CC BY
12and thirdly, the genre and design uniformity of newspapers.
Keywords: genre, style, periodicals, regional newspaper, everyday life, stereotyped, palette.
Сведения об авторе:
Абдусаломова Мухайё Абдусафоевна - старший преподаватель кафедры зарубежных языков политехнического института Таджикского технического университета имени академикаМ.С. Осими, г. Худжанд, abdusalomova1970@mail.ru. Тел. (+992) 929516363
About the author:
Abdusalomova Mukhayo Abdusafoevna - a senior teacher in the Department of Foreign Languages of the Polytechnic Institute of the Tajik Technical University named after Academician M.S. Osimi, Khujand, abdusalomova1970@mail.ru., Tel. (+992) 929516363
ПАЙВАНДИ АДАБИЁТИ НАВИН ВА МАТБУОТИ ТО^ИК
Абдурахцмов Б.
Донишкадаи давлатии забощои Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Мухаккикон сохахои адабиёт ва матбуотро аз хам чудо намедонанд. Ин ду шохаи хаёти маънавй ва фаъолияти эчодй дар пайвастагй вучуд доштанд ва доранд. Мо акидаи устод Садриддин Айниро оид ба огози адабиёти навини точик дуруст мехисобем. Мавсуф дар «Намунаи адабиёти точик» зикр карда, ки бо инкилоби якуми Русия, «омадшуди рузномачоту китобхои тоза дар Бухорову Туркистон... сохибкаламони тозанавис хам чо-чо сар бароварданд ва бинобар ин, мо сари таърихи адабиёти нави тоцикро 1905 карор додем» [2. с.353]. Яъне, ин чо мухим он аст, ки огози адабиёти навини точикро устод ба пайдоиши «рузномачот» низ вобаста медонад. Хамин тавр, яке аз махсусиятхои адабиёти давраи навини точик аз он иборат аст, ки ба пайдоиши матбуоти точик алокаманд мебошад. Махз матбуот буд, ки адабиёти кухансоли классикии точикро дар огози асри XX аз чихати сохту мазмун тагйир дод. Аз ин ру, бе омузиши таърихи матбуоти аввалин мазмуну мундарича, омилхои ташаккули адабиёти навини точикро муайян кардан имконнопазир аст. Вобаста ба ин, таъсирпазирии мутакобилаи матбуот ва адабиёти навини точик дар огози асри XX масъалаи мухимми сохахои таърихи матбуот ва адабиётшиносии точик буда метавонад.
Тадкикотхои адабиётшиносй ва таърихи матбуот собит месозанд, ки робитаи адабиёт ва матбуот дар саргахи пайдоишашон хеле кавй будааст. Ба кавли мухаккик А. Азимов, «Адабиёт ба матбуот, матбуот ба адабиёт тавъам буда, яке дигареро пурра гардонида, ба ин васила махсули эчодро ба муштариён мерасонанд ва гановати фархангй мебахшанд» [3. с.3]. Матбуоти точик, ки чун матбуоти тамоми халкхо нисбат ба адабиёт чавонтар аст, замоне ба вучуд омад, ки талаботи чомеа ба он пайдо шуд. Аммо дар илмхои адабиётшиносй ва таърихи матбуоти точик масъалаи мазкур хуб омухта нашудааст ва асару монографияи махсус дар ин бора ба вучуд наомадаанд. Гуфтан мумкин аст, ки матбуот бо вучуди чавонй дар пахн намудан ва таргибу рушди адабиёти точик дар давоми зиёда аз сад соли охир накши намоён гузошт. Дар навбати худ адабиёт дар ташаккули жанрхо, тасвири бадей, услуб, сабки матбуот хизмати назаррас ба чо овардааст. Ин чо мо ин пайвандию алокамандиро дар сарогози пайдоиши матбуот ва адабиёти навини точик мавриди назар карор хохем дод.
Алокамандии адабиёт ва матбуот пайвандию печидагихое дорад, ки баъзан зимни тадкикот дар байни онхо сархад гузоштан номумкин мегардад. Дар натича мухаккики сохаи адабиёт ба матбуот руй меорад, устоди таърихи журналистика бо асархои адабии дар матбуот нашргардида сару кор мегирад. Бо вучуди ин, аксар вакт мухаккикони сохаи таърихи журналистика хангоми тахлили масъалахои дахлдор маводи адабиро аз назар дур мемонанд ё онро аз даричаи илми журналистика мавриди баррасй карор медиханд. Дар навбати худ мутахассисони сохди адабиётшиносй хангоми омузиши мавзуъхои адабиёт ёдоварии сахми ин ё он нашрияро дар масъалаи рушди адабиёт фаромуш мекунанд. Хамин тавр, ба алохидагй на аз тарафи мухаккикони сохаи журналистика ва на адабиётшиносй маводи адабии нашрияхои точикй, махсусан, рузномаву мачаллахои аввалин пурра омухта, таъсирпазирии хамдигарии байни онхо муайян карда нашудааст. Мушкили асосй дар ин бобат аз он иборат аст, ки асархои адабии нашрияхои аввалин аз тарафи мухаккикони касбй низ сарсарй аз назар гузаронда, пурра ва ба таври комил мутолиа ва баррасй нашудаанд. Дар натича кайдхои саросема ба вучуд омадаанд.
Бо вучуди ин, дар китобу рисолаву маколахои зиёди устод С. Айнй, А.Мухиддинов, М. Шакурй, Р. Хошим, А. Набавй, И. Усмонов, С. Табаров, И. Умняков, П. Гулмуродзода, ^.Шарифзода, В. Самад, Н. Гаффоров, Г. Дадобоева, А. Азимов, М. Рустамзода, О. Салимзода ва дигарон таърихи чоп ва заминахои пайдоиш, мазмуну мундаричаи рузномаву мачаллахои
солхои aBBara aсри бист омyxтa шyдa, эсэрхои aдaбии онхо aз чихэти жaнрy мундэричэ то aндозaе мaвриди нaзaр кэрор додa шyдaaнд.
