CC BY
77
УДК 002.4 ББК 76.17
С. Б. АЪЗАМОВ М.А.САИДХОЧДЕВА
МАТБУОТШИНОСИ ВА «НАВДИ МАТБУОТИ»: АСОС^ОИ ИЛМИ ВА НАЗАРИИ МАСЪАЛА^ОИ МАТБУОТ ДАР МАЧАЛЛАИ «РА^БАРИ ДОНИШ»
Асри ХХ замони пуртугёну пурталотуме буд, ки равиши зисту зиндагии чомеаро дигаргун кард. Зухуроти Инцилоби Октябри соли 1917 хамчун руйдоди беназир маъниву мохияти хаётро тагйир дода, роху равиши зиндагиву фаъолияти ичтимоии мардуми точикро ба таври бесобика мукаррар намуд. Яке аз падидахои мухими давраи шуравй ривочу равнаки матбуоти «шаклан миллй ва мазмунан сотсиалистй» мебошад. Матбуоти миллии точик дар замони шуравй мархалаи мухиму хассос ва сарнавишти мураккаберо паси сар кардааст. Хусусан матбуоти солхои 20-уми асри ХХ аз нигохи таърихи ташаккули худ сахифахои чолибе дорад.
Чусторхои илмй дар заминаи таърихи матбуоти точикро метавон ба ду маршала - мархалахои шуравй ва истиклолй чудо кард. Бо вучуди он ки баъзе аз асархо оид ба таърихи матбуоти точик ба вучуд омаданд (2; 20,130-134), аммо, ба назари мо, тачассуми масоили матбуот бо такя ба маводи нашрияхои давраи аввали шуравй камтар мавриди баррасй карор гирифта, маколахое, ки дар онхо масоили мубрами матбуотй чой дода шудаанд, ба таври чудогона тахлилу баррасй нашудаанд. Тахкику тахлили ин масъалахо аз хар чихат барои муайян кардани заминахои мафкуравии шаклгирии матбуот дар он даврон муфиданд.
Яке аз ин нашрияхо мачаллаи хдрмохди илмй, ичтимой, педагогй ва адабии «Рахбари дониш» ба шумор меравад, ки дар он даххо матолиби арзишманд аз боби пайдоиши матбуот, таърих ва муаммохои марбут ба шаклгирии матбуоти замони нав чой доранд. Маколахои илмй-танкидй ва адабиётшиносии мачалла дар силсилаи пажухишхои Маъруф Рачабй (17), Абдухолик Набавй (14), Абдулхай Махмадаминов (10), Мурод Муродов (11), Субхони Аъзамзод (4) ва дигарон мавриди гуфтугу карор гирифтаанд. Дар ин макола хадаферо пайгирй кардем, ки дар заминаи маколахои марбут ба масоили матбуот дар сахифахои мачалла изгори назар кунем.
Аз мутолиаи маводи панч соли аввали мачаллаи «Рахбари дониш» бо як силсилаи маколахои мухими ходимони намоёни адабиёт, маданият ва матбуоти шуравй С. Айнй (1), М. Мусавй (12), О. Исматй (9), О. Дол (6; 7), С. Санчар (19), F. Ализода (3), А. Ниёзй (15) ва гайра оид ба таърихи матбуот ва пайдоиши матбуоти миллии точикй дар каламрави Осиёи Миёнаи шуравй, даврахои аввали рушду такомули он, мушкилот, чигунагй ва шаклгирии матбуоти нави шуравй, тачассуми хдёти сиёсиву ичтимоии замон дар нашрияхо, забони матбуот ва гайра ошно мешавем.
Ин маколахо ба сифати аввалин кушиши мукаррар намудани «рохи рости матбуоти точик» арзиши намоён дошта, дар онхо як силсила масоили мухими таърихи матбуоти миллии точик, фаъолияти матбуотй, ривочи адабиёти шаклан миллй ва мазмунан сотсиалистй ба василаи матбуот, ташаккули адабиёту санъат аз назари марксиста, мавкею нуфузи адибон дар рушди матбуоти шуравии точик, масоили мубрами табдили алифбои арабй ба лотинй ва таъсири он ба шаклгирии матбуот, бахсу мунозираи марбут ба сохтмони забони адабии точик ва дахдо матолиби дигар дарч шудаанд. Муаллифони маколахо ба накши матбуоти миллй дар тачассуми адабиёти ранчбарй бахои баланд дода, дар мачмуъ адабиёту матбуоти точикиро хамчун «корандаи тухми инкилоб дар Шарки Форс» муаррифй кардаанд. Аслан хадафи пайдоиши матбуот аввал аз хама тачассуми адабиёт ва ормонхои адабй буда, ин зухурот таърихи муборизахои халки точикро ба равнаку ривочи матбуот ва адабиёти худ нишон медихад. «Масъалаи забон барои матбуот ва адабиёти точик яке аз масъалахои мухим аст» навиштани адиб ва мунаккиди точик Рахим Х,ошим мохияти муборизахои зиёиёни рузгорро ба масоили хаётан мухим собит мекунад.
Дар нимаи дувуми солхои 20-уми асри ХХ накди матбуот асосан дар атрофи масъалахои ба он замон мухдм - фахмиши марксистии матбуот ва адабиёт, мохияти синфии матбуот ва адабиёт, таргибу бунёди матбуот ва адабиёти пролетарй, арзёбии намунахои матбуот ва адабиёт аз руи меъёрхои синфй машгул буд. Бо вучуди ин, аз таълифоти мазкур бо заминахои зарурии гузориши масъалахои матбуот дар он давра ошно мешавем.Бархе аз гузоришот бо фарорафти чиддии донишу фанноварии нави замон сурат гирифта, ин маколот сатху савияи хуби муаллифонро намоён мекунад. Мусалламан, он хангом дар назди матбуоти точик як силсила вазифахои бузурги ичтимоии миллй мавчуд буданд, ки онхоро ба кавли С. Айнй «танхо матбуоти шурой, адабиёти сиёсии куммунистй ва тасвири муборазахои синфй адо карда метавонад. Агар матбуоти
точикй хакикатан матбуоти фирка ва шуро шуда тавонад, худи хамин сифаташ ба кашидани рагбати мехнаткашони беруна ба тарафи худаш кафил мешавад» (1, 43).
