Научная статья на тему 'СУВ РЕСУРСЛАРИНИНГ ЛАНДШАФТЛАРГА ТАЪСИРИНИ БАХОЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕТОДЛАРИ (ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)'

СУВ РЕСУРСЛАРИНИНГ ЛАНДШАФТЛАРГА ТАЪСИРИНИ БАХОЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕТОДЛАРИ (ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Жиззах вилоятининг ички сувлари / табиий шароити / гидрографик объектлари / услубий ёндашувлар ва тадқиқот усуллари

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Холмирзаев Ж.Э.

Жиззах вилоятининг умумий табиий шароитини ҳисобга олган ҳолда, кўплаб табиий ва антропоген гидрографик ҳавзалар томонидан ташкил топган ушбу объектларни ўрганишда самарали методологик ёндашувлар тавсия этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУВ РЕСУРСЛАРИНИНГ ЛАНДШАФТЛАРГА ТАЪСИРИНИ БАХОЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕТОДЛАРИ (ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)»

УДК. 911

Холмирзаев Ж.Э.

Жиззах давлат педагогика университети "География ва икщисодий билимлар асослари"

кафедраси уцитувчиси

СУВ РЕСУРСЛАРИНИНГ ЛАНДШАФТЛАРГА ТАЪСИРИНИ БАХОЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕТОДЛАРИ (ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ

МИСОЛИДА)

Аннотация. Жиззах вилоятининг умумий табиий шароитини уисобга олган уолда, куплаб табиий ва антропоген гидрографик уавзалар томонидан ташкил топган ушбу объектларни урганишда самарали методологик ёндашувлар тавсия этилади.

Калит сузлар: Жиззах вилоятининг ички сувлари, табиий шароити, гидрографик объектлари, услубий ёндашувлар ва тадцицот усуллари.

Kholmirzaev J.E.

teacher

"Basics of Geography and Economic Knowledge" department

Jizzakh State Pedagogical University

EFFECTIVE METHODS OF ASSESSING THE IMPACT OF WATER RESOURCES ON LANDSCAPES (EXAMPLE OF JIZZAK REGION)

Abstract: taking into account the general natural conditions of the Jizzakh region, effective methodological approaches are recommended for the study of these objects, which are formed by many natural and anthropogenic hydrographic basins.

Key words: internal waters of Jizzakh region, natural conditions, hydrographic objects, methodological approaches and research methods.

Х,ар кандай вокеа, ходиса ва конуниятни урганишнинг узига хос урганиш методи мавжуд. Урганилаётган обектнинг умумий хусусиятидан келиб чикиб керакли метод танлаб олинади. Бу эса ходиса ва жараённи, обектни осонрок ва тезрок тадкик килишга ёрдам беради. Метод (юн. "методос"- билиш ёки тадкикот ёки, назария, таълимот) - вокеаликни амалий ва назарий эгаллаш, узлаштириш, урганиш, билиш учун йул йуриклар, усуллар мажмуаси, фалсафий билимларни яратиш ва асослаш усули хисобланади.

Методиканинг келиб чикиш тарихи кишиларнинг амалий фаолиятига бориб такалади. Бирор ишни бажариш методикани эгаллаган киши шу ишни бошкаларга нисбатан осон, тез ва соз бажара олади. Методикалар хакидаги

таълимот фанда методология деб аталади. Инсон дастлаб атрофдаги нарса ва ходисаларни кузатиш, уларни бир-бирига таккослаш, ухшатиш, фарк килиш асосида вокеалик хакида билимларини туплаб борган.

Чунончи Жиззах вилоятининг табиий географик шароити ва сув ресурсларидан келиб чикиб тадкик этишнинг узига хос бир канча методологик усуллари тавсия этилади. Хусусан, киёсий-тавсифловчи, геокимёвий, стационар, экспедиция, комплекслилик, картографик ва аерокосмик, гидроландшафтли назарий та^лил (ёндашув) усули, географик прогнозлаш ва моделлаштириш методлари шулар жумласидандир. Ушбу методлар энг асосийлари ундан ташкари бир канча олимлар ва географларнинг илмий назариялари, карашлари, таклифлари хам уз урнига караб инобатга олиб урганилади. Жумладан Докучаев, Б.Б.Полинов, Н.А.Солнцев, Д.А.Арманд, Исаченко каби олимларнинг асарларида сув ресурсларининг ландшафтларга таъсир этишнинг бир канча узгариш структураларини, конуниятларини илгари сурадилар. Уз карашларида шундай дейди: - Ландшафтнинг сув компоненти хам хаво компоненти сингари харакатчан ва аралашувчан компонент хисобланади. У нафакат компонентлараро, балки ландшафтлараро хам модда ва энергия алмашиниш жараёнида уларни бир жойдан иккинчи жойга ташувчи восита хисобланади.

