Научная статья на тему 'ТОҒ-ВОДИЙ ПАРАГЕНЕТИК ЛАНДШАФТЛАРИДА ВЕРТИКАЛ ВА ГОРИЗОНТАЛ АЛОҚАЛАР, УЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ'

ТОҒ-ВОДИЙ ПАРАГЕНЕТИК ЛАНДШАФТЛАРИДА ВЕРТИКАЛ ВА ГОРИЗОНТАЛ АЛОҚАЛАР, УЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
68
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
контрастлилик / вертикал ва горизонтал алоқалар / парагенетик ландшафт / ландшафт яруслари / вертикал ва горизонтал чегаралар / Contrast / vertical and horizontal connections / paragenetic landscape / landscape tiers / vertical and horizontal boundaries

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зикиров И.Я.

Мақолада тоғ-водий парагенетик ландшафтлари ўртасидаги вертикал ва горизонтал аълоқаларга таъсир этувчи омиллар, жараёнлар ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VERTICAL AND HORIZONTAL CONNECTIONS IN MOUNTAIN-VALLEY PARAGENETIC LANDSCAPES, THEIR INTERDEPENDENCE

The article studies the factors and processes influencing the vertical and horizontal connections between mountain-valley paragenetic landscapes.

Текст научной работы на тему «ТОҒ-ВОДИЙ ПАРАГЕНЕТИК ЛАНДШАФТЛАРИДА ВЕРТИКАЛ ВА ГОРИЗОНТАЛ АЛОҚАЛАР, УЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ»

DOI 10.46566/2225-1545_2023_112_456

Зикиров И.Я.

Гулистон давлат университети таянч докторанти(PhD)

ТОГ-ВОДИЙ ПАРАГЕНЕТИК ЛАНДШАФТЛАРИДА ВЕРТИКАЛ ВА ГОРИЗОНТАЛ АЛОЦАЛАР, УЛАРНИНГ УЗАРО БОГЛЩЛИГИ

Аннотация. Мацолада тог-водий парагенетик ландшафтлари уртасидаги вертикал ва горизонтал аълоцаларга таъсир этувчи омиллар, жараёнлар урганилган.

Калит сузлар: контрастлилик, вертикал ва горизонтал алоцалар, парагенетик ландшафт, ландшафт яруслари, вертикал ва горизонтал чегаралар.

Zikirov I. Ya. basic doctoral student (PhD) Gulistan State University

VERTICAL AND HORIZONTAL CONNECTIONS IN MOUNTAINVALLEY PARAGENETIC LANDSCAPES, THEIR INTERDEPENDENCE

Annotation. The article studies the factors and processes influencing the vertical and horizontal connections between mountain-valley paragenetic landscapes

Keywords: Contrast, vertical and horizontal connections, paragenetic landscape, landscape tiers, vertical and horizontal boundaries.

Кириш. Маълумки географик кобикнинг таркибий кисми хисобланган барча парагенетик тизимлар узаро якин ва ёнма-ён жойлашгани учун узаро бир - бири билан боFлик ва алокадорликда шаклланадилар ва ривожланадилар. Айникса улар уртасидаги рельефнинг тафовутлари туфайли контрастлилик хосил булади. Географик кобикдаги контрастлилик куруклик ва сувлик уртасида, ёки курукликнинг муайян худудий бирликларида юзага келиб TOF-водий парагенетик тизимларида яккол ифодаланади. ТоF-водий парагенетик тизимларида рельефнинг хилма хиллиги билан боFлик булган географик контрастлиликдан ташкари уларни литологик таркибида хам намоён булади. ТоFли худудларда нураш механизми билан боFлик булган элювиал, делювиал ва tof этакларидаги пролювиал жараёнлар литологик таркибнинг мобиллашуви, транслокациялашуви ва аккумулияциясини таъминлайди. Бунинг натижасида ёнбаFир буйлаб, тоF жинсларининг латериал (горизонтал)

окими содир булади. Дарё окими туфайли тоF жинсларининг механик олиб кетилиши, кайта ёткизилиши хосил булади.