Маколахои марбута оид ба масъалахои мубрами матбуот, чанбахои гуногуни рушди матбуоти миллй ва сачияи маърифати мехнаткашони точик иттилооти муфид ва дар айни замон бахсангезу ихтилофбарангез фарохам оварда, бо гузориши масъалаву фароху густурда будани доираи матолиби замон аз хам тафовуте доранд (6; 9; 18; 19).
Муаллифи узбекзабон Санчар дар маколаи «Рохи рости матбуоти точик» оид ба макоми матбуот дар чомеаи он руза изгори андеша карда, аз чумла мачаллаи «Рахбари дониш»-ро барои халки узбек низ дорои ахамияти бузург ба шумор овардааст. Макола дар он мархалаи рассоси муносибатхои миллй ва ривочи афкори пантуркистй аз чониби муаллифи узбекзабон навишта шуда, дар он ба таври табий хифзу гиромидошти илму ирфон дар байни арабхо ва форсизабонон ва ба воситаи онон ба илму ирфон руй овардани халки узбек таъкид шудааст. Муаллиф дар бозгуи равобити таърихии арабхо, форсиён ва узбекон таъкид мекунад, ки «илму ирфон ба узбакон ба воситаи араб ва форс дароварда шудааст». Муаллиф ахамияти забонхои арабй ва форсиро дар рушду такомули лахчахои мухталифи туркй, мухточ будани забони туркиро ба ин забонхо нишон дода, ба ин хулоса мерасад, ки «дар ин хусус забони узбакй низ ба онхо мадюн аст» (19,17).
Бахои муаллиф ба макоми матбуоти миллии точик чун «тарчумони фикрхои Маркс ва Ленин» ба кишвархои Эрон, Афгонистон, Х,индустон чолиби диккат аст (19,18).
Идораи нашрияи мачалла бо истифода аз фурсати муносиб дар рузи матбуот маколаеро тахти унвони «Рузи матбуот» нашр карда, аз озодии матбуот ва сухан дар мамлакатхои буржуазй ёдовар мешавад. Ба акидаи идораи нашрия матбуот ба сифати як омили пешрафти зиндагии башар «аз як тараф зиндагиро ташкил карда, пеш мебарад, аз тарафи дигар, ойинаи худи зиндагй мебошад» (18,1). Аммо, бо назардошти талаботи мафкуравии давр дар мавриди дарки маъно ва накши хдкикии матбуот дар зиндагии чомеаи башар бештар маъно ва роли синфии матбуот дар мадди назар карор гирифтааст.Аз ин ру, дар матбуоти давр муборизаи синфй мавкеи аввал дорад: «Матбуот монанди як олати синфй дар дасти башар барои мо ахамияти зиёде дорад. Х,ар як мунавварулфикри «озод» метавонад ба мо эътироз кунад, ки матбуот чй гуна метавонад, ки дар дасти як синф олот бошад ва нависандаву нотик чй гуна метавонад худро дар навиштан ва гуфтан бо худуди синфй махдуд намояд. Магар ин худ бар зидди озодй нест?» (18,1).
Яке аз вежагихои маколахои ин давра дар он зохир мешавад, ки дар онхо зиёиёни берун аз мафкураи шуравй, хамчун «мунавварулфикрони буржуозй ва сусиёл-демукротхои имрузй» хадафи интикоди шадид карор гирифтаанд. Гуё онхо «аз эътирозоти худ нисбат ба «махдуд» будани матбуоти сурх» даст накашида ва озодии матбуоти худро хамеша таъриф ва тавсиф кардаанд. Ин чо бо такя ба андешаи В. И. Ленин сухан ба суи мазаммати «озодй»-и матбуот ва сухан дар кишвархои буржуазй кашида шудааст.
Яке аз нуктахои дигари эътирози матбуоти шуравй бозгуи «озодии матбуот» хамчун шиори мухими «демократияи холис» дар сохтори сармоягузории кишвархои гарбй ва, ба ин васила, танкиди чунин сохтор ба шумор меравад. Дар мавриди бисёре аз сохахои хаёти инсонй чунин андешахо изхор шудаанд: «То он вакте ки матбаахои хуб ва кисми бузурги когаз ба дасти копитолистхо аст, то сармояи хокимияти худро дар хакки матбуот давом мекунонад ва харчи хукумати сармоя дар мутараккитарин мамлакатхои копитолистй монанди Омрико катъитар, ошкоротар ва бепарвотар намоён мешавад, ин «озодй» факат фиребгарй аст» (18,2).
Аз ин хотир, матбуоти шуравй худро ба чунин даъво хак медонист, ки «коргарон ва дехконон баробарии хакикиро ба даст оваранд, бояд имконияти копитолистхоро дар рохи нафъбардорй аз нависандагон, хариди фирмахои нашриёт ва тобеъ кардани рузномахоро ба воситаи ришвадихй ба худ аз дасти онхо гирифт» (18,2).
Ин нуктахо ба кавй будани охангу неруи публитсистии маколахо ишора мекунад. Шиддати баланди публитсистиро дар марому ифодахои «бояд зулми сармояро аз реша барандохт, бояд золимонро шикаст дод ва муковамати онхоро бартараф сохт» бештар ба назар мегирем. Мохияти «озодй» ба даст овардани манфиат барои давлатмандон ва аз гуруснагй мурдани бечизон маънидод шудааст: «Копитолистхо озодии бо ришва харидани матбуот, озодона сарф намудани сарватро дар рохи аз дуруг тартиб додани санадхо ва ба рохи нодуруст бурдани фикри чамъиятро «озодии матбуот» номидаанд. Мудофаакорони «демукротии холис» дар амал ифлостарин ва фурухтатарин системаи тасрифи давлатмандонро ба воситаи муаррифии омма мудофаа мекунанд; Ин фиребгарон халкро бо чумлахо ва суханхои баланд ва дуруг машгул карда, аз вазифахои амалии таърихй, ки иборат аз озод кардани матбуот аз сарпанчаи сармоя аст, акиб мекашонанд» (18,3).
