Научная статья на тему 'ХХ АСРНИНГ 50-90 ЙИЛЛАРИДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА МАВЖУД СУВ ОМБОРЛАРИ ВА ИРРИГАЦИЯ ИНШООТЛАРИ'

ХХ АСРНИНГ 50-90 ЙИЛЛАРИДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА МАВЖУД СУВ ОМБОРЛАРИ ВА ИРРИГАЦИЯ ИНШООТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

328
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фарғона водийси / Андижон сув омбори / Каркидон сув омбори / Косонсой сув омбори / “Aндижангидрострой” бошқармаси / Valley Fergana / Reservoir Andijan / Reservoir Karkidon / Reservoir Kosonsoy / Department “Andijangidrostroy

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Бекзод Абдуллаев

Ушбу мақолада иккинчи жаҳон урушидан сўнг Фарғона водийси қишлоқ хўжалигининг умумий ҳолати, ҳамда Фарғона водийсида сув омборларининг қурилишига тасниф берилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WATER RESERVOIRS AND IRRIGATION FACILITIES IN THE FERGANA VALLEY IN 50-90S OF THE XX CENTURY

This article classifies the general state of agriculture in the Fergana Valley after World War II, as well as the construction of reservoirs in the Fergana Valley

Текст научной работы на тему «ХХ АСРНИНГ 50-90 ЙИЛЛАРИДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА МАВЖУД СУВ ОМБОРЛАРИ ВА ИРРИГАЦИЯ ИНШООТЛАРИ»

ХХ АСРНИНГ 50-90 ЙИЛЛАРИДА ФАРГОНА ВОДИЙСИДА МАВЖУД СУВ ОМБОРЛАРИ ВА ИРРИГАЦИЯ ИНШООТЛАРИ

Бекзод Абдуллаев

Узбекистон миллий университети магистратни

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада иккинчи жахон урушидан сунг Фаргона водийси кишлок хужалигининг умумий холати, хамда Фаргона водийсида сув омборларининг курилишига тасниф берилади.

Калит сузлар: Фаргона водийси, Андижон сув омбори, Каркидон сув омбори, Косонсой сув омбори, "Андижангидрострой" бошкармаси.

WATER RESERVOIRS AND IRRIGATION FACILITIES IN THE FERGANA VALLEY IN 50-90S OF THE XX CENTURY

Bekzod Abdullaev

Master student, National University of Uzbekistan

ABSTRACT

This article classifies the general state of agriculture in the Fergana Valley after World War II, as well as the construction of reservoirs in the Fergana Valley

Keywords: Valley Fergana, Reservoir Andijan, Reservoir Karkidon, Reservoir Kosonsoy, Department "Andijangidrostroy".

КИРИШ

Узбекистон Республикаси худудининг бошка кисмларига Караганда Фаргона водийси утмишда хам, хозир хам анчагина табиий афзаликларга эга булган улка булиб, унинг майдони 22,2 минг кв. кмдир. Узбекистон Республикаси таркибига кирган кисми эса 17 минг кв.км ни ташкил этади, колган 5,2 минг кв. км худуди Киргизистон ва Тожикистон Республикалари таркибига кириб, унинг 27 фоиз худуди адирли ерлардир [1].Урта Осиёнинг энг катта сув манбаларидан булган Сирдарё водийнинг текислик кисмини иккига булиб туради. Унинг унг томони кичикрок булиб, шимолда Чоткол -Курама тог тизмаси остоналарига бориб туташади. Чап кисми эса каттарок булиб, жанубда Олой-Туркистон тизмаларининг адирларигача етиб боради. Фаргона водийсидаги барча дарёлар водийнинг марказий кисмига караб окади. Фаргона водийсининг тупрок таркиби хам хилма-хилдир. Тог ён багирлари икдардан иборат. Бундан ташкари, ювилган ва асосий кисми шагал ва тупрокли кум

