Научная статья на тему 'ГИДРОГРАФИК ТАРМОҚЛАРНИНГ ҲУДУДИЙ ШАКЛЛАНИШ ҚОНУНИЯТЛАРИ (ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)'

ГИДРОГРАФИК ТАРМОҚЛАРНИНГ ҲУДУДИЙ ШАКЛЛАНИШ ҚОНУНИЯТЛАРИ (ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
60
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ / ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ / КЛИМАТ / ОРОГРАФИЧЕСКИЕ И ВОДНЫЕ РЕСУРСЫ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Холмирзаев Ж.Э.

В статье анализируется роль региональных географических закономерностей в формировании гидрографических сетей Джизакской области.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HYDROGRAFIK TARMOKLARNING TERRITORIES VIDELANISH REGULARITIES (GIZZAH TORIDA)

This article analyzes the role of regional geographical laws in the formation of hydrographic networks of Jizzakh region.

Текст научной работы на тему «ГИДРОГРАФИК ТАРМОҚЛАРНИНГ ҲУДУДИЙ ШАКЛЛАНИШ ҚОНУНИЯТЛАРИ (ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)»

УДК:911

Холмирзаев Ж. Э.

Жиззах давлат педагогика институти География ва ицтисодий билим асослари кафедраси уцитувчиси.

ГИДРОГРАФИК ТАРМОЦЛАРНИНГ ХУДУДИЙ ШАКЛЛАНИШ ЦОНУНИЯТЛАРИ (ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)

Аннотация. В статье анализируется роль региональных географических закономерностей в формировании гидрографических сетей Джизакской области.

Ключевые слова: географические факторы, географическое положение, климат, орографические и водные ресурсы.

Kholmirzaev Zh. E. Zhizzakh State Pedagogical Institute of Geography and Economics bilim was the head of the Department of onituvchto.

HYDROGRAFIK TARMOKLARNING TERRITORIES VIDELANISH REGULARITIES (GIZZAH TORIDA).

Annotation: This article analyzes the role of regional geographical laws in the formation of hydrographie networks of Jizzakh region.

Key words: geographical factors, geographical location, climate, orographic and water resources.

Кириш. Табиатда нарса ва ходисалар доимий узгаришда, узаро алокадорликда, боFликликда, бир-бирига утиб туради. Оламда узгармайдиган, доимий булган бирон-бир нарсани топиш мумкин эмас. "Окиб турган дарёнинг суви доимий янгиланиб туради, шунинг учун бир дарёнинг суви узига икки маротаба тушиши мумкин эмас" (Арасту). Яратилган неъматлари орасида сув алохида ахамиятга эга булиб, у тириклик манбаидир. Бугунги кундаги табиий офатлар, сув тошкинлари, сув етишмовчилиги, сув ресурсларининг ифлосланиши ва трансчегаравий сув муаммолари дунё халкларини яна бир бор сув ресурсларига нисбатан жиддий эътибор беришга ундамокда. Сув ресурларидан самарали фойдаланиш мамлакатимиз халк хужалиги тармокларининг баркарор ривожланишида мухим ахамият касб этиб бормокда.

Жиззах вилояти мамлакатимизнинг кулай табиий-иктисодий географик уринга эга худудларидан бири хисобланади. Табиий географик жихатдан Узбекистоннинг тоF ва т0F0лди зонасида, иктисодий географик томондан эса марказда жойлашганлиги, худуднинг ижтимоий иктисодий ривожланишида куплаб имкониятларни яратади. Айникса вилоятнинг гидрографик тармокларининг худудий шаклланиш конуниятларида табиий географик

омиллар мухим ахамият касб этади. Хусусан, вилоятнинг табиий гидрографик тармоклари бир канча олимлар томонидан урганилган булиб, мазкур сохадаги дастлабки тадкикотлар В.Л.Шульц, Р.Машраповлар томонидан амалга оширилган булса, кейинчалик Д.Ю.Юсупова, В.Е.Чуб, Ю.Н.Ивановлар томонидан давом эттирилган. Охирги йиллардаги тадкикотларда Жиззах вилоятининг Зоминсув, Сангзор дарёлари ва уларнинг нисбатан йирик ирмоклари хисобланган Галдираут, Можармсой кабиларнинг оким курсаткичлари бахоланган (В.Е.Чуб, 2007; Ю.Н.Иванов, 2010). Лекин, ушбу тадкикотларда вилоятнинг гидрографик тармокларининг худудий шаклланиш конуниятлари масалалари алохида куриб чикилмаган.

