CC BY
19
10.01.10.РУЗНОМАНИГОРИ
10.01.10.ЖУРНАЛИСТИКА
lQ.Ql.lQ.JGURNALISIM
УДК 8Т
ББК 83.3 A. A. ШЕХОВ
ТAЧAССУМИ МAСОИЛИ ЗAБОН ДAР НAШРИЯИ «БУХОРОИ ШAРИФ»
Myx,имтapин пaдидaи мaънaвии xaлки точик дap огози кapни ХХ тадид омaдaни мaтбyоти точик мебошaд, ки хдмчун дacтшx,и неpyмaнди иттилотй та тaнx,о бapои тaблиготи фикpй, бaлки 6a xотиpи инъикоси мacоили yмдaи aдaбй, x,aë™ cиëcивy ичтимоии xaлки точик, тaкмили xyдшиноcивy xyдошxди миллй вa aмикpaфти шyypи ичтимоии ми^тати тaъpиxaн кaдим paвонa гapдид.
Бa ибоpaи дигap, мaтбyот хдмчун зуд^о™ вокеaн нaв бapои тaшaккyли aдaбиëт, aдaбиëтшиноcй, такди aдaбй вa pyшди зaбони aдaбй xидмaти 6y3ypre aнчом дод вa дap чaлби paвшaнфикpон бapои бехдошти х^т вa 6a хдм овapдaни x,aвзaxои aдaбию фapx,aнгй xидмaти боcaзо aнчом дод. Чеxpax,ои бapчacтaи aдaбиëти ибтидои acpи ХХ ^дибон вa мугаккидони мaоpифпapвap вa чaдид бa мудити эчодии мaтбyоти aввaлини точикон чaлб гapдидaнд вa Ma^3 ондо бapои поягyзоpии тамутахои нaxycтини мaтбyот кaмapи x,иммaт бacтaнд. Устод С. Айнй, А. Фитpaт, Mиpзо Чдлол, М. Бедбудй, М^зо Сиpоч вa чaнде дигap a3 пешвоëни тах^ти нaвчyй дap cилcилaи aфкоpи мaоpифпapвapй вa чaдидй бyдaнд, ки пояяои мaтбyоти точикpо гyзоштaнд.
Яке a3 мacоили мухдме ки дap мaтбyоти точикии ибтидои caдaи бист, бa вижa нaшpияи «Бyxоpои шapиф» мaвpиди мyдокимa кapоp гиpифтaacт, мacъaлaи зaбон вa шевaи гyфтоpи ЧOмеa мебошaд. Зaбони точикй чун яке a3 мyкaддacоти миллaт дap x^a дaвpy зaмон a3 тapaфи cоx,ибзaбонон пос доштa шyдaacт. Донишмaнди эpонй мapxyм X,acaни Лисон дap мaвpиди зaбони фоpcй-дapй мегyяд:
«Форси-дари ин забони ширини Рудакиву Фаррухй ва Саъдиву Х,офиз, ки барои анбууе аз мардуми ин цисмати цауон забони дил ва э^сос шудааст.. .Забони форсй бо асолат ва ширинии хоси худ ва алорагми душворщое, кирузгор ва уаводиси он барояш пеш овардааст..., забонируз ва забони шеъру адаб шинохта шудааст» (8,l6).
М^зо Ч^ол capдaбиpи нaxycтин нaшpияи точикии «Бyxоpои шapиф»(1912) зaмоне ки бa нaшpи pyзномa огоз метамояд, дapaк додaacт, ки «дap pyзномa як бобе боз мекунем бa чихдти тaъмини кaвоид вa capфи фоpcй, ишоpa бa ислоди зaбони фоpcй хдм xодем нaмyд» (2).
Бa мacоили зaбон aз шyмоpaи нaxycтин огоз нaмyдa, Mиpзо Чaлол эътибоp медихдд, ки мaводи мapбyт бa зaбон, capфy тахв вa нозукидои yмдaи зaбон ки дap гyшaи «^воиди фоpcй» дaлел бap ин гyфтaдоянд. Дap огози нaшpи pyзномa, хдтто capдaбиp дap xycycи зaбони pyзномa мaвкеи xешpо мyaйян нaмyдa буд: «pyзномaи мо aввaло x,ap чи мумкин бошaд, бa зaбони поpcии cодa нaвиштa мешaвaд» (3).