тошлар кам учрайди. Тог этакларини кесиб утувчи майда дарёлар водийлари эса буз тупрокдан ташкил топган. Фаргона водийсининг текислик кисмини ураб турувчи адирлар зонаси кумтош ва соз тупроклардан тузилган. Факат шарк томондаги адирлар тупроги соз тупрокнинг устки бетида жойлашган аллювиал катламдан иборатдир. Шу боисдан хам Фаргона водийси утмишда хам, кейинги даврларда хам кишлок хужалиги Урта Осиёнинг бошки минтакларига нисбатан кишлок хужалиги ва ирригация сохасида жадал ривожланган. Бу сохода ривожланиш совет давлати даврида хам бир томонлама булсада амалга оширилди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ

Урушдан кейинги йилларда совет маъмурлари республикада пахта экин майдонларини кенгайтиришга астойдил харакат килди. Жумладан, 1946-1950 йилларда пахта майдони 815,6 минг га дан 1098,1 минг га га, ялпи хосили эса 1118 минг т.дан 2226 минг т.га купайди[2]. Шу даврдан бошлаб республика кишлок хужалигида пахта яккахокимлиги сиёсати янада кучайди.

Марказ пахта етиштириш учун кулай табиий шароит ва имкониятга эга Фаргона водийсига айрича эътибор каратди. Жумладан, собик СССР Министрлар Советининг 1952 йил 2 сентябрдаги «Пахтачиликни келгусида ривожлантириш учун УзССРнинг Андижон, Наманган ва Фаргона вилоятларидаги ерларни сугориш ва узлаштириш тугрисида»ги карорининг кабул килиниши [3] фикримизни тула исботлайди. ^арорда якин 4-5 йил ичида, яъни 1953 йилдан бошлаб Марказий Фаргонада 65 минг га курик ерни (шу билан бирга ирригация тармогида мавжуд булган 15 минг га каровсиз колдирилган ерларни) узлаштириш масаласи куриб чикилди. Мазкур карордан келиб чикиб водийдаги барча сугориш ишлари пахта яккахокимлигига тула маънода буйсундирилди. Шу даврдан бошлаб улка худудида куплаб ирригация иншоотлари курилди ёки мавжудлари янгиланди.

Фаргона водийси сув хужалигида урушдан кейинги йилларда Косонсой сув омбори курилишини тугаллаш энг долзарб вазифалардан бири еди. Чунки уруш йилларида сув омборига хаммаси булиб 15-17 млн кубометр сув туплашга муваффак булинган еди. Бу холат сув омбори атрофида мавжуд булган Поп, Чуст, Косонсой, Туракургон, Янгикургон раёнларидаги сув таъминотини тула хал этишга имкон бермади. Шунинг учун хам Узбекистон Республикаси Сув хужалиги Министрлиги 1946-1947 йилларда Косонсой сув омбори курилишининг биринчи навбатини тугатиш юзасидан аник чора-тадбирлар белгилади [4]. 1946 йилдан бошлаб сув омбори курилиши «Сазводпроиз» томонидан тузилган ва тасдикланган лойиха асосида олиб борилди. Ишлаб чикилган лойихада сув омбори курилишидаги сувни юкорига кутарадиган тош

тугон асосий объект килиб белгиланди. Лойиха буйича сув омборининг тош тугони куйидагича белгиланди:

а) тугон устунининг кенглиги 6 метр;

б) тугон устунининг узунлиги 285 метр;

в) тугоннинг умумий хажми 550 минг кубометр, шу жумладан, тошдан бунёд этиладиган кисми 510 минг кубометр, экран остига ёткизиладиган шагал 50 минг кубометр, бетон ва темир-бетон ишлари кажми 10 минг кубометрга тенг эди. Огир ва машаккатли мехнат евазига Косонсой сув омборида 1947 йилда 50 млн. кубометр, 1949 йилда 62 млн. кубометр, 1952 йилда 75 млн. кубометр сув туплашга еришилди [4].