Бояд гуФт, ки нэшрияхои aввaлини точикй xyсyсияти мaорифпaрвaрй доштaнд. Онхо та тэнхо бештaри мaводи бaдеивy пyблитсистиaшонро бa тaълимy тaрбия бaxшидaaнд, бaлки Унвони бaъзеи онхо сохэи мaзкyрро ифодa мекaрд: «Дониш-биниш», «Рэхбэри дониш», «^лифбои сaвод», «Инкилоби мaдaнй» Ba Faйрa. Чунин унвон гирифтaни мaтбyоти точик aз тaъсири нэшрияхои мэмлэкэтхои хэмзэбони Шэрк низ бyдa мегавотад; дaр Эрон, AфFOнистон, Туркия, Миср, Россия, Х,индустон рyзномaвy мaчaллaхое бо унвонх,ои «Тэрбият», «Омузгор», «Мaктaб» Ba Faйрa чоп мешyдaнд.
Дaр шaкл, мундэричэ Ba интиxоби жэнрхои бaдей нэшрияхои aввaлин бa хэмдигэр монэндихо дорaнд. Чунин монaндиро дaр бaйни рyзномaи «Букорои шaриф» (1912) Ba мaчaллaи «Оинэ» (1913) дaр мaвриди пaйдоиши шеъри нaв Ba пyблитсистикaи ичтимой метaвон мушохидэ кaрд. Aммо дaр зaбон Ba сaбки бaëн бaйни онхо фэркият бa нaзaр мерaсaд, дaр ин бобaт «Оита» нaзaр бa «Бyxорои шaриф» як кэдэм пеш aст. Хдмчунин, дaр «Оинэ» чaнд шaкли нaви бaдей бa вyчyд омaд.
Хэрчэнд хэдэфи aсосии мaтбyоти aввaлин тaнвири aфкор, пэхн кaрдaни aфкорy омоли мaорифпaрвaрй дaр бaйни мaрдyм, рушди мaърифaти илмивy фэрхэнгии чомеэ, дaъвaти нaврaсонy чaвонон бa мaктaб, илму донишомузй буд, мaсъaлaи пешниходи нaмyнaхои aдaбиëт тaвaссyти рyзномa дaр доирaи хaмин хaдaфхо бa миëн омaд. Яъне, бaрои ифодaи aфкори зикршyдa тамутаи aдaбиëт Ba жaнрхои он лозим шуд. Ин aст, ки дaр aксaри нaмyнaхои мaтбyоти мaвриди нaзaр («Бyxорои шaриф», «Оинa», «Шyълaи инкилоб», «Овози точик», «Бедории точик», «Дониш Ba омузгор» Ba «Рaхбaри дониш») сaрлaвхa, рyбрикa Ba сaхифaхои умумй бо номи «Aдaбиëт» бa чaшм мерaсaнд. Яъне, мaвзyи мaзкyр - aдaбиëт яке aз мaвзyъхои aсосии мaтбyот бa хисоб мерaфт.
Дaр борaи нaвиштaхои aдaбии мaтбyоти солхои 20-ум Ba 30-юм мyхaккик A. Aзимов чунин xyлосa бaровaрдaaст: «Aдaбиëти нaви шyрaвй aз мaтбyот мaншa гирифтaaст. ^исми зиëди aдибони таслхои якуму дуюми aдaбиëти точик aввaлин чaкидaхои xомaaшонро дaр мaтбyот мaнзyри xонaндaгон гaрдонидaaнд. Бa ин вaсилa мaтбyот бa поягузории aдaбиëти нaви точик, бa шaклгирии мaвзyъ, жaнр Ba колaбхои он сaбaб шyдaaст» [4. с.24]. Хyлосaи мaзкyр дуруст aar. Дар хaкикaт, чй тaвре ки минбaъд дaр рaфти тaдкик xохем дид, бисëр aдибони точик, aз чyмлa, С.Aйнй, A.Лохyтй, Ч,.Икромй, С. Мaнофзодa, Б.Aзизй, A.Пирмyхaммaдзодa, Пaйрaв Сyлaймонй нaxyстин осори нaсри бaдей Ba бaъзехо aшъорaшонро дaр сaхифaхои мaтбyоти нaзaри мо чоп кaрдaaнд. Х,эмчунин, мaвзyъ Ba жaнрхои нaви aдaбй низ дaр мaтбyот бa нaшр рaсидaнд. Хyлосaи дуюми мyхaккик эз он иборaт aст, ки мaводи сaхифaхои aдaбй нa тaнхо бa aдaбиëт дaxл доштaнд. Aммо бэ aндешaи мо, ин xyсyсият бэ нэшрияхои солхои бистум xос нест, бэъдэн гушэхои эдэбй пуррэ эшъор Ba эсэрхои нэсриро чой додээнд. Хулосэи сеюми A. Aзимов дэр борэи зэминэи хуччэтй доштэни эсэрхои эдэбии мэтбуоти ин дaврa дуруст мебошaд.
Aз нэтичэи илмии тэдкикотхои мaвчyдa xyлосa бaровaрдaн мумкин эст, ки дэр мундэричэи мэтбуоти aввaлини точик aдaбиëт бэъд эз мэориф Ba иктисод дэр чойи сеюм кэрор гирифтaaст. Aммо пешдэстии aдaбиëт эз он иборэт эст, ки зимни инъикоси мaсъaлaхои ичтимогау иктисодй хэмчун воситaи бaëн эз жэнрхои эдэбй фaровон истифодэ бурдээст. Иловa бэ ин, рyзномaвy мэчэллэхои онвaкra i-^aBy рубрикэ Ba хэтто, бэъзеэшон фэслхои элохидэи эдэбй доштэнд. Ин мaсъaлaхо дэр aдaбиëтшиносй Ba тaъриxи мэтбуоти точик бэ тaври номбэр кэрдэни рубрикэхо Ba сaрлaвхaи мaвод ëдовaр шудээнду бэс.