Жиззах вилояти сув ресурсларига дарё, кул, сув омбор ва каналларни киритиш мумкин. Бундай гидрографик тур эса уз-узидан хосил булмаган. Уларни хосил булиши учун куплаб табиий географик факторлар керак булади.

Киёсий-тавсифловчи усул ёрдамида обект тадкик этилаётганда камида бешта саволга жавоб берилади. Хусусан уларга: нима, каерда, качон, кандай холатда, кандай муносабатларда? "Кдчон" - бу вактни, урганилаётган объектга тарихий ёндашувни, "кандай холатда" - замонавий динамикани, объектнинг ривожланиш тенденцияларини, "кандай узаро муносабатларда" - объектнинг якин атроф -мухитга ва тескари таъсирини урганади.

^иёсий метод оркали вилоятдаги хар бир гидрографик объектни дарё, кул, ер ости сувлари, сув омбор, каналларнинг олдин, бугун, эртага нима булиши хакида батафсил урганишга якиндан ёрдам беради. Купрок гидрографик обектнинг атрофидаги ландшафт холати турли вакт, холат келажакдаги ривожланиш тенденциялар узаро мувофиклаштирилиб урганилади.Геокимёвий усул - бу ландшафтларни урганишда умумий кимё конунларини куллашдир. Ушбу усулдан купрок рус тадкикотчиси тупрокшунос, географи Г.Г. Полиновнинг геокимёвий тадкикот усулларидан фойдаландик. Бу эса Жиззах вилояти сув ресурсларининг геокимёвий таркалиш динамикасига мос келади. Чунки вилоят сув ресурсларининг хосил булиши ва геокимёвий таркиби хам жанубдаги Туркистон-Молгузар тог тизмаларидан шимолга Мирзачул текислиги томон окиб узгариб келади. Биз Туркистон-Молгузар тог тизмаларидан Мирзачу

вохаси Айдар шур ботигига кадар олинган сувдаги тахлилларда айнан мана шундай минераллашув таркиб узгариб шурлик ва каттиклик ортиб борганини кузатдик.

Стационар усулда сув объектлари (дарёлар, куллар, ер ости сувлари)нинг гидрологик режими элементлари куп йиллар давомида куннинг маълум белгиланган соатларида мунтазам равишда кузатиб борилади. Маълумки, гидрологик режим табиий-географик омиллар, биринчи навбатда иклим таъсирида булиб, сув сатхи, сув сарфи, сув харорати, музлаш хоодисалари, эриган моддалар хамда лойка окизиклар окими ва бошка элементларнинг кунлик, мавсумий, йиллик ва куп йиллик узгаришларида номоён булади. Экспедиция - Бу усулда максадга караб, режада кузда тутилган аник дастур асосида тугридан-тугри дала шароитида тадкикотлар олиб борилади. Айникса, биз экспедиция оркали Жиззах вилоятидаги табиий ва сунъий гидрографик объектларнинг гидрологик режими, усимликлари, тупроклари, геологик таркиби, метеорологик маълумотлардан тахлиллар олиб солиштириш ва умумлаштириш оркали ландшафт компонентларида кандай узгаришлар содир булганлигини экспедиция оркали куриб утдик. Жиззах вилояти ички сувларидаги нисбатан кам урганилган ёки умуман урганилмаган сув объектлари, тугридан-тугри дала шароитида, умумий тарзда ёки аник бир йуналишдаги максадни кузлаб тадкик этдик. Комплекслилик методи Жиззах вилояти сув ресурслари таъсир доирасидаги ландшафтларнинг табиий шароити ва уларни карталаштиришда комплекс узгариши ва ривожланиши эътиборга олинган холда ушбу методдан фойдаланди. Барча компонентлар узвийликда, мужассамликда, узаро алокадорликда ривожланади. Компонентлар ва ходисалар узаро бир-бирлари билан богланиб, бир бутун табиий комплексни хосил килади.