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Факат 1952 йилга келиб Косонсой сув омбори курилиши давлат бюджетига утказилди. Курилишда бажарилган ишларнинг 80 фоизи колхозлар томонидан ажратилган маблаглар ва хашарчиларнинг кул мекнати эвазига амалга оширилди. Лойиха-смета буйича бажарилган ишларнинг умумий киймати 55,3 млн. сумни ташкил этди [5]. Сув омбори курилишининг биринчи навбатининг тугалланиши билан унинг сувлари оркали Киргизистон ССРнинг Олабука раёни ва Узбекистон ССР Наманган областининг Чуст, Косонсой, Туракургон ва Наманган раёнлари худудида 12 минг гектар янги ерларни сугориш имкониятига эга булинди. Сув омбори вегетация даврида 30-32 минг гёктар майдонда сув таъминотини яхшилаган булса-да, Чуст, Туракургон, Косонсой раёнларида сув такчиллигини тулалигича хал эта олмади [6].

Фаргона вилоятидаги Каркидон сув омбори курилиши 1962 йилда бошланиб, 1967 йилнинг октябрида тугалланди. Бу табиий шароитдаги сув омбори майдони 9,65 км2 булиб, 200 млн. м3 сув туплай олади. У Кувасой (Исфайрамсой дарёси ирмоклари) дарёсида барпо этилган булиб, фойдали сигими 218,4 м3 га тенг [7]. Тугонга 3,4 млн. м3 шагал-кумли тупрок, 2,4 млн. м3 кумок тупрок тукилди, 60 минг м3 бетон ва темир-бетон ёткизилди. Сув омборининг ишга туширилиши билан Андижон ва Фаргона вилоятларининг Жанубий Фаргона каналидан сув ичган 69 минг га сугориладиган ерларини оби-хаёт билан таъминлашни яхшилади [8].

1962 йилдан Узбекистон Компартияси марказий комитети биринчи котиби Шароф Рашидовнинг шахсан ташаббуси билан уша вактдаги Иттифок рахбарларини кийинчилик билан розилигини олиб, Андижон сув омбори курилиши бошланди [9]. Андижон сув омбори Фаргона водийсининг шаркий кисмида, Корадарё узани тоглик худуддан чикувчи Кампирровот дарёсида барпо этилган. Кампирровот дарасида Корадарё узани 800 метргача торайган, узаннинг чап киргогида Оккия адир, унг киргок томонида эса Уттиз адир

табиий тепаликлари жойлашган. Кррадарё асосан Ясси ва Куршоб ирмокларидан шаклланиб, бу ирмоклар кушилган жойда 1,75 миллиард кубометрлик сув йигиш имконини берувчи улкан хавза юзага келган. Андижон сув омбори мухандислик жихатидан узининг улугворлиги ва мураккабилиги билан алохида ажралиб туради. Унинг умумий сув сигими 1750 миллион метр кубни, фойдаланиш мумкин булган сув хажми еса 1600 миллион куб метрни ташкил этади. Сув омборининг умумий хавзаси эса 60 квадрат км.га тенг. Сув омборининг узига хос конструксияга эга булган контрфорс тугони 3,8 миллион кубометр бетондан тикланган. Тугонни бунёд этишда 8 миллион кубометрлик тупрок ишлари бажарилиб, 100 минг кубометрлик йигма темир-бетон ишлари тикланган, 900 минг тонна семент, 110 минг тонна арматура ва темир конструксиялари ишлатилган. Сув омборини лойихалаштиришда тугонда гидроелектростансия куриш хам режалаштирилган булиб, унинг таркибига умумий куввати 140 минг квт.лик 4 та турбина урнатиш кузда тутилган. ГЕС фаолияти сугориш мавсумига мулжалланган булиб, унинг турбиналаридан утган сув Шахрихонсой, Андижонсой, Савай магистрал каналларига куйилади ва асосан сугориш максадларига ишлатилади. ГЕСнинг уртача йиллик электр энергия ишлаб чикариш имконияти 435 млн. киловатт соатни ташкил этади. Ёй шаклидаги тугон баландлиги лойиха буйича 116 метр, узунлиги 1024 метр булиб, 33 та иккилик контрфорс сексиядан ва иккита кдргок таянчидан иборат. Тугоннинг сейсмик чидамлилигини ошириш учун контрфорслар орасида 5 метрлик диафрагмалар урнатилган ва унинг чоклари семент билан бириктирилган. Тугоннинг иккинчи ярусида 5 та сексиядан сув чикаришга мулжалланган дарчалар очилган [10] . Андижон сув омборининг дастлабки лойихаси 1951 йилда "Средазводпроект" трести томонидан ишлаб чикилган ва 1961 йили эса бу лойиха "Средазгипроводхлопок" институти томонидан такомилаштирилган. Сув омборини куриш буйича тайёргарлик, кидирув-лойиха ишлари шу йилиёк бошлаб юборилди. Сув омборини куриш "Узглавводстрой" трестига топширилиб, бу максадда 1965 йили "Андижангидрострой" бошкармаси ташкил етилади. 1965-1969 йилларда "Андижангидрострой" бошкармаси курувчилари томонидан ахоли учун турар жойлар, алока йуллари, маданиймаиший бинолар барпо етилди. Тугон пойдевори учун илк бетон ишлари 1969 йил 21 май куни бошланди.