Aз чумлэ, дэр рузномэи «Бyxорои шэриф» силсилэи шеърхои нaвовaронa дэр этрофи мaсъaлaи чигунэгии aдaбиëти зэмонй бе тэъкиди мaxсyс бэ миëн омэдэнд. Бэхсхо бэ шэкли нэзм бошэнд хэм, эз эхэмияти бэлэнди aдaбиëтшиносй Ba нэкди эдэбй бaрxyрдорaнд. Бэ кaвли мухэккикон, «Нэтичэи ин мубохисэхои нэзэрй Ba интикодй хэмин шуд, ки aдaбиëт бояд бэ вокеияти хэррузэ, вaзъи тaъриxй, фикру зикри инсони хэмзэмони xyд мyтaвaччех шaвaд, мэсоили Вэтэн, илм, озодй, шиноxти xyд, пешрэфти кишвaрро мaвриди тaсвир кэрор дихэд. Бэ кaвле, туфэйли бэхси интикодй Ba зебоишиноxтй дэр рузномэи «Бyxорои шэриф» чaрaëни шэклгирии aдaбиëти нaв, шеъри нaви вокеъгaро бэ мэрхидэи тозэе ворид гэрдид» [15, с.144]. Хэрчэнд ин бэхсу мунозирэхои эдэбй xyсyсияти нэкди эдэбии имрузэро нэдоштэнд, як нaвъ нэкди эдэбй дэр шэкли мэнзум будэнд Ba бэ нэкди эдэбии рэсмии бэъдинэ эсос гузоштэнд.
Оид бэ чойгохи aдaбиëт дэр мэтбуоти дaврй, тэъсири мутэкобилэи мэтбуот Ba aдaбиëт эз тэрэфи мухэккикони хэмзэбони мо дэр Эрон тэдкикотхои чолиб бэ миëн омэдээнд. Яке эз онхо эсэри «Тaхaввyли aдaбиëти достонй Ba нэмоишй эз OFOЗ то 1320 шэмсй. Дэр чорчуби тэрхи тaтaввyри мэзомини достонии гурухи aдaбиëти муосир»-и донишмэнд Х.эсэн Миробиддинй мебошэд. Дэр эсэри мэзкур, ки эсосэн бэ мaсъaлaхои мэзмунхои достонй дэр нэмоишномэхо бaxшидa шудэ, сэбэбхои бэ мэтбуот руй овaрдaни эдибон Ba дэр сэхифэи рyзномaвy мэчэллэхои
охири асри 19 ва аввали асри бист ба чоп расондани асархояшон инъикос ёфтааст. Ин асар аз он чихдт боз му^им арзёбй мешавад, ки ба давраи мавриди тадкики мо рост меояд. Яъне, дар он масъалаи мазкур дар нашрияхои даврони асри нуздах ва oFoзи асри 6истум мавриди баррасй карор гирифтааст. Х,асан Миробиддинй яке аз омилхои дар мaтбyoт ба табъ расидани аввалин романхои форсиро «кундии рушди санъати чоп ва нaбyдaни ноширони хирфай» дар он вакт дар Эрон донистааст [9, с.23].
Исбот гардида, ки нашрияхои нахустини Эрон харчанд нашрияи соф адабй дониста нашудаанд, бо максади чалби теъдоди бештари хонандагон ва афзун намудани обуначиён чопи асархои хурду калони адабиро ба рох мондаанд, ки як кисмашон тарчумавй буданд. Махз ба ин сабаб асархои ба хонандагони точик маълуми «Саёхатномаи Иброхимбек»-и Зайнулобиддини MapoFaй, «Aхмaд ё сафинаи Толибй»- Толибов, «Саргузашти Х,очибобо»-и Исфахонй дар тарчумаи Мирзо Х,абиб Исфахонй аввал дар нашрияхо интишор ёфта, ба василаи pyзнoмaхoи «Aхтap», «Х,аббулматин» дастраси хонандагони точик низ гардиданд. Нашрияхои мазкур ба Осиёи Марказй хам меомаданд ва ба таълифоти шоирону нависандагони точик таъсир мерасонданд. Aз чумла, «Навиштаи Зайнулобиддини MapoFaй хамон амалеро, ки дар Эрон ичро карда буд, дар Мовароуннахр низ ичро кард, дар ин чо низ боиси бедории фикрхо, боиси кувват гирифтани нигохи танкидии адибон ва афкори озодихохии онхо гардид» [14, с.45]. Ин аст сабаби дар нашрияхои аввалини точикии мавриди назар ба вучуд омадани як катор жанру услубхои нав чун мусохиба, сафарнома, фелетон, шеъри озод, хачв, накиза ва Faйpa. Дар нашрияхои даврй чоп гардондани асархои бадей аз ду чихат фоида расонд: якум, кори муаллифонро осон кард -асархояшон интишор шуд, дувум, боиси серхонанда гаштани асархои мазкур ва худи нашрия гардид. Яъне, хар ду тараф - матбуот ва адабиёт аз ин хамкорй ва пайвандй бурд карданд.