Дар макола кишвархои сотсиал-демократии Fарб барои он хадафи танкид карор гирифтаанд, ки дар онхо хамасола чандин бор рyзномахои коммунистй баста мешаванд ва мyхаррирони онхо ба хабс менишинанд. Матбyот дар каламрави шyравй низ пеш аз инкилоб «давраи фишор, махдудият ва гайриозодро гyзаронид. Pyзномахои инкилоби прyлотарии Русия чандин бор баста шyда, мyхарриронаш дар хабс нишастанд ва чандин бор ба тагйир додани номи xyд мачбур шуданд» (18,3).
Мохияти пешрафти матбyоти миллй дар он рузгор руз то руз зиëд шyдани мyxбирони коргарy дехкон, чалби зиëди омма ба рузномахо ва афзyдани фаъолияти онон, фош кардани камбудй ва айбхои идорахои xочагй ва шурой маънидод шудааст, ки соxтмони сотсиализмро таъмин менамоянд.
Муаллиф О. Дол «Матбуоти Шарк»-ро аз чихати сачия ва максаду маслак ба ду гурух баxш кардааст: якум, матбуоти кишвархои мустакил, монанди Туркия, Эрон, Афгонистон ва Арабистон, дувум, матбуоти кишвархои истисморй - Х,индустон, Миср, Сурия, Фаластин ва Офрикои Мдана. Ба фахмиши у ба пешрафти гурухи аввал чахолату нодонии рУхониëн, анъана ва шохон монеъанд, аммо пешрафти гурухи дувумиро куввахои xоричй, яъне, империалистон пешгирй мекунанд. Хусусиятхои асосии гурухи аввал набудани инкилоб, нуфузи буржуазия, мансабдорон ва рухонтен дар кишвархои Эрон, Туркия, Афгонистон, Арабистон ва расмй будани матбуот будааст (6,8).
Албатта, дар ин навишта баробари пеши назар овардани манзараи куллии матбуоти шаркй ва тахлили умкди масоили таъртаан ва хаëтан мухими матбуот дар ин кишвархо нуктахои бахсангез ва тавзехталаб низ ба чашм мерасанд, ки дар сари онхо аз нигохи арзишхои имруза метавон бахсу баррасй кард ва бахо дод. Бо вучуди ин, маколаи мазкур аз нигохи фарорафти чанбаи наккодй дар масоили шиноxти матбуоти кишвархои шаркй чолиби диккат буда, муаллиф диди xоси тахлилй ва интикодй дар ин казия зохир кардааст.
Муаллиф дар бозгуи давраи алохидаи такомули матбуот дар кишвархои шаркй завку саликаи xyби нокидй зохир кардааст. Аз чумла, дар мавриди омилхои пайдоиши матбуоти навташкили Арабистон xеле чолиб баëн медорад, ки он «рузхои аввали умри xyдро мегузаронад, у бе пистон зиндагй ка|)да наметавонад, то хол матбyотчиëн хозир нашудаанд. Назаp, ташаббус, эхсосот ва «оташ»-и махсус надоpад» (б,9).
Дар мавриди бознамоии айëми туфулияти матбуоти Афгонистон боз хам айнан бо чунин шева менигорад, ки «х,аpчанд ба шиp хуpдан эхтиёч надоpад, аммо мухточ ба таpбияи доя мебошад. Вазифаи ин дояро синфи пешрави Афгонистон, яъне, здадани мансабдор дар тахти рохбарии мадании Амонyллохxон ичро мекунад».
Муаллиф ба чойгохи матбуоти кишвари Эрон ба сифати матбуоти чавон нигох карда, xyрдии хачми нашрияхо ва номукаммалии мафхуму мазмуни онро мавриди интикод карор додааст: «Дар рузномахои Эрон гохо як рохи муайян гирифтан, аз хар чихат мукаммал будан ва тасодуфй набудани xабархо, гохо пургуй ва аз мавзуъхои асосй дур шуданхо, гохо катъиятхои ногахонй ва баъзан мушикофихои амик, аммо бисëр вактхо мулохазахои руякй ва танкидхои гайричиддй дида мешавад» (6,10).
Дар мавриди матбуоти Туркия бо назардошти «давраи нашъунамо»-и он ба нуксони аосиаш ишора мешавад, ки Tyë он махз дар Истамбул ба вучуд омада,Истамбул дар «фитнаангезихои динии байналмиллй» накши мухимеро бозй мекардааст. Эхсос мекунем, ки муаллиф бо викори xоси замон ба сиëсати тезутунди байналмилалй даxл карда, чойгохи матбуоти xоричиро таъйин ва баъзе нукоти муассири онро бозгу карданй мешавад: «Ин сачия, сабки зиндагонии шахр ба матбуоти Турк таъсир кардааст». Сохиби макола бо хушмандии xос набзи харакати матбуоти туркиро пай бурда, усулан ва к^сан менигорад, ки матбуоти туркй «меxохад сабукй, пурэхсосотй (?) ва пуршааф будани матбуоти фаронсузй-сербй, аз xyд ризомандй, тамкин ва викори матбуоти буржуозии Олмон ва Скондиновиро дар бар бигирад. Аммо ин майл ба у муяссар намешавад ва таъсири онотулй ба майдон мебарояд ва ташаббусхои буржуозии маxсyс дида мешавад. Замоне, ки Туркия ба Онотулй руй овард, аз болконхо алокаи xyдро бурид. Аммо матбуоти Истамбул баъзан меxохад, аз руи анъанахои кухнаи xyд кор кунад ва оташи xомyшшyдаи болкониро, ки чои xyдро дар тамоми матбуоти Болкон ба бемантикй ва беадабии фошистй вогузор намудааст, биафрузад. Ин гуна ташаббусхо барои матбуоти турк он кадар хам бегона нестанд» (6,11).
