Научная статья на тему 'ҚАШҚАДАРЁ ҲАВЗАСИ ДАРЁЛАРИ ОҚИМИНИНГ ЙИЛЛАРАРО ЎЗГАРИШИ ТАҲЛИЛИ'

ҚАШҚАДАРЁ ҲАВЗАСИ ДАРЁЛАРИ ОҚИМИНИНГ ЙИЛЛАРАРО ЎЗГАРИШИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
442
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дарё / ҳавза / дарё оқими / атмосфера ёғинлари / ирмоқлар / сув сарфи / река / бассейн / речной сток / атмосферные осадки / ручьи / водопотребление.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Қувватов Д.А., Каримов Н.П., Умбаров Д.М., Саидов И.Э.

Мақолада Қашқадарё ҳавзасининг йирик дарёлари ва уларнинг гидрографик тавсифи келтирилади. Дарёларда оқимининг йиллараро ўзгариши, ўзгаришнинг гидрометеорологик шароитларга боғлиқлиги масалалари маълум кузатиш йиллари оралиғида ўрганилган ва таҳлил қилинган. Мақолада кузатув станция ва гидропостларида қайд этилган гидрометеорологик маълумотлардан фойдаланилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье приведено гидрографическое описание основных рек бассейна р.Кашкадарьи. Годовые изменения речного стока и зависимость изменений от гидрометеорологических условий изучались и анализировались в определённые годы наблюдений. В статье используются гидрометеорологические данные, полученные на наблюдательных станциях и гидропостах.

Текст научной работы на тему «ҚАШҚАДАРЁ ҲАВЗАСИ ДАРЁЛАРИ ОҚИМИНИНГ ЙИЛЛАРАРО ЎЗГАРИШИ ТАҲЛИЛИ»

УУТ: 556 Цувватов Д.А., Каримов Н.П., Умбаров Д.М., Саидов И.Э.

ЦАШЦАДАРЁ ХДВЗАСИ ДАРЁЛАРИ ОЦИМИНИНГ ЙИЛЛАРАРО УЗГАРИШИ

ТА^ЛИЛИ

^увватов Д.А.- т.ф.ф.д. (PhD); Каримов Н.П.- ассистент, Умбаров Д.М. - магистр (ТИКХММИ Кдрши филиали); Саидов И.Э. - катта укитувчи (КарМИИ)

В статье приведено гидрографическое описание основных рек бассейнар.Кашкадарьи. Годовые изменения речного стока и зависимость изменений от гидрометеорологических условий изучались и анализировались в определённые годы наблюдений. В статье используются гидрометеорологические данные, полученные на наблюдательных станциях и гидропостах.

Ключевые слова: река, бассейн, речной сток, атмосферные осадки, ручьи, водопотребление.

The article presents the main rivers of the Kashkadarya basin and their hydrographic description. Annual chanGES in river runoff and the dependence of chanGES on hydrometeorological conditions have been studied and analyzed according to the years of observations. The article uses hydrometeorological data obtained at observation stations and gauging stations.

Key words: river, basin, river runoff, precipitation, streams, water consumption.

Кашдадарё вохаси Узбекистоннинг жанубий минтадасида жойлашган булиб, бу ерда азалдан сугорма дехдончилик билан шугулланиб келинади. Сунгги йилларда вохада сугориладиган ерлар майдонининг кенгайиши, янги ерларни узлаштириш ва дишлод хужалиги ерларининг мелиоратив холатини яхшилаш натижасида, сув ресурсларидан самарали фойдаланиш ва уларни бошдариш йилдан-йилга мураккаблашиб, сув тежамкор технологиялардан фойдаланиш зарурати тобора ортиб бормокда. Худудларда сугориш ва саноат корхоналарнинг ривожланиши, хамда ахоли сонининг купайиши келажакда сув захираларининг камайишига ва сифат жихатидан салбий узгаришига олиб келиши мумкин.

