CC BY
6ИБОРАХ,ОИ ФЕЪЛИ ВА ИФОДАИ ТОБИШХОИ МАЪНОИ БО ПЕШОЯНДИ «БО»
ДАР НАСРИ АСРИ XVI
Fаффоров А. О.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айнй
Пешояндхо хамчyн калимаи ёваp мyносибати пypкyнандагии байни калимахои мyстак;илpо даp таpкиби ибоpахои феълй ифода намyда, инчунин дигаp то6ишхову чилохои маъниpо нишон медиханд. Даp ин боpа А. Миpзоев дypyст таъкид менамояд, ки «Рол ва вазифаи пешояндхо бо функсияи чузъхои ибоpа мувофикдт мекунанд. Пешояндхо мазмуни чузъхои ибоpаpо бо тобишхои гуногуни маъноии худ бой мегаpдонанд ва инкишоф медиханд ва ба хамин восита pоли синтаксисии чузъхои ибоpаpо pавшан месозанд» [5, с. 38].
Пешоянди «бо» даp доиpаи ибоpахои феълй хам даp забони адабии мyосиpи точик ва забони адабии классикй хам аз лихози маъно, вазифа ва хам аз бобати ифодаи муносибатхои нахвй хеле сеpистеъмолy ганй аст. Тахкики мавод собит сохт, ки пешоянди «бо» даp насpи асpи XVl бештаp даp ифодаи муносибатхои гуногуни пypкyнандагй омада, даp баpобаpи ин даp ифодаи муносибатхои нахвии холй низ хам истифода шудааст. Ибоpахои феълии бо ин пешоянд вобаста ба маънои лугавии чузъхо муносибатхои гуногуни нахвиpо ифода каpдааст. l. Мyносибати пyркyнандагй.
Даp насpи ин давpа пешоянди «бо» даp таpкиби ибоpахои феълй даp ифодаи муносибати пypкyнандагй доиpаи васеи истифода доpад. Тобеъкунанда бо феълхои гуногунмаъно ва чузъи тобеъ бо исму чонишинхо ифода гаpдидааст: бо к;аландаp чанг каpдан, бо махбуб огуш каpдан, бо эшон мусохиб шудан:
Бо каландаp чанг кунам [3, с. 636]. ... бо махбуб даст даp огуш rap^ß, с. 991]. ... бо эшон мусохиб шудем [3, с. 105].
Даp ибоpахои феълие, ки чузъи асосй феъли таpкибии номй аст, пешоянди «бо» даp ифодаи муносибати пypкyнандагй бештаp истифода шудааст:
.ба мо муомала кунед [3, с. 1030]. ... ба мо ошной накаpда [3, с. 612]. Бо хаp кас даp мубохаса ва мyнозаpа мешуд [3, с. ббб].
Даp доиpаи муносибати пypкyнандагй даp таpкиби ибоpахои феълй пешоянди «бо» даp сypат додани тобишхои маъноии зеp шиpкат каpдааст:
1.1.Мyносибати пyркyнандагии таъйинот.
Истифодаи ин навъи ибоpахо даp насpи ин давpа васеъ аст. Ба сифати чузъи асосй феълхои навъи «гуфтан», «улфат гиpифтан» ва чун чузъи тобеъ исмхои гуногунмаъно ва чонишинхои пpедметй истифода шудаанд:
... бо яке аз вyзаpо гузашт [3, с. 469]. ... ту бо ман инчунин душманй мекунй [3, с. 7бб]. Бо канизак сухан мегуфт [3, с. 1041].
1.2. Мyносибати пyркyнандагй бо тобиши х,амрох,й.
Даp ифодаи муносибати пypкyнандагй бо тобиши хамpохй пешоянди «бо» даp насpи асpи XV1 сеpистеъмол аст. Ба сифати чузъи асосй феълхои ифодагаpи амалу холат ва чун чузъи тобеъ исму чонишинхои пpедметй истифода шудааст: бо вай хамpох шудан, бо худ хамpох оваpдан, бо худ бypдан, бо мутаалликони худ мутаваччех шудан:
... бо вай хамpох шуд [3, с. 1138]. Fyломpо бо худ хамpох ... оваpд [3, с. 812]. Шамшеpе бо худ бибypд [3, с. 817]. Шохкосим бо мутаалликони худ мутаваччехи Самаpканд шуд [3, с. 43].
Ин гуна ибоpахо аз pyи сохт бештаp даp шакли мypаккаб истифода мешаванд: Убайдуллохон бо чомеаи акобиp ... хозиp омадаанд [3, с. 46].
1.3. Ифодаи муносибати пуркунандагии муштарак.