Вилоятнинг табиий сувлари: булок, сой, дарё, кул, ер ости сувлари, географик урин, рельеф, иклим ва иклимий омиллари ишнинг тадкикот объекти хисобланади.

Ушбу ишнинг асосий максад ва вазифалари. Жиззах вилояти гидрографик тармокларининг худудий шаклланишида географик конуниятларнинг урни хамда сув объектларининг гидрологик режими ва ландшафтларга таъсирини урганишдан иборатдир. Худудда сув ресурсларини мухофаза килишнинг микдорий жихатдан камайишини саклаш, ифлосланиш ва минераллашиш даражаси ортиб кетишининг олдини олиш муаммолари долзарб хисобланади. Мазкур муаммо туфайли вилоятда сув ресурслари ва атроф-мухит мухофазасига таалукли бир канча вазифалар урганилади:

- вилоятда сув ресурсларини микдоран тежаш ва сифат жихатдан мухофаза килиш;

- табиий ва антропоген омиллар таъсирида уларнинг узгариш конуниятларини урганиш;

- амалга оширилаётган сув хужалиги тадбирларини (мелиорация, ирригация, гидроэнергия, сув ресурсларини худудлар буйича кайта таксимлаш кабилар)ни иктисодий ва экологик нуктаи назардан асослаш учун керакли

гидрологик маълумотлар билан таъминлашишнинг асосий вазифаси хисобланади.

К,ишлок хужалигини ривожлантиришда сувнинг ахамияти жуда катта булиб, хар кандай худудда сув ресурсларининг шаклланиши табиий шароити билан чамбарчарс боFликдир. Нарса ва ходисаларнинг доимий узгариб, ривожланиб туришининг

манбаи карама-каршиликларнинг бирлиги ва уларнинг узаро курашишидадир. Совуклик исийди иссиклик совийди, намлик курийди, куруклик намланади ва хк. Шунинг учун хар бир мавжуд нарсага маълум томондан ёндашиш зарур.

Хусусан, Жиззах вилояти сув ресурсларининг хосил булишида жойнинг табиий географик конуният (географик урин, геоморфологик, метеорологик каби) лари мухим урин эгаллайди. Дарёлар, куллар, сув омбор, ер ости сувлар ва музликлари вилоятнинг ягона давлат сув фонди хисобланади. Худудда гидрографик тармокларнинг хосил булишида уч географик омил географик

урин, релеф, иклим омиллари минтаканинг гидрографик динамикаси ва ривожланишини белгилаб беради. Жиззах вилоятининг узига хос гидрологик хусусиятлари бор. Жумладан, худудда барча куруклик гидрографик тармокларини куриш мумкин; уларга дарё, кул, сув омбор, селхона, канал, ва ер ости сувларини киритишимиз мумкин. Мазкур гидрографик тармоклар эса вилоятни сув билан таъминлашда мухим ахамият касб этади.

Асосий натижалар ва уларнинг мухокамаси. Жиззах вилояти мамлакатимизнинг кулай географик уринга эга булган худудлардан бири хисобланади. Табиатда хамма нарса табиий сабабларга кура руй беради. Харакат маълум даврда руй берадиган тарихий узгаришлардан иборат. Табиий географик жихатдан вилоят Узбекистоннинг tof ва tof олди зонасида, иктисодий географик томондан эса марказда жойлалшганлиги билан ажралиб туради бу эса худуднинг ижтимоий-иктисодий ривожланишида куплаб имкониятларни яратади. Вилоят худуди Мирзачул, К,изилкум ва Зарафшон табиий географик улкаларининг маълум бир кисмларини уз ичига олади. Гидрологик жихатдан Сирдарё ва Зарафшон дарё хавзалари оралотида жойлашган. Бу эса вилоят ички сувларини таъминлашда асосий мезон булиб хисобланади.