Максади маколахои таргиботии мачалла, аз чумла маколаи мазкур дар ин таъкид зохир мешавад, ки дар кишвархои мазкур то хол матбуоти миллй ва инкилобии хакикй падид наомада, он метавонад «дар аснои талотум ва муборазахо, замоне, ки буржуоздеи миллй ба xалк руовар мешавад ва аз xалк ба мукобили душмани умумии xyд ëрй меxохад» (6, 11), ба вучуд бдаяд.
Иттилооти фарохамомада дар мавриди матбуоти Африкои Шимолй - Алчазоир, Тунис, Марокаш, Фаластин, Сурия (Шомон),Миср ва гайра чолибанд. Аз чумла, дар бозгуи набзи
НОМАИ ДОНИШГОХ» учЕные записки» SCientific notes»
№2(51) 2G17
мaтбyоти Сурия гyфтa шyдaaст, ки ин кишвар «xyдро аз сиëсaт акиб кашида, ба aдaбиëт майл менамояд, бинобар ин, аз xaëт акиб мемонад». Зухури ин навъи танкиди ичтимой асосан махсули даргирихои фикрии ибтидои асри ХХ, хамчунин замони навсозихои соxтмони сотсиализм дар кишвари шyрaвй махсуб мешавад. Ин нукта чолиб аст, ки матбуоти Сурия дар Мисру Туркия падидовари кори матбуот буда, аммо окибат «ба матбуоти адабй-бадей, xaбaрнaвисй табдил ëфтa», рисолаташро аз даст додааст.
Матбуоти Миср аз он чихат сазовори бахои муносибе шудааст, ки шабакаи xaбaрнигорон мукаммал ва рyзномaнaвисон зиëд, «азбаски, на барои бар xaëт мондани Бритониë, балки барои куштани вай мубораза мекунад, метавон гуфт, ки матбуот инкилобй аст. Рyзномaxо як симои муайян, симои инкилобй доранд. Онхо, xyсyсaн дар масъалахои маданй бештар инкилобй хастанд» (6,10). Ин xaбaр низ xеле чолиби тaвaччУx аст, ки «матбуоти Миср бо сензурони Бритониë мубораза мекунад. Ба таъкибхои гуногун дучор мегардад, аммо дар натича боз хам зирактар шуда, муборазаи xyдро давом мекунонад». Баъзан доираи иттилоот xеле мукаммал аст: «Дар Миср ба забони арабй 183 рyзномa ва мачалла чоп мешавад. Ин рyзномaxо дар тамоми шарки ислом, аз маркази Офрико сар карда, то Х,инду Чинй пахн мешаванд» (6,11).
Бо чунин мизони тахлили киëсй ва интикодй, бо истифода аз чунин усули накди ичтимой ин нукта таъкид мешавад, ки матбуоти Х,индустон нисбатан инкилобитар бошад хам, «аммо, ба омма он кадар наздик нест, аз рyзномaнaвисони Бритония факат намоиши берунии рyзномa ва ба тарбияи бадан ахамият доданро омуктаанд. Матбуоти Х,индустон рохи мaxсyсе дорад. У аз чихати мазмун аз матбуоти Бритонда чандин борхо бартар аст. Матбуоти Х,индустон зиндатар ва дар усулу мaвзyъ ва мазмунхои xyдaш ба мухофазакорй кам моил аст» (6,11).
Аз порае аз ин иктибос, яъне «омузиши xиндyëн аз рyзномaнaвисони Британия оид ба ахамият додан ба тарбияи баданй» нуктаи xеле чолиби тaъриxи матбуоти точик низ равшан мешавад. Дар шуморахои мархалаи аввали мачаллаи «Рахбари дониш» чой дода шудани силсилаи мавод оид ба тарбияи баданй махсули хамин чусторхои матбуоти шаркй будааст.
Х,адаф ва xyлосaи ин ва бaрxе дигар маколахои дар заминаи матбуот ва адабдат дар матбуоти ин давра ворид кардани пешрафти сифатй ва усулии матбуоти миллии Шарк ба рохи матбуоти шуравй буда ва ин нуктаи мухими мафкуравй мебошад. Аз ин чихат, «матбуоти бехтар ва матбуоти инкилобии хакикй бояд .. .бо рохи ба инкилоб xидмaт кардан биравад» (6,11).
Ин нуктахо дар рохи таъйини арзиши матбуоти кишвархои Шарки мусалмонй ва aрзëбии усуливу амики он арзиши замонй дошта, мохияти мафкуравии замонро дар бар гирифтаанд ва барои такмили сатху савияи афкори xонaндaгон xидмaт кардаанд.
Ба макоми маколаи рузноманигор ва мунаккид Обид Исматй «Як нигох ба матбуоти инкилобии точик» аз нуктаи назари танкиди забони матбуот метавон назар кард. Ин макола ба муносибати панчсолагии таъсиси газетаи «Овози точик» таълиф ва нашр шуда, аслан таъртаи 2025 солаи матбуоти точик дар мадди назар карор дорад, аммо асосан чойгох ва накши матбуоти инкилобии сyрxи точикй баъд аз инкилоби соли 1917 таъкид ëфтaaст. Фарорафти чанбаи таблигии макола назар ба чанбаи илмиаш бештар мебошад. Барои замона табиист, ки намунахои матбуоти тоинкилобии точикй, амсоли «Бyxорои шариф», «Самарканд», «Оина» аз сафи нашрияхои «инкилобй» берун гардида, ба чойгохи онхо ба сифати «пахнкунандаи фикри чадидон - мунавварони буржуозй» бахо дода шавад, ки онхо «факат барои пеш бурдани мафкураи бойхо, омyxтaни ватан ва миллатпарастй, ривоч додани дини ислом» (9,3) xидмaт мекарданд. Албатта, чои бахс нест, ки андешахои мазкур ба рухи замон созгорй дошта, дар перомуни он мохияти муносибати сард ба чадидон дар он давраи соxтмони мафкураи шуравй накши раднопазир дорад. Муносибати манфй ба матбуоти чадид аз диди сангнини замона ба масъала маншаъ гирифта, казовати шадид ва хукми сaxти муаллифро ба мдан овардааст. Аз диди собиткадамонаи муаллиф «матбуоти сyрx» боис гардидааст, ки «чадидон ва матбуоташон xyд аз xyд майдонро xолй карда, мyшxонaро макон карданд» (9,3).