Дap оxиpи caдaxои Х1Х вa ибтидои ХХ зaбонy шевaи бaëни оcоpи aдaбй мapдaлaи xоcaеpо aз cap гyзapонид вa дap aйни кaшмaкaшдои мaфкypaвй бa ин тapикa païïb додaни capдaбиpи «Бyxоpои Шapиф» TOcyx бa тaкозои зaмон буд. Дap мaвpиди услуби эчодй нaзapдои мyxтaлиф
вучуд доштaнд, иддaе бap чонибдоpии зaбони cодa вa оммaфaдм paъй медодaнд, дигapон комилaн дap нукгаи xилофи ин aндешa бyдaнд. М^зо Чaлол бо чонибдоpй aз зaбони фоpcии cодa мaтолиби мyxтaлиф тaълиф вa нaшp нaмyдaacт. Бa aндешaи мо, интиxоби paвияи cоддaнaвиcй aз тapaфи Mиpзо Чaлол бapои тaълифи «x,appyзa мaколaдои мaънидоpи нофеъ»(1,125) cозгоpй дошт вa дap вycъaти aндешa вa гycтapиши aфкоpи ax,™ чомеa такте мебозид. Дap ин зaминa бояд aфзyд, ки pyзномa ë xyд aнвои публитсистй вежaгиx,ои xоc доpaнд. Mиpзо Чaлол хдмчун публисисти мaшдyp aз ондо capфи нaзap нaмyдaн нaметaвониcт. Ин буд, ки нигоштaдои pyзномa бо зaбони cодaвy paвон тaълиф шyдaaнд вa xонaндaи одй низ aз ондо як чax,он тaaccypот мегиpaд. Бино бa xyлоcaи М. Шaкypй «зaбони ин ду нaшpияи нaxycтини мо («Бyxоpои Шapиф» вa «Шyълaи инкилоб» дap нaзap acт.-A.Ш.) нaмyнaи фоpcии точикии cодaвy paвон гaномaндy шевост».
Шевaи cодaнaвиcии мaоpифпapвapй бо capвapии Aдмaди Дониш огоз ëфтa, aз ин дaвpa мyбоpизa бap зидди печидaгидои гyзaштa paнгy paвиши xоcе гиpифтa, бa cодa нaмyдaни зaбон огоз нaмyдaнд. Бо нaзapдошти тaкозои зaмон дap caфдaдои нaшpиядо мaтолиб бо зaбони cодa
ва ба фадми мардум наздик ифода ва бо ин васила аддоф ва ормондои милливу ватанй таргиб шудааст.
Аз баррасии матолиби нашрия мушодида мешавад, ки дар атрофи забони рузнома миёни хонандагон ва рузнома бадс сурат гирифтааст.Чунончй, дар чавоби номае Мирзо Ч,алол ба ин зайл чавоб медидад:
«...Баъзедо мегуянд, ки бояд бо забони моён бинависед, баъзеи дигар ин тавр навиштанро дачв мепиндоранд, пас таклифи мо чист? Аз казо нависандаи макола дамон шахси мудтарам аст, ки тарафдори забони бухорой аст. Банда мадз фадмонданй кастам, ин ки ба забони бухорой адовате надорам...»(4).
Дар мунтадои чавоб Мирзо Ч,алол аз мавчудияти бадси забон миёни мардуми форс иттилоъ дода, пешнидод менамояд, ки забонро сода намудан лозим аст.У мегуяд:
«Боз масъалаи забон дар миёни дар тоифа ва кавми мадаллй бадс аст, чунонки ишора кардам.Аз он чумла, дар миёни кавми форс. Ва мо дуст медорем, ки дамаи мусалмондо забони дамдигарро фадмида, аз дили дамдигар хабардор бошанд. Ва ин дам, вакте мешавад, ки форсй ва туркй забондои худашонро ислод ва адабй намоянд»(4).