Андижон сув омбори курилиш даврини шартли равишда туртта даврга булиш мумкин:

1. Бошлангич давр (1965-1967 йиллар) - алока йуллари, муваккат ва доимий турар жойлар курилиши, сув омбори худудини бушатиш каби ишлар бажарилди.

2. Тайёргарлик даври (1967-1975 йиллар) - асосий курилиш майдонларини узлаштириш, ишлаб чикариш базаларини тиклаш, маданий-маиший бинолар ва доимий турар жойларни куриш ва Корадарё узанини тусиш даври.

3. Асосий давр (1975-1980 йилнинг биринчи ярми) - асосий ишларнинг бажарилиш ва тугонни куриб битказиш даври.

4. Якунлаш даври (1980 йилнинг иккинчи ярми - 1981 йил бошлари) - сув омборининг технологик тадбирларини расмийлаштириш, ГЕС курилишини якунлаш даври [11].

ХУЛОСА

Андижон сув омбори курилиши буйича асосий ишлар 1980 йилда якунланди. Бу даврга келиб жами 275 миллион рубллик лойиха-смета ишлари бажарилди. Огир ва мураккаб табиий шароитларга карамай, халкнинг саъй харакати ва матонати эвазига сув омбори деярли 5 йил муддатда куриб битказилди. Улкан курилишни бундай киска муддатда бажаришда албатта илгор мухандислик ишлари ва янги технологик ечимлар хам мухим урин тутди.

REFERENCES

1. Насритдинов Фаргона водийсининг сугорилиши тарихи. - Т.: "Янги аср авлоди", 2009, - Б. 7.

2. Джабборов Н. Развитие орошения в Узбекистане и его перспективы. -Ташкент: Фан, 1968. -С.21.

3. Фаргона вилоят давлат архиви (бундан кейин - ФВДА), 1151-жамгарма, 1-руйхат, 3-йигма жилд, 14-варак

4. Мичурин А.Ф. Урта Тукай сув омбори курилиши тажрибаси. Т.: 1949. - 82-бет

5. Ферганский областной краеведческий музей. Материалы о сдаче Урта Токайского водохранилища. Кн. 2. -лл. 27-28.

6. Уз Р МДА 2486-ф ., 1-р ., 377-иш, 53- варак.

7. Волынов А.М., Забелин В.А., Кияткин А.К., Луженева М.С. Орошение земель в Средней Азии и Казахстане. -Москва: Колос, 1980. -С.47

8. Фозилов F. Водийнинг олмос камари.- Фаргона: Фаргона, 1996. -Б.38.

9. Шамсутдинов Р., Исхоков А. Андижон тарихидан лавхалар. . - Т.: "Шарк", 2013, - Б. 318.

10. Домлажонов Хасанбой, Абдуллаев Музробжон. Хонобод тарихи. Андижон, 2016, - Б. 56.

11. Домлажонов Хасанбой, Абдуллаев Музробжон. Хонобод тарихи. Андижон, 2016, - Б. 57.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.