Шу сабабли сув ресурсларини миддорий бахолаш, улардан самарали фойдаланиш билан боглид булган гидрологик масалаларни урганиш ва уларнинг узига хос ечимларини топиш катта илмий ва амалий ахамиятга эга.

Ушбу йуналишдаги таддидотларда дарёларда маълум йилларда кузатиладиган кам сувли йилларни гидрометеорологик шароит билан боглид холда урганиш мухим илмий муаммолардан бири булиб, хозирги кунда долзарб хисобланади.

Урта Осиё дарёлари, шу жумладан Кашдадарё хавзаси дарёлари одимининг шаклланиши ва йиллараро узгаришини урганиш масалалари билан А.Б.Бурдикина, Й.Н.Иванов, К.С.Кабанова, Г.В.Лопатин, О.П.Шеглова ва бошдалар шугулланганлар. Жумладан, О.П.Шеглова ва унинг илмий мактаби вакиллари - А.Р.Расулов, С.Р.Саидова, З.С.Сирлибоева, Х.К.Тошметов, ФДДикматов, Д.П.Айтбоев ва бошдалар "тог дарёлари оцимини генезиси буйича тщлил цилиш" деб номланган илмий йуналишни ривожлантиришга катта хисса душганлар.

Юдорида санаб утилган олимлар томонидан бажарилган ишлар дарийб 20-30 йиллик тарихга эга булганлиги сабабли, ушбу иш мазкур масалани сунгги ун йилликлардаги янги гидрометеорологик маълумотлар асосида, Кашдадарё хавзаси дарёлари мисолида, урганилганлиги билан олдинги таддидотлардан ажралиб туради.

Илмий ишнинг асосий мадсади - Кашдадарё хавзаси дарёлари одимининг йиллараро узгариши масаласини охирги йиллардаги гидрометеорологик маълумотлар асосида урганиш ва тахлил дилишдан иборат булиб, унда дуйидаги вазифалар белгилаб олинган:

- Кашдадарё хавзаси дарёларининг асосий гидрографик тавсифларини баён этиш;

- хавзанинг гидрометеорологик урганилганлигини бахолаш;

- ^ашкадарё хавзасидаги мавжуд кузатиш пунктлари орасидан хисоб гидрометеорологик станциялар ва постларни танлаш, уларда кузатилган маълумотлардан фойдаланиш;

- дарёлар окимининг йиллараро узгариши масаласини тахлил килиш.

^ашкадарё хавзаси Узбекистоннинг жанубий кисмида, денгиз сатхидан 200-400 м баландликда жойлашган булиб, шимолий чегараси ^оратепа, Зирабулок ва Зиёвуддин тоглари оркали, гарбий чегараси эса Таркок, Муборак ва Денгизкул баландликлари оркали утади. Жануби ва жануби-гарбида Сандикликум худудни Туркманистондан ажратиб турса, шаркдан Х,исор тизмасининг жануби-гарбий кисмининг куйи этаклари билан уралган. ^ашкадарё хавзаси гарбдан-шаркка 300 км га якин, шимолдан жанубга 200 км га чузилган [1].

^ашкадарё хавзасининг иклим шароитлари узига хосдир. Бу холат табиий шароитнинг турлилиги, жумладан, худуднинг орографик тузилиши узига хослиги билан ажралиб туради. Х,авзанинг иклими Осиё китъасининг континентал-субтропик иклимининг энг чекка шимолий (Турон) пасттекислигига хос булган асосий хусусиятлари билан характерланади. Ёзи иссик, курук ва давомли, киши эса нисбатан совук.

Улка Узбекистоннинг жанубида жойлашган булиб, шимол ва шарк томондан тоглар билан уралган. Бу эса Артика ва Сибирдан келадиган совук хаво массаларининг тугридан-тугри кириб келишини олдини олади. Аксинча, гарбий кисми очик булиб, мутадил денгиз ва субтропик х,аво массаларининг тусиксиз кириб келишига имкон беради. Шу сабабли кишда январнинг уртача харорати 0+20 С.