Даp ифодаи муносибати пypкyнандагии амали мyштаpак пешоянди «бо» даp насpи ин давpа сеpистеъмол аст:
... бо ёpон тановул кунем [3, с. 1083]. ... бо он маймун шатpанч боз [56, с. 8бб]. Чдмъе дигаp бо вай ëp шуда [3, с. 1056].
1.4. Муносибати пуркунандагии воситаи ичро.
Даp ифодаи муносибати пypкyнандагии воситаи ичpои амал пешоянди «бо» даp насpи ин давpа камистеъмол аст. Ин муносибати гpамматикй даp насpи ин давpа бештаp тавассути пешоянди «ба» ифода шудааст. Раванди мypодифи хам шудани пешоянди «бо» ва пешоянди «ба» даp давpаи хозиpаи забони точикй хам идома доpад.
Дар «Бадоеъ-ул-вакоеъ» дар вазифаи ичрои амал пешоянди «бо» танхо дар хашт маврид ба кайд гирифта шуд: бо бирешиме барбастан, бо конун бунёд кардан, бо кулохи сурх ба чилва даровардан ва гайра:
Онро камонсифат хам гардонида бо бирешиме барбаст [3, с. 880-881]. Дофиз Казок ин савтро бо конун бунёд кард [3, с. 576]. Шоми кирфамро ... бо кулохи сурх ... ба чилва даровард. [3, с. 1325]. 2. Муносибати х,олй.
2.1. Муносибати холии тарзу холат.
Чузъи асосй бо феълхои гуногунмаъно ва чузъи тобеъ бо исмхои моддй ва ифодагари холату вазъият ва чонишин ифода гардидаанд:
Кудак бо овози хазин мехонд [3, с. 470]. ...касе дар масчид бо кашф намоз мегузорид [3, с. 1272]. ... бо ту хар хадоё ... хозир гарданд [3, с. 954].
2.2. Муносибати холии циёсу андоза.
Теъдоди чунин иборахои феълй дар насри ин давра хеле кам ба назар расид. Ба сифати чузъи асосй феъхои амалу холат омада, чун чузъи тобеъ исмхои гуногунмаъно ва предметчонишинхо истифода шудаанд:
Ту бо ман машохибати тамом дорй [3, с. 1270]. ... бо зиёа ва музода мушохида намудем [3, с. 304].
Еарибова Д. дар ифодаи муносибати замонй омадани пешоянди «бо»-ро таъкид дода, мисоли зеро овардааст: Мирзо Байрам бо шунидани ин сухан нишаста дар газаб шуда гуфт [1, с. 118]. Маълум гашт, ки ин мисол аз асари Садриддин Айнй «Восифй ва хулосаи «Бадоеъ-ул-вакоеъ» гирифта шудааст [1, с. 121]. Дар насри ин давра дар ифодаи муносибати замонй пешоянди «бо» дар иборахои феълй мушохида нашуд.
Дамин тарик, аз натичаи тадкикот ба хулосае омадан мумкин аст, ки дар мисоли асари чудогонаи адабй, бахоса адабиёти классики точик омухтани иборахои феълй (колибхои феълии синтаксисй) ва муайян намудани хусусиятхои лугавию грамматикии онхо ва дигар чихатхои услубию забони онхо ахамияти илмиву назариро молик буда, дар омузиши пурраву хаматарафаи иборахои забони точикй кумак хохад расонид.
Адабиёт:
1. Гарипова Н.Д. Таджикские первычные предлоги в историческом освещении: АКД.-М., 1985.
2. Грамматикаи забони адабии хозираи точик.Ч,илди дувум. Ибора ва синтаксиси чумлахои сода. - Душанбе: Дониш, 1986.
3. Зайниддин Махмуд Восифй. «Бадоеъ-ул-вакоеъ». Ч,. 1-2. ( чопи интикодй бо мукаддима ва тавзехоти А.Н. Болдирев). - М., 1961.
4. Мирзоев А., Солиев А. Иборахои исмии бо пешоянди «бо» дар осори Садриддин Айнй // Масъалахои забоншиносй. - Душанбе, 1980.
5. Мирзоев А. Масъалахои ибора дар забони точикй. - Душанбе: Деваштич, 2002.
ГЛАГОЛНЫЕ СЛОВОСОЧЕТАНИЕ С ПРЕДЛОГОМ «БО» В ПРОЗЕ XVI ВЕКА
В этой статье анализируется связь слов и разновидности глаголов с предлогом «бо» » в прозе XVI века на основе произведения «Бадоеъ-ул-вакоеъ» Зайниддина Махмуда Восифи. Автор исследует предлога «-бо», как грамматическую связи и синтаксисеческие отношения, а также их использования в произведиях Зайниддина Махмуда Восифи.
Ключевые слова: связь слов, грамматические связи, словосочетания, предложения, подчинительная связь, основные связи.