Ин фазои тозае, ки матбуот барои адибон мухайё намуд, хамчунин, ба онхо имкон дод, ки тачрибахои адабии худро тавассути pyзнoмaхo ба маърази умум гузоранд. Чунончи дар хамон давра (солхои бистуми асри бист) нависандаи маъруф Ллиакбари Деххудо яке аз намунахои тачрибаи адабии хеш-маколоти достонвораашро бо номи «Чаранду паранд» дар «Сури Исрофил», ки ин нашрия ба Осиёи Марказй низ ирсол мегашт, чоп кард. Ибораи «чаранду паранд» минбаъд дар адабиёти форсу точик машхур гашт. Х,атто, баъдтар истилохи «чарандиёт», имзои мустаори «Чарандгу» дар мачаллаи «Шуълаи инкилоб» борхо мавриди истифода карор гирифтааст. Ба кавли донишманди маъруф Эдвард Браун, «Чаранду паранд»-и Деххудо «забони адабиро аз кайду банди суннат рахо кард ва онро ба забони pyзмappa даромехт ва истилохот ва каломхо ва лахнхои гуногунро вориди забони форсй кард... Сутуни «Чаранду паранд»... аз лихози насрнависй бисёр олй ва бикр буд. Намоёнгари навоварй дар танзи форсй аст ва ба сабке хам омиёна ва хам муъчаз ва фасех навишта шудааст» [5, с.412]. Х,амин тавр, ба кавли Х,асан Миробиддинй, pyзнoмaхoи форсии аввали асри бистум халкаи пайвандии адабиёт ва матбуот буданд. Х,амчунин, накши pyзнoмaхoи нахустини ахбориро, ки дар хошияхояшон осори бадеиро чоп мекарданд, хеле мухим бояд арзёбй намуд, ки махз онхо боиси ба як чо чамъ омадани адибони эронй гаштанд.
Нависандагони точик хам аввалин шеърхои инкилобй ва намунахои жанрхои нави адабии хешро махз дар pyзнoмaвy мачаллахо ба чоп расонданд. Чуноне ки маълум аст, нахустин мaчмyaхoи шеърхои Садриддин Aйнй, Aбyлкocим Лохутй, A.Дехoтй, П.Сулаймонй, Мирзо Турсунзода ба шакли китоб бо сабаби норасоии имконоти чопй танхо дар солхои 1927 - 1932 интишор ёфтанд. То ба он вакт тамоми шеърхо, асосан, инкилобй ва навоваронаи номбурдагон дар мачаллахои «Шуълаи инкилоб», «Дониш ва омузгор», «Дониш-биниш» («Рахбари дониш»), pyзнoмaхoи «Овози точик», «Бедории точик», чанд китоби дарсй ва нихоят, мачмуаи «Намунаи адабиёти точик» (1926) ба чоп расиданду бас. Яке аз намунахои барчастаи ин падида чопи аввалин повести точикй «Одина»-и устод Садриддин Aйнй дар рузномаи «Овози точик» ва нахустин роман «Ч,аллодони Бухоро»-и мавсуф (варианти узбеки) дар нашрияхо мебошад. Зеро дар OFOЗи солхои бистум матбаахое, ки кувваи чопи асархои бадей, хатто, таълимиро дошта бошанд, набуданд.
Х,амин тавр, матбуоти точик - аввалин рузномаву мачаллахо дар OFOЗи асри XX минбари хакикй ва ягонаи адабиёти навини точик ба хисоб мерафт ва ин вазифаро сарбаландона ичро кард. То ба андозае, ки баъзеи онхо бо вучуди нашрияхои сохаи дигар - маориф буданашон дар солхои минбаъда аз тарафи адибон ва мухаккикон нашрияи нависандагони точик ном бурда шуданд (чунончи мачаллаи «Рахбари дониш»).
Дар асоси мукоиса ва баррасии мавзую мазмун ва жанрхои адабию журналистии нашрияхои Эрон ва Осиёи Марказй ба хулоса омадан мумкин аст, ки агар дар нашрияхои дахсолахои аввали асри бистуми Эрон чанбаи бадей назаррас бошад, яъне, дар он чо ба осори сирф адабй - роману
Xикоявy новеллaхо чойи бештэр чудо шудэ бошэд, дэр нэшрияхои точикии ин дaврaи Осиëи Мэркэзй чэнбэи публитсистикэ пyркyввaт буд.
Тэъсири мутэкобилэи aдaбиëт Ba мэтбуоти точикро дэр тaъриxи мaвриди нэзэр бэ ду кисм метaвон чудо кэрд: 1) Пеш эз инкилоби октябр Ba 2) Бэъди инкилоби октябр то соли 1932. Дэр дaврaи aввaл нaxyстин жэнрхои эдэбии сохэи мэтбуот чун публитсистикэ, фелетон, мусохибэ, сэфэрномэ бэ вyчyд омэдэнд. Aсaрхои эдэбии дэр мэтбуот бaнaшррaсидaи дaврaи aввaл, эгэр xyсyсияти тaнвири эфкорро доштэ бошэд, дaврaи дyвyм бо инъикоси инкилоби стесй шуруъ шуд дэр мисоли мaчaллaи «Шуълэи инкилоб». Х,эмчунин, бэъди муддэте шэклхои эдэбии нaв чун хикоя, повест, киссэ бэ вyчyд омэдэнд. Дэр этрофи нэшрияхо эдибон чэмъ омэдэ, эсэрхои хэмдигэрро бэ мухокимэ кэшидэнд. Дэр нэтичэ aввaлин нэмунэхои нэкди эдэбй бэ мтен омэд. Повести «Одинэ»-и устод Aйнй дэр рузномэ бэ чоп рэсид. Бэъзе нэшрияхо чун «Рэхбэри дониш» рyбрикaвy сэхифэ Ba гушэхои элохидэи эдэбй кушодэ, дэр онхо xyсyсияти эдэбй бештэр рaвшaн гэрдид. Хдмэи ин бэ чэмъ шудэни эдибони кухэн Ba нaвкaлaмон дэр этрофи нэшрияхои элохидэ сэбэб гэштэ, нихоят, дэр нимэи aввaли солхои сиюми эсри бист бэ тэшкили Иттифоки нaвисaндaгони Точикистон боис гэрдид.