Улканинг шимоли-гарбий кисмидаги текислик ва платоларга Арктика совук хдво массаси кириб келиб, худудни совутиб юборади. Натижада, харорат Гузорда - 23,10 С, Шахрисабзда - 23,00 С, ^аршида - 28,70 С, Дехконободда - 27,20 С гача тушади.

Баъзан ёзда энг юкори харорат Гузорда +48,10 С, ^аршида +47,40 С, Шахрисабзда +44,20 С, Дехконободда +43,30 С гача кутарилади. Шахрисабз ва Дехконободда хароратнинг ёзга нисбатан паст булишига асосий сабаб, уларнинг океан сатхидан баландлигига боглик. Улкада бахор эрта, куз эса кеч бошланади [8].

1-жадвал

Атмосфера ёFинларининг уртача куп йиллик киймати

№ Метеорологик Мутлок баландлиги, Атмосфера ёFинлари, мм

станциялар м 1981- 2021 й.

1 Муборак 288 197

2 ^арши 378 257

3 Чимкургон 465 365

4 Гузор 524 350

5 Шахрисабз 633 544

6 Дехконобод 874 328

7 Окработ 1599 428

8 Мингчукур 2100 671

9 Кул 2683 837

^ашкадарё хавзасида баландлик ортиши билан яъни, текислик зонасидан тогли худудларга борган сари атмосфера ёгинларининг микдори ортиб боради. ^уйидаги жадвалда ушбу жараён батафсил ёритилган (1-жадвал).

Юкоридаги жадвалда ^ашкадарё хавзасида жойлашган метеорологик станцияларда кузатилган атмосфера ёгинларининг уртача куп йиллик кийматлари келтирилган. Жадвал маълумотларидан хулоса киладиган булсак, юкорида келтирилган фикрнинг тасдигига гувох буламиз, яъни, текислик худудларидан (Муборак, ^арши, Гузор) тогли худудларга (Дехконобод, Шахрисабз, Китоб) борган сари, ёгин микдорининг баландлик ортишига параллел равишда ортиб боришига гувох буламиз. Бунинг натижасида тогларда хавза дарёларининг туйиниши учун табиий ресурслар шаклланади.

Урганилаётган худуднинг хозирги кундаги гидрографиясини табиий ва антропоген

тармокларга ажратиш мумкин. ^ашкадарё ва унинг ирмоклари Жиннидарё, Оксувдарё, Танхоздарё, Яккабогдарё, Гузордарё ва бошкалар воханинг асосий табиий сув артериялари булиб хисобланади.

^ашкадарё хавзаси худудидаги энг йирик ва асосий дарё - ^ашкадарё хисобланади. Унинг узунлиги 332 км, сув йигадиган майдони 8750 км2 га тенг. ^ашкадарё Х,исор тогининг гарбий кисмидан (3000 м) кичик сой тарзида бошланиб, Муборакка етмасдан кумларга сингиб кетади. Х,озир унинг суви сугоришга сарфланиши окибатида анча юкорида тугаб колмокда [16].

^ашкадарёнинг Жиннидарё, Оксувдарё, Танхоздарё, Яккабогдарё, Гузордарё каби катта ирмоклари уни сув билан таъминлайди. Кичик сой куринишида бошланган ^ашкадарё серсув ирмокларнинг кушилиши натижасида хавзанинг энг йирик дарёсига айланади. ^уйида ^ашкадарёнинг асосий ирмокларига тухталиб утамиз:

Жиннидарё ^ашкадарёнинг биринчи ва нисбатан йирик чап ирмогидир. Дарёнинг узунлиги 57 км, сув йигиш хавзаси 367 км2 га тенг. Жиннидарё хавзанинг энг баланд нукталари булган Окота (2919 м) ва Ширдаг (2696 м) тог чуккилари орасидаги бир канча жилга ва сойларнинг ко'шилишидан хосил булади. Еарбга томон, сув хавзасининг баландлиги аста-секин пасаяди.

