зайниддина Махмуда Восифи.
Ключевые слова: связь слов, грамматические связи, словосочетания, предложения, подчинительная связь, основные связи.
COMMUNICATION WORDS AND SHADES MEANING OF VERBS WITH A POSTPOSITION
"-PO" IN THE PROSE OF XVI CENTURY
This article analyzes the relationship of words and verbs with the postposition of "-po" in the prose of XVI century, based on the work of "Badoe-ul vakoe" of Zainiddin Mahmud Vosifi. The author investigates the postposition of "-po" as a grammatical relations and syntactical relations, as well as their use in the make of Zainiddin Mahmud Vosifi.
Key words: communication words, grammatical relations, phrases, sentences, subordinate connection, basic communication.
Сведения об авторе: Гаффоров Абдушукур Одинашоевич, доцент Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: gh.abdush@yandex.ru
Information about the author: Gafforov Abdushukur Odinashoevich, docent, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
РОЧ,ЕЪ БА ФЕЪЛХ,ОИ ТАРКИБИИ НОМИ ДАР ЗАБОЩОИ ТОНИКИ
ВА ОЛМОНИ
Шозедов Н., Нурова З., Сафаров М.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Феъл аз замонхои кадим диккати забондонону забоншиносонро ба худ мекашид. Маълумоти нахустинро рочеъ ба ин хиссаи нутк дар грамматикаи хиндувони кадим «Панини» пайдо мекунем. Пушида нест, ки хиндувони кадим тахлили забонро дар заминаи дарёфт намудани шабохату тафовут дар ходисахои забонй пиёда менамуданд. Онхо морфологияро хамчун таълимот рочеъ ба таснифоти калимахо маънидод карда ба калимасозиву тагйири вожахо диккати махсус медоданд. Дар натичаи таснифи калимахо забошиносони Х,инди кадим исм, феъл, пешоянд ва хиссачаро кашф намуданд. Фахмост, ки номхои маъмули имруза он замонхо арзи вучуд надошта, феъл номи калимаи ифодакунандаи «харакат»-ро гирифта буд.
Дар таълимоти Афлотун рочеъ ба калимахо ва ходисахои забонй низ, арзи вучуд намудани ду категорияи калимахо, исму феъл ёдрас мешавад. Вай дар тахти исм калимахоеро, ки дар бораашон чизе ва дар зери мафхуми феъл чизеро ки рочеъ ба номхо тасдик мешавад, мефахмад. Аз руи акидаи Арасту бошад, хиссахои асосии нутк исм ва феъл мебошанд. Ном аз нуктаи назари вай маънои мустакил дошта тобиши замонй надорад, феъл бошад, маънои мустакил дошта тобиши замонй дорад.
Феъл дар таълимоти намояндагони мактаби Искандария чунин маънидод шудааст: «Феъл хиссаи нутки бехолат буда, дорои замон, шахс ва шумора мебошад. Он