COMMUNICATION WORDS AND VARIATIONS OF VERBS WITH THE PREDICATE OF
"БО" IN THE PROSE OF XVI CENTURY
This article analyzes the relationship of words and verbs with the predicate variety of "бо" in the prose of XVI century, based on the work of "Badoe-ul vakoe" of Zainiddin Mahmud Vosifi. The author investigates the predicate of "бо" as a grammatical relations and syntactical relations, as well as their use in the make of Zainiddin Mahmud Vosifi.
Keywords: communication words, grammatical relations, phrases, sentences, subordinate connection, basic communication.
Сведения об авторе: Гаффоров Абдушукур Одинашоевич, кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: gh.abdush@yandex.ru
About author: Gafforov Abdushukur, PhD in Philology, docent, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
ТАДЛИЛИ МУЦОИСАВИИ ТАРЗДОИ ИФОДАИ ЦИЁС ДАР ЗАБОНДОИ
АНГЛИСИ ВА РУСИ
Сидицова М. А.
Донишго^и давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Fафуров
^иёсхоро аз нуктаи назари гуногун тасниф кардан мумкин аст. Ин кисми махсуси лугати ^ам забони русй ва хам забони англисй метавонад ба тарзхои гуногун тасвир гардад. Масалан, такрибан хамаи тадкикотгарон киёсро ба ду гурух таксим мекунанд:
Гурухи якум - киёсхои сахех, бидуни унсурхои бахогузорй, ки талабот нисбати ин гурух истифода дар усули нейтрал аст.
Гурухи дуюм - киёсхое, ки унсури бахогузориро доранд, ё ба услуби муайяне (воломаком, бетакаллуф) хосанд.
^иёс метавонад муфассал бошад, баъзан метавонад ба ифодаи мачозй мубаддал шавад.
^иёсхоро аз нуктаи назари ташкили сохтори онхо тахлил кардан низ имкон дорад. Ю. Степанов акида дорад, ки киёсхои инфиродй аксар мавридхо аз ду кисм иборатанд -ишора ба ашёе, ки онро мукоиса мекунанд, (тема) ва тавсифи ашёе, ки бо он мукоиса мекунанд [5, с. 161-162].
^иёсхои умумй маъмулан ба меъёри забон дохил мешаванд ва одатан аз се кисм иборатанд: тема ва киёс, ки байни онхо ишораи алохидаи муттахидкунандаи онхо чойгир мешавад - ин асоси мукоиса мебошад.
Дангоми тахлили маводи лугавй мо мушохида менамоем, ки имкониятхои тасвирии киёсхо аз вожагихои сохтории онхо вобастагии мустаким доранд. Аз руи сохтор хамаи киёсхоро ба якчанд намуд чудо кардан мумкин аст:
• Ифодауои циёси;
• Цумлауои пайрави циёси;
• Кцёсуое, ки тавассути сифатуо ба вуцуд омадаанд;
• Кцёсуое, ки тавассути зарбулмасал ва мацолуо ба вуцуд омадаанд;
• Кцёсуои муфассал
Намуди якуми номбаршуда: _
..he bowed himself out with the elegance of a Faust - У бо хироми шабеу мисли Фауст таъзим кард [2,c.24].
Барои намуди дуюм дар забони англисй мавчуд будани пайвандхои мукоисавй хос
аст:
They were making very fair progress, and now it looked as if the play would be passable, in the less trying parts at least [5, c. 18]- Ощо ба комёбии ночиз ноил мегаштанд ва ин цолат имкон дод, ки намоишро дар кисмуои минбаъда дохил кунанад.
Сифатхо дар ташкили ифодахои мачозй дар аксарияти мавридхо иштирок мекунанд ва маъмулан ин сифати like аст:
The street looked like a sea o f round black cloth roots, twisting bobbing, mowing.[6, c.32]-Куча ба монанди баури сиёуи матои холдори алвонцхуранда мавц мезад.
^иёсхое, ки тавассути идиомахои зарбулмасалу маколхо тавлид ёфтаанд, зиёд ба чашм намерасанд, аммо нисбатан ифоданоканд:
As the last straw breaks the laden camel's back this piece of underground information crushed the sinking spirits of Mr. Dombey [6, c. 46]- Чун цатраи охирин ин маълумот рууи Мистер Домбейро шикаст.
^иёси муфассал антитезаи махсусе мебошад ва маъмулан аз ду чумлаи алохида ва баъзан хеле андозаашон калон, ки гуё ба хам мукобил гузошта мешаванд, иборат аст.
"It means", the professional actor began speaking as Ray, «that society is a terrible avenger of insult. Have you ever heard of the Siberian wolves?» When one of the pack falls