Бо вyчyди ин, кэтъэн нaметaвон гуфт, ки бэробэри пэйдоиши мэтбуот дэр Эрон Ba Осиëи Мэркэзй aдaбиëт шэкли нaв пэйдо кэрд. Aдaбиëти кухэни точикивy форсй, шэклу мэънии он дэр мaFЗи дилу чони мэрдум чой гирифтaaст. Бэ кaвли Хдсэн Миробиддинй, дэр он солхо бэйни «удэбои суннэтгэро Ba тaчaддyдxохон» [9, с.88] зиддияти ошкор мaвчyд нэбуд. Чй тaвре ки дэр дэхсолэи якуму дyвyми эсри бистум дэр бэйни мэрдуми Осиëи Мэркэзй хэм эшъори суннэтгэройи Нaкибxон ТyFрaл Ba хэм эшъору мэколэхои шоирони нaвгaрою мaорифпaрвaр, публитсистикэи инкилобию мaорифпaрвaрй эътибори бэробэр доштэнд, «хэр мэчэллэ Ba китоб Ba рузномэе, ки бэ форсй мунтэшир мешуд, эз осори кэлэмии удэбои суннэтгэро xолй нэбуд» [9, с.88]. Ин бэхсу нэзэрхо, ки бэ мэнфиэти пешрэфти aдaбиëт буд, дэр aдaбиëти нaвини точик (дэр мисоли «кэдим» Ba «чэдид» бэ чэшм мерэсид. Тэнхо бэ фэрк бо он ки дэр aдaбиëти точики бэъди солхои бистум (дaврони шyрaвй) чунин бэхсхо бэ сэбэби муборизэхои сиëсивy экидэтй оштинопэзир гэштэ, то бэ тэъкибу хэбси шоирону нaвисaндaгон овaрдa рэсонд.
Бояд гуфт, ки дэр бэйни нэшрияхои Шэрк, ки бэ эфкори эдэбии эдибон Ba журнэлистони точик тэъсири нaмоëн гузоштэнд, мaчaллaи «Мулло Нэсриддин» (с.1906, Тифлис)-ро мaxсyс кэйд кэрдэн лозим эст; он дэр Бyxоро яке эз нэшрияхои сермутолиэтэрин бэ хисоб мерэфт. Пэйдоиши чэнбэхои тэнкидй, тэнзу хaчв, жэнрхои mb дэр aдaбиëти индaврaи точикй, ки дэр мэтбуот бэ нэшр рaсидaaст, эз тэъсири мэчэллэи мэзкур вобэстэ мебошэд. Чунончи, эгэр жэнри фелетон бэ шэкли мэзкур дэр aдaбиëт вэ мэтбуоти точик мэхз эз «Бyxорои шэриф» OFOЗ ëфтa бошэд, бо итминони комил гуфтэн мумкин эст, ки он идомэи тэчрибэи мэтбуоти ^эфкоз, мaxсyсaн, мэчэллэи «Мулло Нэсриддин» мебошэд. Aсосгyзор вэ мухэррири мэчэллэи мэзкури озэрбойчонй нэвисэндэ вэ журнэлисти мэъруф Ч^элил Мэмедкулизодэ буд. Бэ кэвли мухэккик И.Х,эбиббейли, «Мулло Нэсриддин» мэчмуи бисëрчилдaи эсэрхои бэдей-публитсистии дэр тули солхо чэмъшудэи Чэлил Мэмедкулизодэ вэ дигэр «муллонэсриддинихо» буд» [16, с.20]. То бэ Бyxоро омэдэн Мирзо Чэлол Юсуфзодэ дэр ^эфкоз бо ин мэчэллэ хэмкорй кэрдэ, сэбку услуб вэ шэклхои бэдеию жэнрии онро омyxтaaст. Aз ин ру, эз тэрэфи мухэккикон омyxтaни мундэричэи ин нэшрия, ки бэ мaсъaлaхои Бyxоро низ тэвэччух кaрдaaст вэ элокэмэндии он бо «Бyxорои шэриф» бэ бисëр мэсоили торик рэвшэнй xохaд aндоxт. Мэрдуми Бyxоро медонистэнд, ки «Мулло Нэсриддин» нэшрияи хэчвй эст. Шояд бэ хэмин сэбэб яке эз xонaндaгон дэр мэктубэш дэр мэвриди зэбони рузномэи «Бyxорои шэриф» гилэгузорй кэрдэ, изхор нэмудэ, ки вэй зэбони онхоро (шояд чун «Мулло Нэсриддин») «истехзо», «мaсxaрa», ^«хэчв» кaрдaaст [6, с.12]. Бояд гуфт, ки шиору дэъвэтхо дэр нэмунэхои мэтбуоти эввэлини хэр ду минтэкэ хэмчун чузъи чудонэшэвэндэ кэбул шудэ, он хэм дэр сэрлэвхэ, хэм дэр мэтн фэровон истифодэ гaштaaст. Aммо шиору дэъвэтхои нэшрияхои точикй xyсyсияти xос доштэнд, онхо xyшкy берух нэбудэнд. Бэлки бо сyxaнхои обдору лирикй вэ тaъсирбaxш оро ëфтaaнд, эз ин ру, як кисмэти мухимми онхоро хэмчун ручуи лирикй, ки як жэнри эдэбй бэ хисоб мерэвэд, метэвон бэррэсй нэмуд. Х,эм «Бyxорои шэриф» вэ «Оинэ» вэ хэм нэшрияхои дигэри бэъди Инкилоб («Рэхбэри дониш») шиор, гуфтор, кэлимэву мэфхумхои xоси xyдро доштэнд, ки хэдэфу эфкори эсосиэшон дэр этрофи он гирд мегэшт.