Картографик ва аерокосмик методи-Бугунги кунда куплаб олиб борилаётган илмий изланишларда энг куп кулланилаётган тадкикот методларидан хисобланади. Шундай экан Жиззах вилояти ички сувларининг ландшафтларга таъсирини бахолашда барча вокеа ва ходисалар аерокосмик сурат оркали дешифровка килиниб албатта харитага туширилиши шарт. Ана шунда бу худуддаги ландшафт узгаришларининг даражлари кандай холатда эканлиги уз вактида аник хулосалар чикариш имконияти тугилади ва чора тадбирлар ишлаб чиккилади.

Гидроландшафтли назарий тахлил (ёндашув) усули. Бу усулда албатта гидрографик объект (дарё, кул, сув омбор) булиши шарт. Ундан сунг сув ресурслари таъсир доирасидаги атроф ландшафт компонентлари (сув, иклим, рельеф, тупрок, усимлик, антропоген) дан намуналар олинади. Ундан сунг йигилган маълумотлар асосида камерал усулда назарий тахлил килинади. Тайёр булган маълумот умумлаштирилиб карталаштириш, бахоланиш, режалаштириш, ёки башорат килиниши мумкин. Масалан, Сангзор дарёсининг ландшафт бирликларини ажратишда юкоридан куйига

томон ландшафт бирликлари ажратилди. Тахлилларга карайдиган булсак: 1)типик корбонатли жигарранг тупрокли ландшафтлар 2) Тук тусли буз тупрокли ландшафтлар 3) Типик буз тупрокли ландшафтлар 4) лаълми типик буз тупрокли ландшафтлар 5) Лалми тук тусли буз тупрокли ландшафтлар 6) Тук тусли буз тупроклар 7) Лалми типик буз тупроклар 8) Буз-утлоки, утлоки-буз тупрокли ландшафтлар 9) Типик буз тупрокли ландшафтлар 10) Лаълми типик буз тупрокли ландшафтлар 11) Типик буз тупрокли ландшафтлар 12) Типик буз тупрокли ландшафтлар 13) Оч тусли буз тупрокли ландшафтлар14) Буз-отлоки, отлоки-буз тупрокли ландшафтлар 15) Утлоки соз тупрокли ландшафтлар 16) Утлоки аллювиаль ландшафтлар 17) Буз утлоки тупрокли ландшафтлар (Жиззах вилояти улкашунослик атласи Т:-2016, 22-б).

Географик прогнозлаш ва моделлаштириш методи. -Геосистеманинг хозирда ва келажакда булиши мумкин булган холати хакида тасаввурга эга булишга имкон беради. Бу усул доирасида келажакда геосистемаларнинг мумкин булган холати моделлари ишлаб чикилади;

Жиззах вилояти ички сувларининг гидрологик шароити ва бошка табиий омиллар билан узвий богликлиги, алокадорликда ривожланиш конуниятларини урганиш оркали келажакда кутиладиган ходиса ва жараёнлар аник урганилган маълумотлар асосида башорат килинади шунга мос булган модели ишлаб чикилади. Бу эса келажакда содир булиши мумкин булган муаммоларни олдини олдиндан олишга амалий ёрдам беради. Бу эса халк хужалигида узининг кимматбахо киймати билан бахоланади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Алибеков Л.А., Нишанов С.А. Природные условия и ресурсы Джизакской области. -Ташкент: Узбекистан, 1978 г.

2. Алимкулов Н.Р. Мирзачул ландшафт - экологик шароитини урганишда табиий компонентларнинг урни. Наманган-2023. Конференция.

3. Ш.Шарипов. Тошкент вилоятининг ландшафт хилма-хиллигини саклаш ва геоэкологик вазиятини яхшилаш масалалари диссертацияси-2022й.

4. (Ш.С.Зокиров, Х.Р.Тошов Ландшафтшунлслик;-Т.:-2016.45б).

5. (Жиззах вилояти улкашунослик атласи Т:-2016, 22-б).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.