Дигар сабаби бахои носазо гирифтани матбуоти чадиди тоинкилобй иртиботи чомеа ва интишори осори адабй ва матбуотй ба забони туркй-узбекй ва ë тоторй дар каламрави Осиëи Mиëнa ва Туркистон ба шумор рафтааст, ки ин хам аз нигохи имруз иттило ва бардошти сахех нест. Танхо як назари кутох ба мухтавои нашрияхои «Бyxорои шариф» ва «Оина» сиххатии ин даъворо инкор мекунад, ки аввалй пурра ба забони форсй-точикй, дигар ба забонхои форсй-точикй ва узбекй нашр шудаанд.
Муаллиф мархалаи таксими худудхои миллй дар Осиëи Mиëнa ва ташкили чумхурихои миллиро сабаби асосии пайдоиши пай дар пайи матбуоти миллй ба шумор оварда, ин давраро «сари таъртаи матбуоти инкилобии точикй» (9,3) ном бурдааст. Хдрчанд ин фикр ба мачаллаи «Шуълаи инкилоб», ки пеш аз ин таксимбандй солхои 1919-1921 нашр шудааст, созгор нест. Бо вучуди ин, чойгохи мачалла хамчун матбуоти инкилобй aрзëбй шудааст.
Дар макола чанд намунаи пешрави матбуоти инкилобй ба забони точикй - «Шуълаи инкилоб», «Овози точик», «Ширинкор», «Мулло Мушфикй», «Саводи мехнат», «Рахнамои мухбирон», «Рахбари дониш» («Дониш-биниш»), «Точикистони сурх» («Бедории точик»), «Дониш ва омузгор» ва «Чдхоннамо» ба таври фишурда ва мухтасар муаррифй шуда, дар атрофи номи нашрия, таърихи мухтасари таъсис, замон, макон ва давомати нашр, анвоъ, муассис, ношир, мухаррир, адади нашр ва гайра маълумоти мухтасар фарохам омадааст.
Дар арзёбии нашрияхо асосан масъалаи забон дар маркази диккат карор дошта, аз ин ру, дар макола накди забони матбуот арзиши мухим ва муайян пайдо кардааст. Бо вучуди ин, чойгохи забони матбуот дар ин маврид аз нигохи шитобзадаи сохтмони забонй дар он замон, дар сатху савияи мафкуравии ичтимой арзёбй шудааст. Аз ин чихат дар мавриди мачаллаи «Шуълаи Инкилоб» муаллиф бар он акида аст, ки забонаш «барои точикон сахтй мекунад» (9,3).
Забони «Овози точик» - «газетаи марказии точикон» аз нигохи ду мархалаи мавчудият мухим аст, дар забони давраи аввали он «лафзхои мадрасагй, коидахои арабй, лугатхои ношинос» фаровонанд, ки «хар як точики саводнок ба осонй намефахмад» (9,3). Аммо, харчанд дар давраи дувум ба баёни осону хамафахм руй оварда, бо вучуди ин, «аз банди ибораронихо ва чумласозихои бегона, лугатхои ношинос озод шуда натавонистааст ва дар он услуби точикии Осиёи Миёна сад фоиз чои худро нагирифтааст» (9,4).
Макоми мачаллаи адабии «Рахбари дониш» назар ба нашрияхои дигар бештар ва накши он дар рохи афзоиши маълумоти муаллимони точик, пешрафти адабиёт ва адабиётчиёни точик хеле равшан, «забонаш бисёр сахт нест, вале осон ва мувофики фахми муаллимони кишлокии точик хам нест» (9,5).
Ягона нашрияе, ки аз лихози забон ба назар нисбатан сахех метобад, «Точикистони сурх» будааст, ки «баробари вайронй доштан точикитар аст», аммо, «тараккиёт кам дорад» (9,5). Забони мачаллаи «Дониш ва омузгор» низ барои хонандагони точик сахт аст.
Маколаи А. Ниёзй «Матбуоти миллй дар тахти партави ленинизм» дар мачмуи куллии татбики сиёсати миллии ленинй оид ба матбуот арзишу ахамият дошта, чанбаи бештари таргибй ва шиддати баланди ичтимой дорад. Дар ин росто як масъалаи мухими таргиботи матбуотй омода кардани синфи мухбирони чавон аст, ки бо такя ба ин андешаи В. Ленин пайгирй шудааст: «Аз маколаи дуру дарози як файласуф - як хабарчаи мухбир фоиданок аст» (15,10).
Пайвандхои амики матбуоти точик дар мисоли «Рахбари дониш» бо матбуоти кишвархои шаркй ва хамкории муназзаму пайвастаи ходимони он бо ноширони хоричй яке аз масъалахои мухими фаъолияти мачалла мебошад, ки таълифи хадди бештари нигоштахо дар рухияи наккодй мусоидат кардаанд. Ч,ой дода шудани силсилаи мавод аз матбуоти ин кишвархо ва хамкории бевосита бо муаллифони хоричй далели собите дар ин замина аст. Масалан, дар мавриди муаррифии дастхати муфид тахти унвони «Тухфат-ул-гариб» (1928, №6, с. 41-42) омада, ки ин китоб «дар китобхонаи Урхонияи шахри Бруса ба тозагй пайдо шудааст. Мачаллаи туркии «Х,аёт», ки дар шахри Анкара нашр мешавад, дар ин хусус маълумоте нашр кардааст ва рузномаи «Эрон», ки дар шахри Техрон нашр мешавад, аз у накл карда фехрасти китоби мазкурро дарч намуда. Аз он чо, ки китоби мазкур мутааллик ба таърихи Шарк аст, мо низ хостем, ки мачаллаи мо бо матбуоти Шарк бе муносибатх,ои илмП набошад ва ин маълумотро аз рузномаи «Эрон» бардоштем». Ин гуна муносибатхо дар мисоли хамкории ходимони мачалла бо муаллифони хоричй боз хам равшан ба субут мерасад. Дар ин замина аз тахкикоти арзишманди донишманди озарбойчонй Мирзо Мухсини Иброхимй оид ба таърихи адабиёти форсии точикй ёдовар шуд, ки соли 1928 дар панч шумораи мачалла ба табъ расида, сар то сар дар рухияи баланди нокидона таълиф шудаанд. «Аз таърихи адабиёти Форс»-и мавсуф аз чониби муаллифе бо имзои «Дол» тарчума шудааст, ки ба гумони комил ин шахс Туракул Зехнй мебошад. Ин асар ба хати кирилй дар мачаллаи «Номаи Донишгох» бо пешгуфтори С. Аъзамзод ба табъ расидааст (8). Маколахои дигари Мирзо Мухсини Иброхимй дар мачалла ба масоили фахмиши марксистии матбуот, адабиёт ва санъат, хамчунин казияи забони адабии точик марбут мебошанд.