Дэр бобэти жэнр вэ шэклхои бэдеии дэр нэшрияхо истифодэшудэ бояд гуфт, ки мэхз рузномэву мэчэллэхои точикй CaрOFOЗИ бэ вучуд омэдэни як кэтор жэнрхои бэдей, монэнди публитсистикэ, фелетон, хикоя, киссэ, сухбэт, ручуъхо гэштэнд. Aлбaттa, нэшрияхо жэнрхои мэвчудэи клэссикй чун тэнз, сухбэт, сэфэрномэ вэ Faйрaро низ фэровон истифодэ мебурдэнд, эммо дэр шэкл бэ он тaFЙирот ворид кэрдэнд, Чунончи, жэнрхои сухбэт вэ сэфэрномэи дэр рузномэхо истифодэ шудэ эз жэнри мэъмули клэссикй дэр зэбон, услуб вэ хэдэф фэркият дошт. Aз чумлэ, эгэр дэр сэфэрномэхои пешин мэзмун тэнхо эз нэкли пурмочэро вэ xондaнбоб иборэт
бошад, дар услуби Лллома Aх,мaди Дониш ва пайравони маорифпарвари y чанбахои ичтимоию иктисодй ва сиёсй дар чойи аввал меистод.
Acлaн, ба кавли бисёр мухаккикони адабиёти чадидй, пеш аз хама, М. Aбдyллoев, услуби публитсистй асоси адабиёти чадидиро ташкил медихад; онхо аз ин услуб дар тахияи китобхои дарсй, дастурхои таълимй ва нашрияхо истифода мебурданд. Aз чумла, дар ин бобат андешаи зерини мухаккики зикршуда кобили мулохиза аст: «Тамоми адабиёти насрй ва назмии чадидонро метавон миллй номид, зеро FOяи асосй ва марказии ин адабиёт даъват ба бедории ичтимой ва худшиносии миллй буд. Foяхoи худро чадидон дар шаклхои гуногун, аз чумла бо истифодаи мифология, рамзхои кухан, образу анъанахо ифода мекарданд, ки хамаи ин мохияти миллию таърихии эчодиёташонро устувор мегардонид» [1, с.20].
Баробари фелетон жанрхои сухбат, мусохиба, назира, сахнача, танз, хатто, хикоя бори аввал дар «Бухорои шариф» ба таври фаровон истифода шуда, аз чихати сохту мазмун ташаккул ёфтаанд. Дар рузномаи «Бухорои шариф» маводи бадей: шеър, наср, тарчумахо хеле зиёд ба чашм мерасанд, «махсусан, мухаррир Мирзо Чалол ба таълифи осори адабй таваччухи зиёд зохир менамуд» [10. с.100]. Яъне, ташаббускорони асосии таъсиси нашрия - Мирзо Чалол Юсуфзода ва Мирзо Сирочи Х,аким ба шеъру адаб алокаи кавй доштанд ва худ шеър менавиштанд. Ба кавли В. Самад, дар «Бухорои шариф» 31 шеъри Мирзо Чалол ба табъ расидааст [12, с.149], ки ин ракам мушаххас нест, Тадкикот бояд идома дода шавад. Муаллифони «Бухорои шариф» «бештар ашъори иктибосй ва тазминй иншо мекунанд». Масалан, аз Faзaлхoи Х,офизи Шерозй иктибос оварда, ба он тазмин баста, дар зимн норасоихои чомеа, пойбандй ба акидахо будани мардуми моро баён намудаанд. Чунин тазминнависй аз «Тарчумон» бо шеърхои Собир шуруъ шудааст. Дар ин маврид мухаккик В. Самад хангоми баррасии масъалаи мазкур ба хулоса омадааст, ки шоирони мачаллаи «Мулло Насриддин» ба ашъори Х,офиз зиёд тазмин баста, онро барои ифодаи максадхои сиёсию ичтимоии худ истифода бурдаанд [12, с. 130-136].
Чунончй дар тазмини дувуми Мирзо Чалол «Намунаи адаб» сухан дар бораи он аст, ки чй бояд кард, то миллати ислом аз хоби Faфлaт бедор шавад:
Бедории бахти мо надорад огоз, Обе, ки зи цу рафт, намегардад боз?
Эй гафлат, ацаб шуди ту бо мо дамсоз Магзор ту %ушёр бар мацлиси роз... Эй %амватанони гофилу ца%лтироз, Дони, ки чи гуфт пирамарди Шероз? «Ту хуфта ба мщди ноз шаб%ои дароз». Оё дори хабар зи бедории гайр? [6.№4, с.3]. Мазмуни мазкури «хоби гарон» дар шеъри Мирзо Чалол бо истилохи «хоби Faфлaт» ифода шудааст. Дар анчом Мирзо Чалол бахри исботи фикри хеш аз «пирамарди Шероз» - Х,офизи Шерозй шохид меоварад, ки: «Ту хуфта ба махди ноз шабхои дароз, Оё дорй хабар зи бедории Faйp». Гуфтан мумкин аст, ки баъди харфхои мазкур нидои маъруфи Мухаммад Икбол баланд гашт: «A хоби гарон хез!». Х,амчунин, дар шеъри дигар Мирзо Чалол бо истифода аз байти Х,офизи Шерозй маънии дигар сохтааст: чй тавр мардуми мо такдирашонро ба дасти казову кадар месупоранд ва ихтиёрашонро ба дасти Aллoх месупоранд: Эй дил, аз %олати ислом, ки дар тобу таби, Набувад аз караму лутфи ило%и ацабе. Бифиристад ба чаман сарвцади гунчалабе, Ки ба цамъияти гулшан шавад аз нав сабабе. «Чи муборак са%аре бошаду фархунда шабе, Шаби цадр аст, гар ин тоза баротат бидиуанд». [6.№5.с.3].