Жиззах вилоятнинг умумий майдони 21.2 минг км2 булиб, Fарбдан-шаркга 182.5 минг кв км, шимолдан жанубга 175 минг кв км га чузилган. Маъмурий жихатдан жануб ва жануби-шаркда Тожикистон давлати билан, жануби^арб ва Fарбда Самарканд, Навоий вилоятлари, шимол ва шимоли -шаркда K,озоFистон давлати ва шаркда Сирдарё вилоятлари билан чегарадош. Вилоят чегараларининг умумий узунлиги 760 км дан ортик булиб, K,озоFистон давлати билан 200 км, Тожикистон давлати билан 190 км, Самарканд вилояти билан 195км, Сирдарё вилояти билан 100 км, Навоий вилояти билан 85 км дан ортикрок масофани эгаллайди. Вилоят худуди Туркистон, Молгузар, Нурота tof тизмалари, т0F0лди минтакалари, Мирзачул текисликлардан иборат. ^f тизмаларининг шимоли^арбий, шимолий ёнбаFирларида арчазорлар ва утлоклар жойлашган. Бу жойларда катта илмий-амалий ахамиятга эга булган курикхоналар (Зомин tof-арчазор курикхонаси, Нурота тоF-ёетокзор курикхонаси), миллий боF (Зомин миллий боFи) ва буюртмалар (Арнасой буюртмаси) жойлашганлиги анча ахамиятлидир. Вилоят гидрологиясининг мухим хусусиятларидан бири, табиий компонентларнинг тузилиши ва ривожланиши билан узаро якин боFликликда ва чукур алокадорликдаки, алохида табиат ходисаси хисобланмиш бир бутунликни, яхлитликни хосил килган. Шу билан бирга вилоят худудининг геоморфоогияси мураккаб худудий табакаланган булиб, турли катта-кичикликдаги рельеф шакллари ва табиий географик комплекслардан ташкил топган. Бу уз навбатида худуднинг гидрологик режими бошка асосий компоненти булган атмосфера, ер пусти, усимлик билан копланганлик, хайвонот олами ва tof жинсларига туFридан -туFри таъсир этишнинг табиий географик махсули хисобланади. Вилоятда сув ресурсларнинг таркалиш конуниятларида хаво компоненти харакатчан ва аралашувчандир. Худуднинг жойлашиш конуниятларидан келиб чиккан

холда сув ресурси хаво каби бошка компонентлар (тоF жинслари, тупрок, усимлик, хайвонот) таркибига кириб бориб, ландшафтлараро модда ва энергия алмашиниш жараёнида фаол ташувчи восита хисобланади. Шунинг учун сувнинг компонент сифатидаги ёки узига хос модда сифатидаги тавсифидан кура унинг омил сифатидаги, яъни оким хосил килиб иш бажарувчи сифатидаги тавсифи ахамиятлирокдир. Вилоятда сувнинг оким хосил килиши табиий географик тизимларга, шу жумладан ландшафтлар хосил булишида мухим омил вазифасини бажаради. Сув ресурсларининг шаклланишида рельеф пластикасининг умумий куринишига карайдиган булсак, вилоятнинг жанубий кисми тоFлардан, шимолий кисми текисликлардан иборат булиб, шимолдан жанубга караб аста-секинлик билан зинапоясимон кутарилиб боради, яъни жанубий кисм сув йотувчи хавза, шимолий кисми эса сарф килувчи худуд сифатида намоён булади. Бу эса иклимий омилларнинг узига хос хусусиятларини келтириб чикаради. Бинобарин, табиий географик омилларнинг энг кучлиси "харакатлантирувчи кучлар" хисобланади, "харакатлантирувчи кучлар" сифатида вилоятда иклимий омилларни айтиб утишимиз мумкин. Иклим эса худуднинг хусусиятидан келиб чикиб табиий географик комплекснинг куламига боFлик холда узгариб туради. Бу эса вилоятнинг текислик, тоFли ва тоF олди гидрографик худудларида иклим ходисалари харакатлантирувчи кучлар сифатида намоён булади. Вилоят худудида хаво харорати жуда юкори курсаткичлари билан ажралиб туради. Ёзи иссик, киши совук булади. Ёзда хаво хароратининг энг юкори курсаткичи июн, июль, август ойлари оралотида кузатилади (+47, +48°С). К,ишда эса энг юкори курсаткич - 33°С ни ташкил этади. Вилоятнинг уртача йиллик хаво харорати 10°С - 14°С атрофида булади. Совуксиз кунлар даври 200-220 кун булса, шимолида бу курсаткич бироз камаяди. Охирги бахорги совук т0F0лди зоналарида 22- 28 октябрга туFри келади. Атмосфера ёFинларининг уртача йиллик курсаткичи турли метеоролгик станциялар маълумотлари буйича 276 мм дан 446 мм гача, ёFиннинг асосий кисми киш ва бахор ойларига туFри келади. Вилоят худудида ёз-куз ойларида энг кам ёFин тушади. Ёзнинг нисбий хаво намлиги 26 -27 фоиздан, 46-47 фоизгача булади. Шунинг учун бу даврда тупрок юзасидан буFланиши 450-460 мм гача булиб, буFланиш йиллик ёFин катламидан бир неча баробар ортик кузатилади. Вилоят худудида кор копламининг калинлиги 15-30 см, тоFли худудларнинг айрим жойларида 1 м ва ундан катта. Бу корлар март ойида, баъзан, баландрок жойларда эса май ойигача эримай туради. Йил буйи шамол купрок шимол, шимоли-шарк ва шимоли^арбдан эсади. Вилоятнинг жануби-шаркий кисмидаги (FубдинтоF ва K,арокчитоF) тоFлар атрофида шамол тезлиги баъзан секундига 28 м гача этади. Вилоят худудида жойлашган Жиззах, Дустлик, Fаллаорол, Лалмикор, Бахмал ва Янгикишлок метеорологик станцияларда кузатилган хаво харорати ва ёFин микдорлари маълумотлари асосида вилоятнинг иклим шароити урганилди.