Адли эчоди рузномаи «Бухорои шариф» ба хотири баёни возеду ошкор ва наздик овардани забони адабй ба фадмиши омма дар навиштадои хеш аз дар гуна зинати сухан даст кашидаанд. Ба андешаи С.Хрчиев «хусусан мачаллаи «Ойина» ва газетаи «Бухорои шариф» дар дар бобат аз забони асардои бадей ва насри таърихнигории собик сода ва оммафадмтар буданд.. .Забони адабй дар ин давр назар ба асрдои пешина то дарачае дар тарзи баён ва ифода сода ва равонтар гардида будааст. Аммо бо вучуди ин забони адабй дануз аз таклиди анъанаи насри классикй хорич набуд (7, 26).
Дар ин замина ба андешадои донишманди эронй М. Бадор такя шудааст: «Бояд икрор кард, ки дарчанд инккилоби нависандагй аз ин таърих (яъне ибтидои асри ХХ -С. X,) дар миёнаи рузномадо ва чароид пайдо омад, лекин дануз чароиди ин замон даст аз таклиди гузаштагон бар надошта будаанд» (7, 28).
Дар рузномаи «Бухорои шариф» дар хусуси забони точикй, дарй ва форсй ва муносибати байни дамдигарии забондо матолиби бадсангез нашр гардидаанд. Аз он чумла, навиштаи Мирзо Ч,алол бо номи «Мучмалй дар хусусуси забон» ба ин мубодисаи хонандагони ин нашрия дусни огоз мебахшад. Мирзо Ч,алол аз боби забон ва миллати форс ёдовар шуда, аз парокандагй ва парешонии миллати мазкур дарф мезанад. Ва таъкид менамояд, ки имруз ин забондо «яке бо исми дарй, дигаре бо номи порсй, дигаре бо номи точикй аз дам чудо шуданд»(5).
Хамин тавр ин бадс дар шуморадои дигар идома ёфта, нуктадои чолибе гузошта шуданд. «Фелетун дар хусуси забон» (Аз шумораи №7 то №14) унвони бархе аз матолиб дар рузнома аст. Хануз дар дамон замон равшангарон бо дифоъ ва пуштибонй аз забони точикй таъкид намудаанд, ки дарй, порсй ва точикй як забонанд ва як реша доранд. Ба иллатдои харобии забони адабй ру оварда, равшангарон, аз чумла, Мирзо Ч,алол решадои зудури онро аз гузашта мечуянд. Ва дамзамон таъкид менамоянд, ки забт ва тасарруф шудани Мовароуннадр аз тарафи мугулдо боиси аслии хароб шудани забони точикй гардидааст.
Дар ибтидои садаи бист ин имконият вучуд надошт, ки якбора адибони равшангар забони адабиро ба пуррагй сода намоянд, чунки муштариёни аслии рузномаи «Бухорои шариф» ва хонандагони доимии он шогирдони мадрасадои Бухоро ва адли уламо, толибилмони макотиби Бухоро ва иддае дигари равшангарони замон буданд. Шояд ин амали равшангарон ворид намудани рахна ба «забони дил ва эдсос» (таъкиди дуктур Хасани Лисон) мадсуб меёфт. Аз чониби дигар ба забони адабй вожадои зиёди русй ва баъзан арабй дохил гардиданд, ки то андозае ба раванди содакунии забон таъсир дошт. Дар ин маврид андешадои Начмиддини Ковиёнй чолибанд, ки аз дучуми вожадои русй, туркй (узбекй) ва арабй ёдовар шудааст:
«Нашри форсии рузнома омезадое аз форсии кудан ва форсии мутаориф дар Эрон ва Афгонистон бо ладчадои точикии бухорой буда ва мутаассир аз дучуми вожадои русй, туркй ва арабй мебошад. Аксари вожадои русиро дар он замон дастгоди давлатии императории рус ва вожадои арабиро мадрасадои Бухоро ба кор мебурданд »(6).
Чунончй, дар нашрияи «Бухорои шариф» вожадои зиёди русие чун телегрофонистка, губорнатор, громофон, вогун, микрубдо, газета, Петербург, Белгрод ва гайрадоро дидан мумкин аст. Бояд афзуд, ки номи рузнома ва мушаххасоти дигари нашрия низ ба забони русй дар дар шумора дида мешаванд. Чунончй, «Бухараи шарифъ «-адрес: Редакция газеты. «Бухараи-шарифъ «Новая Бухара. Хамчунон сурогаи баъзе эълонот ва рекламадо бо забони
русй навишта шудаанд. Масалан: -Торговый дом, В. А. Ганшин и И. Г. Шаревский, Гостница ва .г.