Оцсув дарёсининг узунлиги 115 км, сув йигадиган хавзасининг майдони 1050 км2. У ^ашкадарёнинг энг серсув чап ирмоги хисобланиб, уртача куп йиллик сув сарфи 12,3 м3/с га тенг булиб, кор ва музликларнинг эришидан туйинади. Шу сабабли дарёда тулинсув даври май-июнь ойларига, энг кам сувли давр эса декабрь-февраль ойларига тугри келади.

Танхоздарё - Х,исор тизмасининг жануби-гарбида жойлашган ^озикул кулидан бошланиб, узунлиги 104 км, сув йигадиган майдони 452 км2 га етади. Танхоздарё кор ва кисман музликларнинг эришидан туйинади. Энг куп сув сарфи май-июньь ойларига, энг ками эса январь-февраль ойларига тугри келади.

Яккабогдарё хам Х,исор тогларининг жануби-гарбий кисмидан бошланиб, узунлиги 108 км, хавзасининг майдони 1060 км2 га тенг. Дарё серсувлиги жихатдан ^ашкадарё хавзасида Оксувдан кейин иккинчи уринда туради. Яккабог дарёси ^ашкадарёга етмасдан икки ирмокка: ^орабог ва ^изилсувга ажралади. ^орабог ирмоги гарб томонга окиб, сугоришга сарфланиб кетади. ^изилсув ирмоги эса шимоли гарб томонга окиб, Танхоз дарёсига кушилиб, сунгра ^ашкадарёга кушилади.

Fузордарё - Х,исор тогининг давоми хисобланган Чакчар тогидан бошланувчи Каттаура ва Кичикура ирмокларининг кушилишидан хосил булади. Дарёнинг узунлиги 68 км, хавзасининг майдони 3170 км2. У корларнинг эришидан туйинади. Куп сувли даври март-май ойларига, энг кам сувли даври эса сентябрь-октябрь ойларига тугри келади (2-жадвал).

2-жадвал

Кашкадарё хавзаси гидрографик тармокларининг асосий морфометрик курсаткичлари

^уйилиш жойи 10 км дан кичик ирмоклар узунлиги

№ Дарё номи Lк, км L, км F, км2 Сони Умумий узунлиги, км

1 ^ашкадарё кумларга сингиб кетади - 378 12000 138 286

2 Жиннидарё ^ашкадарё (ч) 313 52 344 107 192

3 ^орабулок ^ашкадарё (ч)* - 16 22 - -

4 Окдарё ^ашкадарё (ч) 286 104 1280 40 86

5 ^орасув Окдарё (ч) 39 33 139 51 56

6 Танхоздарё ^ашкадарё (ч) 274 93 1910 136 273

7 Яккабогдарё Танхоздарё (ч) 12 99 1180 121 283

8 Турна Яккабогдарё (ч) 24 35 186 67 106

9 Гулдара ^изилдарё (ч)* - 40 276 16 56

10 Жар ^ашкадарё (у) 266 64 348 103 112

11 Лангар ^ашкадарё (ч)* - 39 243 33 36

12 Кичико'радарё Гузордарё(ч) 86 114 1670 134 223

13 Каттао'радарё Гузордарё(у) 86 100 1370 149 307

14 ^умдарё ^ашкадарё (у)* - 103 866 51 59

Изоу: * - бош дарёга етиб бормайди; Lц, км - цуйилишгача булган масофа; L - дарё узунлиги; F - сув йигиш майдони.

Юкоридаги жадвалда ^ашкадарё хдвзасидаги асосий дарёлар, уларнинг ирмоклари, уларнинг узунликлари, майдони каби маълумотлар келтирилган.