Х,амин тавр, ин гуна маколот аввалин намунахои назару доварихои нокидона дар мархалахои аввали накди матбуоти миллии шуравии точикй махсуб мешаванд. Ба назари мо, имруз дар баробари корбурди мафхуми истилохии «накди адабй» ва мафохими дигари наздик ба он «накди адабиёт» ё «накди осори адабй» равнаку ривоч додани истилохи «накди матбуот», «накди осори матбуотй» ба ин гуна асархои дар матбуот нашршуда чолиб ва кобили таваччух аст. Албатта, мафхуми «накд дар матбуот», хоса «накди матбуотй» дар корбурди таълифоти марбута нав нест, аммо, имруз дар истифода ва корбурди ахли тахкик, хоса мухаккикони таърихи матбуоти точик кариб ки карор надорад. Мавчуд будану дар корбурд карор доштани муодили ин истилохот дар тахкики олимони рус ба гунахои «критика в печати», «критика печати» хакикати мусаллам буда, дар собик шуравй ва Русияи кунунй равияе ба «накди илмии матбуоти даврии шуравй («научная
критика советской периодической печати») машгул аст, ки аслу мохият ва чигунагии мавод ва маколахои марбут ба масъалахои матбуотро бо такя ба маводи худи матбуот тахкик, тахлил ва накду баррасй мекунад.
Ба назари мо, маколахое, ки оид ба масоили мубрами матбуот дар сахифахои мачаллаи илмиву адабии «Рахбари дониш» нашр шудаанд, намунахои арзишманди накди матбуотй ба шумор рафта, бунёди шохаи мухими «накди матбуот»-ро дар таърихи матбуоти миллии шуравии точик гузоштаанд. Албатта, бо он ки назару андешахои муаллифон дар бархе маврид ба такозои мафкуравй ва дигаргунихои инкилобии замони сохтмони нави чумхурихои сотсиалистй иртибот дошта, аз чашмандози арзишхои суннатй ва худшиносии миллй дар даврони истиклоли миллй бахсу тавзехи чудогона мехохад, тадкику баррасии он бисёре аз муаммои марбут ба ташаккули афкори нокидии замони навро бозгу мекунанд. Аз ин чихат, албатта бархе аз чашмандозии муаллифон мардуд ва бахсангез аст. Бо ин хама, таълифоти мазкур аз нуктаи назари тархрезии пояхои нави афкори наккодй дар Чумхурии Точикистон арзишу ахамият дошта, ин чусторхо пояхои асосии накди матбуотии точикро дар замони нав гузоштаанд.
Пайдоиши мачаллаи адабии «Рахбари дониш» дар рохи инкишофи матбуот ва адабиёти ранчбарии миллй, накди адабй ва адабиётшиносй, накди матбуотии замони комилан чадид накши мухим бозида, дар рохи тарбияи минбаъдаи насли сохибсаликаи адиб, адабиётшинос, мунаккид заминахои муносиб ба вучуд овардааст.
Мутолиаи умкй ва усулии маводи мачалла хонандаро бо сахифахои рангини таърих ва назарияи матбуот дар кишвархои Шарки мусалмонй, гузориши масъала ва муаммохои мубрами ин давра ошно менамояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй, С. Забони точикй / С. Айнй // Рахбари дониш.-1928.-№°11-12(14-15).-С. 43-47.
2. Азимов, А. Х. Таджикская журналистика в период культурной революции (1929-1940 гг.) : автореф. дис. ...док. филол. наук : 10.01.10 / Аъзамджон Холматович Азимов.-Душанбе, 2009.-http://www.dissers.ru/avtoreferati-dissertatsii-filologiya/a469.php
3. Ализода, F. Анчумани якуми таърихй чй вазифахоро дар пеши мо мемонад? Тараккии рузафзуни матбуоти мо / F. Ализода // Рахбари дониш.-1931.-№3(42).-С. 15-19.
4. Аъзамзод, С. Адабиёт ва маърифати накд (Масъалахои шинохти таърихи адабиёт ва накди адабии точикии садаи бист): Мачмуаи маколахо / С. Аъзамзод.-Хучанд: Анис, 2012.-200 с.
5. Дебоча // Дониш-Биниш.-1927.-№1.-С. 2.
6. Дол, О. Матбуоти Шарк / О. Дол // Рахбари дониш.-1928.-№6(9).-С. 8-11.
7. Дол, О. Намоишгохи дуюми матбуоти чахон дар Боку (Таассуроте, ки аз тамошои ин намоишгох гирифтам) / О. Дол // Рахбари дониш.-1929.-№10-11(25-26).-9 c.
8. Иброхимй, Мирзо Мухсин. Аз таърихи адабиёти форс: Тахияи матн дар силсилаи "Аз таърихи адабиётшиносй ва накди адабии точик" / Мирзо Мухсин Иброхимй [Баргардон ва мукаддимаи Субхони Аъзамзод] // Номаи Донишгох: Илмхои чомеашиносй.-2009.-№2(17).-С. 186-211.