На тандо дар рузномаи «Бухорои шариф» балки дар осори бадеии маорифпарварй низ истифодаи ин гуна вожадо кобили таъкид аст. Аз чумла, Мирзо Сирочи Хаким ба ин тамоюли забон бештар тавфик ёфтааст. Чунончй, Р. Fаффоров дар тад;и;оти худ дар ин маврид ;айд менамояд, ки дар адабиёти хаттии пеш аз инкилоб шумораи аз дамаи зиёди калимадои русй, голибан дар сафарномаи Мирзо Сирочи Хаким мушодида мешавад.
Забони адибони равшангари точик дар ибтидои садаи бист, мудимтарин матолиби сиёсиву ичтимоии замонро фародам овардааст. Адибони маорифпарвар дар густариши забони адабии точикй ва ба тадрич сода намудани он накши устуворе гузоштанд. Забони адабии точик дар ин мардала, вобаста ба шароит ва имконияти сиёсиву ичтимой дучори баъзе аз тагйирот гардид.
Забони матбуоти ибтидои садаи бист ба тадкику баррасии чиддй ниёзманд аст. Вижагидои нигоштадои матбуот дар анвои мухталифи адабй ва публитсистй яке аз мудимтарин нукот дар ин замина мебошад. Матбуоти точикии асри бист ва матолиби рангини равшангарон бо дама вижагидояш, ки ба рушд ва шаклгирии анвои адабй ва публитсистии точик накши босазо гузоштанд, имруз барои адабиётшиносон, забоншиносон, таърихнигорон, чомеашиносон, файласуфон чун манбаи омузиш ва тадкик метавонанд хидмат намояд.
Хулоса, дар ибтидои садаи ХХ, дар он мардилаи сарнавиштсоз масъалаи забон ва тозагию содагии он аз зумраи масоили умдаи далталаби руз будаанд. Ва ин масъала дар он замон боиси пайдоиши андеша ва назардои гуногун миёни чомеа гардид. То ба имруз ин масъала мавриди омузиш ва мудокимаи адли илму адаб карор дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Айнй, С. -«Таърихи ин^илоби фикрй дар Бухоро/ С.Айнй //Куллиёт.- Ч,илди 14 Душанбе. 2005. - 125с.- 14Ч.
2.Мирзо, Ч,алол- Эътироз» / Ч,алол Мирзо.-Бухорои Шариф №12 -1912
3.Мирзо, Ч,алол- Фелйетон дар хусуси забон / Ч,алол Мирзо.-Бухорои шариф №14-1912.
4.Мирзо, Ч,алол- («Ифтитхй«-Б. Ш№2.
5.Мирзо, Ч,алол -«Мучмалй дар хусусуси забон» / Ч,алол Мирзо.-Бухорои Шариф. -№3 14.03-1912
6.Ковиёнй, Н.- Буйи чуйи Мулиён ояд хаме...(Пажухиш бар замона ва корномаи резномаи «Бухорои Шариф» ) Баргардонанда Гулбахор Муродй, Прага/ Н Ковиёнй. -рузн. -Фараж. №№8, 9, 10...феврал-март, 2008
7.Хочиев, С. -Забони адабии тохик дар ибтидои асри ХХ/ С. Хочиев.- Душанбе: Дониш-1987. с.26-28.
8Дасани, Лисон- Форсй-дарй дар он сеи марзхо- мах/ Лисон Хдсани.- «Ошно» №10-1372. сах. 16-25.
REFERENCES:
1 Ami, S. History of Ideological Revolution in Bukhara/ S.Aini // Collection of Compositions. -V.14. - Dushanbe, 2005. - 125 p.