Ушбу ишда асосий эътибор ^ашкадарё хдвзаси гидрографиясини тадкик килиш билан бирга, ^ашкадарё дарёси ва унинг ирмоклари окимининг йиллараро тебранишларини урганишга каратилади. Шу максадда, ^ашкадарё дарёси ва унинг ирмоклари сув сарфи маълумотлари тупланди. ^уйида тупланган маълумотлар асосида, ^ашкадарё дарёси ва унинг ирмоклари окимининг куп йиллик тебранишлари тах,лил килинди.

1-расм. ^ашкадарё дарёси окимининг йиллараро тебраниш графиги (Кашкадарё-Варганза гидропости).

10

Ииллар

|_1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020

2-расм. Танхоздарё дарёси окимининг йиллараро тебраниш графиги

(Танхоздарё-^атагон гидропости).

25 Q,m3/c 20 15 10 5 0

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015

3-расм. Оксувдарё дарёси окимининг йиллараро тебраниш графиги

(Оксувдарё-Хазарнова гидропости).

Ииллар 2020

8

6

4-расм. ЯккaбоFдapё даpёси окимининг йиллаpаpо тебpаниш гpафиги (ЯккaбоFдapё-Тaтap гидpопости).

^уйида ^aшкaдapё ва унинг асосий, йиpик HpMOK^apH окимининг йиллаpаpо тебpаниш гpафиклаpини тахлил киламиз:

1. ^aшкaдapё даpёси Bapraroa гидpопости маълyмотлаpига таяниб шуни хулоса килиш мумкинки, 1980-2020 йиллap оpaлиFидa дapё окимининг тебpaниши гидpометеоpологик шapоитгa боFлик холда тypличa бyлгaн. Масалан, 1986 йилда (^^^=1,43 м3/с), 2000 йилда (^^^=2,89 м3/с), 2001 йилда (Kyp™™=2,15 м3/с) дapёдa камсувли йиллap кайд этилган бyлсa, 1992 йил (Kypr™=7,62 м3/с) ва 1993 йилда (^^^=9,68 м3/с) дapёдa кузатиш дaвpидaги куп сувли йиллap кузатилган.

2. Тaнхоздapё дapёси ^aтaFOн гидpопости мaълyмотлapигa кypa хулоса киладиган бyлсaк, дapёдa 1984 йилда (K$pr.ta=1,78 м3/с), 1986 йилда (K$pr.ta=1,54 м3/с) ва 2001 йилда (K$pr.ta=1,60 м3/с) мaзкyp Уpгaнилaётгaн дaвp оpaлиFидa камсувли йиллap кузатилган бyлсa,

1992 йилда (Kypт.йил=6,42 м3/с), 1998 йилда (Kypт.йил=8,76 м3/с) ва 2012 йилда (Kypт.йил=6,65 м3/с) куп сувли йиллap кайд этилганлигини кypишимиз мумкин.

3. Оксyвдapё Хaзapновa гидpопостидa кузатилган Уpтaчa йиллик сув сapфлapи мaълyмотлapини тахлил киладиган булсак, 1986 йилда (Kyp™ffii=6,22 м3/с), 2011 йилда (^yp™=6,90 м3/с) ва 2018 йилда (^ypт.йил=6,73 м3/с) дapёдa камсувли йиллap кузатилган булса,

1993 йилда (K¿p\ta=17,9 м3/с) ва 2005 йилда (Kyp™™=19,3 м3/с) дapёдa куп сувли йиллap кузатилган.

4. ЯккaбоFдapё Тaтap гидpопостидa кузатилган мaълyмотлapигa кapaйдигaн булсак, 1986 йилда (^yp™=3,11 м3/с) ва 2001 йилда (^^^=2,08 м3/с) дapёдa мaзкyp Уpгaнилaётгaн дaвp оpaлиFидa энг камсувли йиллap кузатилган булса, 1992 йилда (Kypт.йил=8,19 м3/с), 1998 йилда (Kypт.йил=8,78 м3/с), 2005 йилда (Kypт.йил=8,96 м3/с) ва 2019 йилда (Kypт.йил=9,27 м3/с) дapёдa куп сувли йиллap кайд этилган.