Назаррас аз хама аз шумораи №44, 1 майи соли 1912 чопи силсилаашъори Мирзо Чалол шуруъ шуда, ки як навъ хитоб ба шоирони хамдиёр аст. Мазмуни шеъри аввал «Хитобия ба шуарои Бухоро» он аст, ки замона дигар гаштаю шеваи шоирй дигар: Эй %амравишони ишци шево, Дар арсаи шоири сафоро, То чанд асири тори муед ? Ё шефтаи узори Узро ?
Узрову узори y бипусид, Бигзашт замони %усни Салмо.
Маъцул шудааст даври Мацнун, Мондааст %икояте зи Лайло. Хам шуд алифи цади нигорон, Гар сарв буданд ё ки тубо. Абруи камону тири мижгон Гаштанд %адаф ба нукы ягмо. Гардидаравони ишц ворун, Хам шеваи шоири дигаргун. [6.№44.с.3].
Дар ин маврид акидаи мухаккик НРаффоров чолиби кайд аст, ки «Дар шеъри «Хитобия ба шуарои Бухоро» шоир маком ва вазифаи шоиронро дар мархалаи нави таърихй муайян кардааст ва шоиронро даъват кардааст, ки аз мавзуи анъанавии ишки Faйpизaминй руй гардонанд, мушкилоти хаётиро ба тадкик гиранд ва мардумро ба омузиши илму маориф даъват намоянд» [7, с.155].
Бояд гуфт, ки мухаккик Валй Самад шеъри чоруми ин силсиларо идомаи се шеъри Мирзо Чалол дониста, дар ин маврид ба иштибох рох додааст [12, с.150-152]. Муаллифони дигар иштибохи уро такрор кардаанд. Дар омади гап, ин норасоии матншиносии мост, ки бисёр вакт осори гузаштагон дуруст тадкик ва баррасй намешавад. Хол он ки баъди чопи се шеъри Мирзо Чалол дар бораи вазоифи навбатии шоирон пайихам дар се шумора Мирзо Сироч бо номи «Чавоби мутояба» дар ду шумора ду шеър ба чоп расидаанд. Хамин тавр, муаллифи шеъри чоруми силсила Мирзо Сироч буданаш боз аз он маълум аст, ки дар шеъри дар шумораи №52, 11 май чопшуда боз хамон сарлавхаи «Чавоби мутоиба» ва имзои «М.Сирочй» гузошта шудааст. Мирзо Сироч бо эхтирос ва эхтиром «рафики хамроз» ва «хирадманд» гуфта, Мирзо Чалолро дар назар дорад. Зеро онхо, дар ин бобат хамфикру хамрохи хамдигар буданд ва ашъори хамдигарро бо мамнуният кабул менамуданд. Дар мавриди шеъри мазкур М.Шакурй низ онро аз Мирзо Сирочи Хаким дониста зикр мекунад, ки «Адибони хар кишвар ба таври худ ба баррасии дардхои миллат пардохтанд ва бо ин максад тарзи нави адабй, тарзи тозаи дархури замон эчод кардан хостанд... Ин чо мухим аст, ки на тозаангезии махз, балки навпардозие, ки поя бар анъанахои асили бостонй, бар шеъри Рудакй ва «сабки хуросонй» дошта бошад, дар назар аст. Мухим ин аст, ки навоварй ба гузашта зид гузошта нашудааст,.. дар навсозй меросбариро фаромуш накардаанд» [15, с.56-57].
Дар «Бухорои шариф», инчунин, жанри устуравй - хобу хоббинй, таъбири он, рубрикаи «Шеъри мансур» ручуи лирикй, сафарнома, фелетон, сахна-сухбат, тарчумахои бадей ва гайра истифода шудаанд.
Мухаккики чараёни чадидия Нуъмончон Гаффоров дуруст таъкид карда, ки «бештарини сохибони мактабхои усули нав ва умуман, таблиггарони чадидия шоиру нависандагон буданд» [7, с.7]. Вобаста ба ин, агар дакик аз назар гузаронем, ба осонй пай бурдан мумкин аст, ки аз се як хиссаи маводи «Оина»-ро назм ташкил медихад. Дар ин бобат далели овардаи Б. Исомиддинов кобили таваччух аст, ки шумораи шеърхои чопшударо дар «Оина» дар асоси таснифоти мухаккики японй 150 адад гуфтааст [8, с.8]. Аммо ба хисоби тахминии мо шумораи шеър хеле бештар бояд бошад.
Хамин тавр, омузиши мавзуи пайвастагии матбуоти аввалин ва адабиёти бадеии навини точик барои муайян кардани рохи ояндаи тараккиёти адабиёт ва матбуоти точик ёрй расонда, масъалахои ташаккули жанрхо, афкори ахли зиё, рушди маънавиёт ва худшиносии миллиро хал хохад намуд.
АДАБИЁТ
1. Абдуллаев М.А. Таджикская публицистика и национальная идентичность (посл. четверть ХХ-первая половина XX веков).- Душанбе, 2014.- 309 с.
2. Айнй С. Намунаи адабиёти точик. Д.: «Адиб», 2010, 448 с.
3. З.Азимов А. Очеркхо аз таърихи матбуоти точик (солхои 1920-30). Душанбе: Адиб.-1998, 90 с.
4. 4.Азимов А. Адабиёт дар матбуоти солхои сиюм.-Душанбе: Дониш, 2007.-52 с.
5. 5.Браун, Эдвард, Таърихи матбуот ва адабиёти Эрон дар давраи машрутият, тарчумаи Мухаммад Аббос, Техрон.