9. Исматй, О. Як нигох ба матбуоти инкилобии точикй (ба муносибати туйи 5-солагии газетаи «Овози точик») / О. Исматй // Рахбари дониш.-1929.-№9(24).-С. 3-5.
10.Махмадаминов, А.Айнишиносй ва замони хозира:мачмуаи маколахо/А.Махмадаминов.-Душанбе: Эчод, 2005.-160 с.
11.Муродов, Мурод Бердиевич. Формирование жанра литературной рецензии в таджикской периодике 1920-1930-х гг. : автореф. дис. .канд. филол. наук : 10.01.10 / Мурод Бердиевич Бердиев.-Душанбе, 1996.-http://cheloveknauka.com/formirovanie-zhanra-Hteratumoy-retsenzii-v-tadzhikskoy-periodike-1920- 1930-h-gg
12.Мусавй, М. Ба муносибати Рузи матбуот: Корхои кардагй ва вазифахои ояндаи мо / М. Мусавй // Рахбари дониш.-1929.-№4(19).-С. 4-5.
13.Муъмин, Хоча. "Дониш биниш"-ро табрик мегуем!/Муъминхуча//Дониш биниш.-1927.-№1.-С. 37-38.
14.Набиев, А. Адабиёт ва накди адабй / А. Набиев.-Душанбе: Адиб, 1993.-260 с.
15.Ниёзй, А. Матбуоти миллй дар тахти байроки ленинизм / А. Ниёзй // Рахбари дониш.-№5(44).-С. 4-11.
16.«Рахбари дониш» дар рохи ичро кардани вазифахои навбатии худ // Рахбари дониш.-1929.-№5-6 (20-21).-С. 1-3.
17.Рачабй, М. Таърихи танкид ва адабиётшиносй (Асосхои назариву эстетикии адабиёти точикии мархалаи якум. Солхои 1920-1954) / М. Рачабй.-Душанбе: Адиб, 1997.-208 с.
18.Рузи матбуот // Рахбари дониш.-1928.-№4-5(8).-С. 1-3.
19.Санчар. Рохи рости матбуоти точик (Ба муносибати нашр шудани мачаллаи «Рахбари дониш») / Санчар // Рахбари дониш.-1928.-№1-2(5).-С. 17-18.
20.Усмонов,И.Таърихи журналистикаи точик/И.Усмонов, Д.Давлатов.-Душанбе,2008.-280 с.
21.Хотирах,ои мачаллаи Рахбари дониш (Аз мактуботи рафик Мух,иддинов).-Рах,бари дониш.-1927.-№3.-С. 11.
22.Х,амроев, Ч,. Таърихи танкиди адабй /Ч,.Х,амроев.-Душанбе: Ирфон, 2006.-436 с.
23.Х,ошим, Р. Солхо дар сах,ифах,о:маколах,о ва ёддоштх,о/Р.Х,ошим.-Душанбе: Адиб, 1988.-320 с.
REFERENCES:
1. Ayni, S. Tajik Language / S. Ayni // Leader of Knowledge, - № 11-12(14-15). - P. 43 - 47.
2. Azimov, A. Kh. Tajik Journalism Referring to the Period of Cultural Revolution (1929-1940): synopsis of candidate dissertation in philology: 10.01.10 / A'zamjohn Kholmatovich Azimov. -Dushanbe, 2009. http://www.dissers.ru/avtoreferati-dissertatsii-illologiya/a469.php
3. Alizoda, Gh. The First Historical Symposium. To what Will it Oblige us? Progressive Development of our Press / Gh. Alizoda // Rahbari donnish. - 1931. - №3(42). - P. 15 - 19.
4. Azamzod, S. Literature and Critical Studies (Issues Concerned with the Cognition of History of Literature and Tajik Literary Critiques Referring to the XX-th Century): Collection of Articles / S. A'zamzod. - Khujand: Anis, 2012. - 200 p.
5. Preface // Knowledge-Vision. - 1927. - №1. - p. 2.
6. Dol, O. The Press of the Orient / O. Dol // Rahbari donnish, - 1928. - № 6(9). - P. 8-11.
7. Dol, O. The Second Exhibition of World Press in Baku (My Impressions from this Exhibition) / O. Dol // Rahbari donnish, - 1929. - №10-11 (25-26). - 9 p
8. Ibrohimi, Mirzo Muhsin. From the History of Persian Literature: Preparation of the text in the Quarterly of «From the History of Literary Criticisms and Tajik Literary Critiques» / Mirzo Muhsini Ibrohimi [Translation and introduction by Subhoni A'zamzod] // Scientifics Notes: Social Sciences. -2009. - № 2(17). -P. 186 - 211.
9. Ismati, O. A View of the Tajik Revolutionary Press (on occasion of the 5-th anniversary of the journal «Tajik Voice») / O. Ismati // Rahbari donnish, - 1929. - № 9(24). - P.3 - 5.
10.Mahmadaminov, A. Ayni Studies and Modern Period: collection of articles / A. Mahmadaminov. -Dushanbe: Ejod.- 2005. - 160 p.
11.Murodov, Murod Berdiyevich. Formation of the Genre of Literary Recension in the Tajik Periodics of 1920-1930: synopsis of candidate dissertation in philology: 10.01.10 / Murodov Murod Berdiyev. Dushanbe,1996.-http://cheloveknauka.com/formirovanie-zhanra-literaturnoy-retsenzii-v-adzhikskoy-periodike- 1920-1930-h-gg
12.Musavi, M. On the Occasion of the Day of Press: Conducted Works and our Future Obligation / M. Musavi // Rahbari donnish, - 1929. - №4(19). - P. 4-5.
13.Mu"minkhuja.Happy «Knowledge-Vision»!/Mu,minkhuja//Knowledge-Vision.-1927.-№1.-P. 37 -38.
14.Nabiyev, A. Literature and Literary Critiques/A.Nabiyev.-Dushanbe:Man-of-Letters, 1993. - 260 p.