^aшкaдapё вилояти pеспyбликaнинг жанубида жойлашганлиги ва шунга мос paвишдa сув pесypслapидaн тежаб фойдаланиш зapypaти боpлигини хисобга оладиган булсак, кузатиладиган кам сувли йиллap илмий ва амалий жихатидан ахамиятлид^. Кам сувли йиллapдa окимнинг йил давомида таксимланишини аниклаш анча мypaккaб иш, чунки окимнинг йил давомида таксимланишига купгина табиий геогpaфик омиллap тaъсиp кypсaтиб, yлapни бapчaсини хисобга олиш кийин. Кам сувли йиллapдa окимнинг таксимланиши, биpинчи навбатда, ёFин ва хаво хapоpaти хамда бyFлaнишнинг йил давомида yзгapишигa боFлик.

Хулоса. Мaзкyp маколада келтиpилгaн мaълyмотлap асосида тегишли йиллapдaги кузатиш мaълyмотлapини тахлил килиб хулоса киладиган булсак, юкоpидa келтиpилгaн дapёлapдa кузатув дaвpидa (1980-2020 йиллap оpaлиFидa) гидpометеоpологик шapоитгa боFлик холда кам сувли йиллap, Уpтaчa ва куп сувли йиллapгa нисбатан камлиги билан aжpaлиб тypгaнлигини гувохи буламиз. Шу каби кам сувли йиллapдa хавзада хосил буладиган сyвлapдaн сaмapaли фойдаланишда алохида эътибоp талаб этилади.

Хоз^ги кунга келиб юpтимиздa бapчa тypдaги сув тежовчи технологиялapдaн фойдaлaнyвчилapни куллаб-кувватлаш, бу боpaдa сунгги йиллapдa амалга ош^илаётган

ишларни изчил давом эттириш мадсадида 2019 йил 25 октябр куни Президентимизнинг "Кишлод хужалигида сув тежовчи технологияларни жорий этишни рагбатлантириш механизмларини кенгайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги дарори дабул дилинди. Мазкур дарорда сув хужалиги сохасига оид салмодли чора-тадбирлар куриш масалалари белгилаб дуйилган.

Сув хужалигида замонавий билимларга таяниб, сувдан одилона фойдаланиш, сув тежамкорлиги юдори булган инновацион технологияларни амалда янада купрод тадбид этиш, чет эл тажрибасини чудуррод урганиш зарурати янада ортади.

АДАБИЁТЛАР

1. Баратов П.Х., Маматдулов М.М., Рафиков А.А. Урта Осиё табиий географияси. - Тошкент: Удитувчи, 2002. -336 б.

2. Болгов М.В., Мишон В.М., Сенцова Н.И. Современные проблемы оценки водных ресурсов и водообеспечения. М.: Наука, 2005. 318 с.

3. Расулов. А.Р., Хикматов ФД-, Айитбоев Д.П. Гидрология асослари. -Тошкент: Университет, 2003. -327 б.

4. Хикматов Ф.Х., Тургунов Д.М. Маловодные годы на горных реках, их норма и вопросы учета углубления маловодности // Вестник НУУз. 2017. № 3/1. - C. 330-335.

5. Frolova N.L., Turgunov D.M., Hikmatov F.H., Sazonov A.A. Low water on the mountain rivers of the Republic of Uzbekistan // Water Sustainability in a changing world. International conference. - Bucharest, 2019. - P.16.

6. ^уб B.Ye. Изменение климата и его влияние на природно-ресурсный потенциал Республики Узбекистан. - Ташкент: САНИГМИ, 2000. - 252 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.