2. Mirzo, Jalol. Ignoring/ Jalol Mirzo// Bukhoroi Sharif. -1912. - № 2.
3. Mirzo Jalol. Felton in Reference to Language /Jalol, Mirzo // Bukhoroi Sharif. - 1912. - №14.
4. Mirzo, Jalol. Discovery of Saint Bukhara/ Jalol Mirzo. - 1912. - №2.
5. Mirzo, Jalol. Mujmali Concerning Language./Jalol Mirzo// Bukhoroi Sharif. - 1912.
6. Koviyoni, N. Buyei Juyei Muliyon Oyad Hame... (Exploration Dealing with the Time and Chronicle of the Journal "Saint Bukhara")/ N.Koviyoni// Translated by Gulbahor Murodi, Firazh. - 2008. -№8,9,10.
7. Khojaev, S. Tajik Literary Language Referring to the Beginning of the X-th Century/ S.Khojaev. - Dushanbe: Knowledge, 1987. - P. 26 - 28.
8. Hasani, Lison. Persian-Dari on other Territories. - Oshno, 1372. - №10.
Тацассуми масоили забон дар нашрияи «Бухорои Шариф»
Вожа^ои калиди: М. Цилол, " Бухорои Шариф ", забон, матбуот, М. Сироц Дар мацола бозтоби масоили забони тоцики дар нашрияи нахустини тоцики "Бухорои шариф" мавриди омузишу барраси царор гирифта аст. Тазаккур меравад, ки нацши
поягузорони матбуоти тоцик чун С.Айни, А. Фитрат, Мирзоцалол, М. Беубуди, Мирзосироц ва чанде дигар аз пешвоёни нщзати навцуи дар силсилаи афкори маорифпарвари ва цадиди хеле калон аст. Муаллиф талош намудааст, ки он навиштауоеро, ки дар бобати масъалаи забони тоцики нигошта шудаанд, таулилу барраси намояд.
Бино ба гуфти муаллифи мацола ба масоили забон аз шумораи нахустин огоз намуда, Мирзо Цалол эътибор медщад ва он уама маводи марбут ба забон, сарфу наув ва нозукщои умдаи забон дар рузнома дар гушаи «Цавоиди форси» нашр гардидаанд. Инчунин дар мацолаи мазкур навиштауое, ки дар боби содабаёни нигошта шудаанд, мавриди таулил царор гирифта шудаанд.
Отражтение проблемы языка в газете " Бухорои шариф"
Ключевые слова: М. Джилол, Бухоро шариф, язык, печать, М. Сриодж В данной статье расматриваются вопросы национального языка, отражённые в первой таджикской газете «Бухорои шариф». Также в статье уделяется внимание роли основателей таджикской печати, таких как С. Айни, А. Фитрат, Мирзоджалол, Бехбуди, М. Хаким и других просветителей, в распространении гуманистических идей и значимости национального языка.
В ходе анализа публицистических статей, напечатанных под рубрикой «Персидские правила», автор приходит к выводу, что в данной газете уделялось большое внимание чистоте национального языка и повышению его значимости.
The Elimination of the Language Problem in the Newspaper " Bukharai Sharif"
Key words:MJalol,Bukhoroi Sharif,press,language, M Siroj.
The article under consideration dwells on reflection of the issues concerned with the national language in the first Tajik newspaper referred as "Saint Bukhara". Particular attention is paid to the role of the founders of the Tajik press such as S. Aini, A. Fitrat, Mirzojalol, Behbudi, M. Hakim and others in educators in disseminating humanistic ideas and increasing the significance of the national language as well.
In the course of the analysis of journalistic articles published under the rubric "Persian Rules", the author comes to the conclusion that most of all in this newspaper attention was paid to the purity of the national language and to enhance its significance.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Шехов Абдуцодир Абдурауфович, номзади илмуои филология, дотсенти кафедраи рузноманигори ва назарияи тарцумаи Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров( Цумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: uchzaphgu.ru Сведение об авторе :
Шехов Абдукодир Абдурауфович, кандидат филологических наук, дотсент кафедры журналистики и теории перевода Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: uchzaphgu.ru Information about the author:
Shekhov Abdukodir Abduraufovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of journalism and the theory of translation under Khujand State University namedaftter acad. B.G.Gafurov, (Tajikistan Republic, Khujand) E-mail: uchzaphgu.ru