Ландшафтда кайси бир компонент энг кучли узгаришни бошидан кечираётган булса, уша компонент харакатлантирувчи куч хисобланади.

Хусусан вилоятнинг шимолий кисми очик, жанубий кисми баланд тоFлар билан уралганлиги, шимолдан совук анциклон хаво массалари туFридан-туFри жанубий кисмигача кириб бориб, бир неча кун туриб колади, иклимнинг совуб кетишига сабаб булади, натижада ёFин микдори ортиб, тоFларда ёмFир, кор ва музликларнинг хосил булишини таъминлайди. Бу биринчидан, вилоят худудининг жануб ва шарк кисмлари тоF билан уралганлиги булса, иккинчидан, унинг шимол ва Fарб томонлари очик текисликларга эгалиги билан боFликдир. Шунинг учун хам худудга шимолий совук Арктика хаво массалари йил давомида кириб келади. Ундан ташкари жанубдан иссик тропик хаво массалари кириб, кишнинг совук хавосини бир оз юмшатиб туради. Вилоят tof ва tof олди худудларининг шифобахш иклими, бетакрор табиати, умумий манзараси ва бир катор шифобахш сув манбалари, жумладан, булоклари учун бу минтакада рекреация зонасини барпо этиш хамда туризмни янада ривожлантириш имконини беради.

Вилоят сув ресурсларининг географик таркалиш конуниятларидан яна мухим жихатларидан бири шу жойнинг орографик-геоморфологик тузилиши хисобланади. Худуднинг табиий сув хавзалари нотекис таркалган. Нотекис таркалиши эса жойнинг рельеф-геоморфологик тузилиши хамда ер ости тупрок катламининг жойлашиш структураларига бевосита боFликдир. Вилоятнинг шимоли, шимолий - Fарб хамда кисман шаркий томонлари пасттекисликлардан иборат. Релефи тоFли ёнбаFирлари эса текисликларга кушилиб кетганлиги билан ажралиб туради. Туркистон, Молгузар, Губдин, К,арокчш^ Куйтош ва Нурота тоFлари ёнбаFирлари вилоят худудининг каттагина кисмини ташкил этади. Паст тоFлар асосий тоFли худудининг охирги кисмларидир. Текислик ва tof (геопара) лар оралотида узига хос ландшафт зоналари шаклланган. ТоFларда баландликни камайиши билан улар майдаланиб бир нечая кисмларга ажралиб кетади. Жиззах вилояти tof, tof олди ва Мирзачул текисликларидан иборат булиб, улар вилоятни рельефи ва геологик тузилишининг яхлит кисмини ташкил этади. ТоFли улкаларда гидрографик шахобчалар симметрик ва ассиметрик тарзда шаклланган булса, текислик кисмда эса анча сийрак жойлашган. Бу эса вилоятнинг рельеф формаси тектоник жихатдан анча нисбий эканлигини англатади. Вилоятнинг жанубий кисми 4000 метргача баланд минтакалашган зонани ташкил килса, шимолий кисми текислик шимолий-^арбга нишаб булиб, ер ости ва ер усти сувлари шимолга караб харакатланади, бу эса Республикада энг катта ташлама сизот сувлардан хосил булган Айдар-Арнасой кулларини хосил килган. Вилоятнинг шимолий кисми Мирзачул текислигининг кенг текислик, жануби tof олди баландликлари хамда ботикликларга эга булган узига хос узаро генетик боFлик рельефи булиб, купинча бу генетик боFликлик олиб бориладиган геоморфологик тадкикотларда карама-карши фикрларнинг юзага келишига сабаб булган. Чунки худуднинг асосий нишаблиги деярли окимсиз, нихоятда улкан ботиксимон майдонга йуналган. Сирдарёнинг суви кадимдан мана шу ботикка сизиб чикади. Вилоятнинг ер ости сувлари текислик кисмининг юзасида жойлашган. Т0F0лди текисликларида кучли