6. Бухорои шариф, №№1-110, 139, 1912, шакли электронй.
7. Гафоров Н. Чадидия ва шинохти он.- Душанбе: Ирфон, 2013.- 160 с.
8. Исомиддинов Б.Т. Особенности развития частных журналов в Таджикистане: Автореф. дис. канд. филол. наук. -Душанбе, 2014.- 25 с.
9. Миробиддинй, Х,асан. Тахаввули адабиёти достонй ва намоишй аз огоз то 1320 шамсй. Дар чорчуби тархи татаввури мазомини достонии гурухи адабиёти муосир // Фархангистони забон ва адаби форсй. Техрон, 1387, 376 с.
10. Набавй А. Нахустин рузномаи точикй ва фарханги рузноманигорй («Бухорои шариф», «Самарканд» ва «Оина»)-Душанбе: «Эчод», 2007.
11. Рахбари дониш, 1927-1929, шакли электронй.
12. Самад В. Аз каъри Хазар то авчи Зухал.- Душанбе: Маориф, 1991.-220 с.
13. Шакурй М.(М.Ш.Бухорой).Сарнавишти форсии точикии Фароруд дар садаи бист. Душанбе:- Адиб, 2003, 340 с.
14. Шакурии Бухорой М. Равшангари бузург. Д.: Адиб.-2006, 340 с.
15. 15.Шукуров М. (М.Ш.Бухорой). Нигохе ба адабиёти точикии садаи бист.- Д.: Пайванд, 2006.-456 сах.
16. 16.Хабиббейли И. Нависандаи шахири Озарбойчон Чалил Мамедкулизода // Чалил Мамедкулизода. ^уттии почта. Д.: ЭР-граф. 2019, 160 с.
СВЯЗЬ МЕЖДУ СОВРЕМЕННОЙ ЛИТЕРАТУРОЙ И ТАДЖИКСКОЙ ПРЕССОЙ
«Связь современной литературой и таджикской прессой» можно сказать, что при изучении таджикской литературоведении история таджикской прессы не изучалась. Тем не менее, он был в определенной степени изучен в истории западной прессы и восточной литературоведении, и поэтомувопросу были написаны диссертации и монографии. Ярким (живым) примером этого является произведение «Эволюция эпической литературы и сценическийс началадо 1320-х годов. В рамках оформления эпической темы из группы современной литературы» иранского ученого Хасана Миробиддина. В данной статьи в некоторой степени было проанализировано изучаемой проблеме по сравнению с современной таджикской прессой и литературой начала 20-го века. Следует отметить, что, хотя таджикские исследователи опубликовали большое количество научных и популярных статей и книг по истории печати и литературных произведений, однако в них, данной вопрос не подвергалось тщательному и всестороннему анализу касательно их взаимосвязанности. В данной статье впервые была предпринята попытка проанализировать эту тему. Как отметили исследователи, литература и пресса очень совместимы. Можно сказать, что,несмотря на свою молодость, пресса играет значительную роль в пропаганды и развитие таджикской литературы на протяжении более ста лет. В свою очередь, литература внесла значительный вклад в становление жанров, художественной изображении, образ и стиля печати. В статье рассматривается именноданной связь в самом начале и появления новой таджикской прессы и литературы. Также впервые были изучены причины обращения журналистов к литературе, например, первые появление литературных жанров на страницах публикаций газеты и журналы Ирана, Центральной Азии, решение новой проблемы литературы и роль писателей в современных условиях и т. д. а такжеулучшит будущие перспективы таджикской литературы и прессы, развитие духовности и национального самосознания.
Ключевые слова: влияние, новая литература, пресса, освещение, жанроведение, исследователь, исследование, журналистика, публикация.
THE CONNECTION OF MODERN LITERATURE AND THE TAJIK PRESS
«The connection of modern literature and the Tajik press» we can say that the history of the Tajik press has not been studied in the study of Tajik literary. However, it has been studied to some extent in the history of the Western press and Eastern literature, and treatises and monographs have been written on the subject. A clear example of this is the work «The Evolution of Fiction and Fiction from the Beginning to the 1320s. In the framework of the design of the legendary themes of the group of modern literature» by the Iranian scholar Hassan Mirobiddin. This article analyzes the issue to some extent in comparison with the modern Tajik press and literature at the beginning of the 20th century. It should be noted that although Tajik researchers have published a large number of scientific and popular articles and books on the history of the press and literary works published in them, this issue has not been studied in conjunction with each other. Only the names of the works are mentioned and there is no literary significance of the research. In this article, for the first time, an attempt was made to analyze the topic. As researchers have noted, literature and the press are intertwined. It can be said that the press, despite its youth, has played a significant role in the promotion and development of Tajik literature for more than a hundred years. In turn, literature has made a significant contribution to the formation of genres, artistic expression, style and style of the press. The article discusses this connection at the beginning of the emergence of the new Tajik press and literature. Also, for the first time, the reasons for journalists to turn to literature were studied, for example, the first newspapers and magazines of Iran, Central Asia, the emergence of literary genres in the pages of publications, the solution of new literature and the role of writers in new conditions, etc. will enhance the future prospects of Tajik literature and press, the development of spirituality and national self-awareness.
Keywords: influence, new literature, press, enlightenment, genre, researcher, research, journalism, publication.
Сведения об авторе:
Абдурахимов Б.А.- декан факультета таджикской филологии Таджикского государственного института языков им. Сотима Улугзода. Телефон: (+992) 904108585. E-mail: vorisonisomoni@mail. ru
About the author:
Abdurakhimov B.A. - Dean of the Faculty of Tajik Philology of the Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulugzoda. Phone: (+992) 904108585. E-mail: vorisonisomoni@mail.ru