15.Niyozi, A. National Press Is under the Flag of Leninism / A. Niyozi // Rahbari donnish, - №5(44). -Р. 4-11.
16.« Rahbari donnish » Is Ready to Do its Following Obligations // Leader of Knowledge, - 1929. - № 5-6(20-21). - P. 1-3.
17.Rajabi, M. The History of Criticism and Literary Criticism (Grounds of Theoretic-Aesthetic Tajik Literature of the Initial Periods Referring to 1920-1954) / M. Rajabi. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1997. - 208 p.
18.The Day of Press // Rahbari donnish, - 1928. - № 4-5(8). - P. 1 - 3.
19.Sanjar. Straight Road of the Tajik Press (On the occasion of publishing of the journal « Leader of Knowledge») / Sanjar // Leader of Knowledge, - 1928. - №1-2(5). - P. 17 - 18.
20.Usmonov, I. History of Tajik Journalism /I.Usmonov,D.Davlatov.-Dushanbe, 2008. - 280 p.
21. Reminiscences of the Journal of «Leader of Knowledge» (from Rafiq Muhiddinov's Press). - Rahbari donnish, - 1927. - № 3. -11 p.
22.Hamroev, J. The History of Literary Critiques/J.Hamroev. - Dushanbe: Cognition, 2006. - 436 p.
23.Hoshim, R. Years on Life Pages: Articles and Reminiscences / R. Hoshim. - Dushanbe: Adib,1988. -320 p.
Матбуотшиноси ва «Накди матбуоти»: Асос^ои ицтимоии масъала^ои матбуот дар мацаллаи «Рахбари дониш»
Вожацои калидй: матбуоти миллй, матбуоти шуравй, таърихи матбуоти тоцик, матбуот ва
адабиёт, нацд дар матбуот, нацди матбуотй мацаллаи "Рахбари дониш ". Яке аз падидауои мухими давраи шуравй ривоцу равнаци матбуоти «шаклан миллй ва мазмунан сотсиалистй» мебошад. Матбуоти миллии тоцик дар замони шуравй марщлаи мущму х,ассос ва
сарнавиштсозеро паси сар карда, хусусан матбуоти солхои 20-уми асри ХХ аз нигохи таърихи ташаккули худ сауифауои цолибе дорад. Дар мацола тацассуми масоили мубрами таърихи матбуот ва чигунагии сохтмони матбуоти руз бо такя ба маводи мацаллаи илмиву адабии «Рахбари дониш» мавриди баррасй царор гирифтааст. Ба хулосаи муаллифон дар ин мацалла бисёре аз муаммои мубрами матбуотй цой дода шуда, тауцицу тахлили он барои муайян кардани заминауои мафкуравии шаклгирии матбуот дар он даврон муфиданд. Дар ин мацола бори аввал маводи мазкур ба сифати намунауои аввалини «нацди матбуотй» муаррифй ва арзёбй шудаанд.
Изучение печати и « критика и печати»: социальные основы проблем печати в журнале «Рахбари дониш» Ключевые слова: национальная печать, советская печать, история таджикской печати, печать и
литература, критика в печати, критика печати, журнал «Рахбари дониш». Одним из важнейших явлений советского периода считается подъем и развитие печати, «национальной по форме и социалистической по содержанию». Таджикская национальная печать в советский период пережила значимый и судьбоносный этап своего развития. В истории ее формирования, особенно в 20-х годах XX века, наблюдаются интересные и яркие страницы. В статье, на основе анализа материалов научно-литературного журнала «Рахбари дониш», исследуется отражение актуальных вопросов истории и создания печати. Согласно выводам авторов, в материалах журнала освещены многие актуальные проблемы печати, анализ и исследование которых представляются значимыми в определении идейных предпосылок формирования печати того периода. Упомянутые материалы впервые представлены и рассмотрены в качестве первых образцов «печатной критики».
Study of Press and «Printed Criticism »: Social Grounds of the Problem Associated with Press in the Journal of «Rahbari Donish» (Leader of Knowledge) Key words: national press, Soviet press, history of Tajik press, press and literature, criticism in press,
printed criticism, journal of «Rahbari Donish». One of the most important phenomena of the Soviet period is an upsurge and development of press «national by form and socialistic by context». The Tajik national press referring to the Soviet period experienced a significant and fateful stage of its development. In the history of its formation ofpress in the 20-ies of the XX-th century especially interesting and bright pages are observed. Proceeding from the assumption of the analysis of the materials of the scientific-literary journal under the title of «Rahbari Donish» the authors explore the reflection of actual issues concerned with the history ofpress and how the press of that period was being created. According to the authors' conclusion many actual problems dealing with press, the analysis and exploration of which being presented as significant in determination of ideological prerequisites in regard to the formation of the press of the period in question, are elucidated in the materials of the journal. The authors present the mentioned materials and dwell on them as the first patterns of «printed criticism» for the first time.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Аъзамов Суб^онцон Бацромович, номзади илм^ои филологи, дотсент, мудири кафедраи адабиёти муосири тоцики Донишгоци давлатии Хучанд ба номи академик Б.Гафуров (Цум^урии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: subhonazamzod@mail.ru
Саидхуцаева Малика Алиевна, унвончуи кафедраи журналистика ва назарияи тарцумаи Факултети филологияи тоцики Донишгощ давлатии Хучанд ба номи академик Б.Гафуров(Чумцурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail:malikakhon_5@mail.ru Сведения об авторах:
Аъзамов Субхонджон Бахромович, кандидат филологических наук, дотцент, заведущий кафедрой современной таджикской литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республики Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: subhonazamzod@mail.ru
Саидходжаева Маликахон Алиевна, соискатель кафедры Журналистики и теории перевода Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail:malikakhon_5@mail.ru Information about the author:
Azamov Subhondjon Bahromovich, candidate of philological sciences, Associate Professor, chief of the department of modern Tajik literature under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), Е-mail: subhonazamzod@mail.ru
Saidkhujaeva Malika Alievna, claimant for candidate degree of the department of modern Tajik literature under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), Е-mail: malikakhon_5@mail.ru