буFланиш натижасида тупрок шурланган. Вилоятнинг ана шу сизот сувлардан (табиий ёFинларни хам кушганда) хар йили карийб 145-190 минг тонна тузни шимиб ютади. Табиий нишаб деярли йуклигидан, хар йили 5 минг тоннага якин тузни чикариб ташлайди. Бугунги кунда вилоятнинг tof ва т0F0лди зоналарини гидрологик жихатдан пухта урганилишни токозо этади. ТоF ва tof олди худудларининг катта кисми умумий майдонининг карийиб 14 фоизи (302.9 минг га) урмонлардан иборат. Урмонларнинг тупроклар, усимликлар ва хайвонот дунёсини мухофаза килишда хамда рекреацияда ахамияти жуда каттадир. Вилоят худудида 6 та урмон хужалиги, 3 та курикхона ва Зомин миллий хиёбони жойлашган.

Вилоятда таркиб топган табиий гидрографик тармокларга Сангзор ва Зоминсув дарёлари ва бир канча кор ва ёмFир сувларидан туйинувчи сой-булокларни хамда табиий чукурликда жойлашган Республикадаги энг катта куллардан Айдар-Арнасой куллар тизимини киритишимиз мумкин. Вилоятнинг антропоген йуллар билан хосил булган (сунъий) гидрографик тармокларига еттита сув омборлари (Жиззах, К,оровултепа, Зомин, Сармич, Новка, Хужамушкент, Арнасой) ва четдан асосий сув кириб келувчи (Жанубий Мирзачул, Туятортар) каналларни киритиб утишимиз мумкин.

Вилоят худудида кадимдан сув танкислиги мавжуд. Бунинг асосий сабаби миллион йиллар давомида улканинг мана шундай табиий шароит (иклимий ва орографик) конуниятларининг хосил булганлигидир. Шу сабабли вилоятда сув ресурсларига булган талабни тула кондириш максадида кадимдан, махаллий сув ресурлари билан бир каторда четдан келтирилган сувлардан хам кенг микёсда фойдаланилган. Вилоятга энг якин булган Сирдарёдан Жанубий Мирзачул ва Зарафшондан Туятортар каналлари оркали сув келтирилади бу эса вилоятда сувга булган талабнинг карийб 90 фоизини таъминлайди. Хозирги кунда вилоятда суFоришга ярокли ер захираларининг куплиги ва уларнинг жадал суръатларда узлаштирилиши сувга булган эхтиёжнинг янада ортишига сабаб булмокда. Вилоятда узининг табиий сув манбаларидан хосил буладиган сув баланси микдори жуда хам кам булганлиг сабабли сувдан тежамкорлик билан окилона фойдаланишни талаб этади. Бу эса уз навбатида вилоятдаги мавжуд сув объектларини хар томонлама илмий урганишни талаб этади.

Ишга хулоса сифатида харакатчан компонент хисобланган сув ресурси, геотизимларининг ички кисмларини бир-бири билан ва ташки мухит билан боFловчи компонентлар хисобланади. Вилятда гидрологик конуниятларнинг таркиб топишида намликнинг алмашиниш жараёни - атмосферага намликни кириб келиши, унинг хаво массалари билан кучиб юриши, ёFин - сочин, оким хосил булиши ландшафтларнинг яшашида куп турли вазифаларни бажаради.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Расулов А.Р., Х,икматов Ф Х,., Айтбаев Д.П. Гидрология асослари. - Т.: "Университет", 1995.

2. Хакимов К,.М., Адилова О.А., Жиззах вилояти географияси. - T.: 2015.

3. Жиззах вилояти сув хужалиги вазирлигига карашли "Зарафшон ирригация тизимлари хдвза бошкармаси" маълумотлари. 2019.

4. Алимкулов Н.Р. Сангзор водийсининг ландшафт-экологик шароитининг антропоген омиллар таъсирида узгариши, 81-826, 2013й.

5. Ж.Туленов., Г.Туленова., К.Туленова. Фалсафа . -Тошкент.:2016й

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.