Асосий кисм. ТоF-водий парагенетик тизимларида вертикал ва горизонтал алокаларнинг омили иклим хисобланиб, барик босим атмосфера ёFинларининг таксимланишидаги вертикал градиентларини юзага келтиради.

ТоF-водий парагенетик ландшафтларидаги асосий компонентларнинг контрастлилиги туфайли тупрок ва усимлик компонентлари хам шу холатни узида акс эттиради, яъни уларнинг вертикал минтакаланиши руй беради. Ландшафтлар аро вертикал ва горизонтал алокаларнинг кулами катта булиб, энг кичик элементар ландшафт булган фациядан тортиб то географик кобикгача ва унинг компонентлари уртасидаги алокаларгача давом этади. Аслида хар кандай ландшафт келиб чикишига кура зонал ва азонал хосила хисобланиб, географик кобикдаги барча конуниятларга буйсунади. Муайян географик конуниятлар негизида шаклланадиган ландшафтларнинг турли даражадаги вертикал ва горизонтал алокаларини урганиш амалий ландшафтшуносликнинг долзарб масалаларидан хисобланади.

Ландшафтлардаги вертикал алокалар аслида компонентлар уртасидаги алокалардан иборат булиб, вертикал тизимни ташкил этган тоF жинслари, рельеф, иклим, сувлар, тупрок ва усимлик коплами узаро мураккаб боFланишларни хосил килади.

Ландшафтлардаги вертикал тузилмаларни Н.Л.Беручашвили геогоризонтлар деб атайди ва унга ландшафт таркибига кирувчи барча компонентларни киритади [1.193-195 - с]

А.Г.Исаченко ландшафтлар уртасидаги вертикал ва горизонтал алокаларни ички алокаларнинг иккита типи деб хисоблайди ва шунингдек вертикал ва горизонтал алокалар ландшафтлардаги урнига келадиган ва келмайдиган узгаришларни юзага келтиради дейди. Шунингдек ландшафтларни вертикал ва горизонтал табакаланиши азонал ва зонал омилларга боFлик булади ва унинг вертикал тузилишини морфолитоген асос, тупрок, биота белгиласа, горизонтал чегараси бир бирига кушни булган ландшафтларнинг позицион жойлашувига хамда модда ва энергия окимига боFлик булади деб изохлайди [2.127-146с]

А.Г.Исаченко бу ерда позицион жойлашуви билан фарк килувчи парагенетик ландшафтлар ва улар уртасидаги модда ва энергия окимини назарда тутган.

Ландшафтлардаги вертикал ва горизонтал алокалар муайян энергетик омиллар таъсирида вужудга келиб, ландшафтлар ва уларнинг компонентлари доирасида иссиклик энергиясини механик, кимёвий ва биологик энергияга трансформацияланишига олиб келади. Айнан шу жараён ландшафтлардаги вертикал ва горизонтал алокаларни ташкил этиб, табиий ва маданий ландшафтлар уртасидаги парагенетик боFланиш конуниятларини очиб беради.

Парагенетик ландшафтлар ва табиий мухитнинг контрастлилиги коидаларини Ф.Н.Мильков (1977) томонидан ишлаб чикилган. Бу коидалар бугунги кунда географик кобикнинг мухим бир конунияти сифатида урганилади. Унга кура муайян вертикал ва горизонтал позицияда жойлашган ландшафтларда ходиса ва жараёнларнинг нисбатан бир хиллиги эътироф этилади. Бунинг натижасида ландшафт яруслари шаклланади. Контрастлилик ландшафтларнинг вертикал структурасида яккол ифодаланади, горизонтал структураларда контрастлилик яккол кузга ташланмайди.

Ландшафтлардаги вертикал минтакаланиш яъни контрастлилик негизида горизонтал контрастлилик хам бор. Вертикал ва горизонтал контрастлилик парагенетик ландшафтларда парадинамик комплексларни хосил килади. Парагенетик ландшафтлар уртасидаги вертикал ва горизонтал алокаларни урганиш биринчи навбатда ландшафтларнинг турли позициялардаги ривожланиши, динамикаси, биологик махсулдорлигини аниклаш учун шароит яратади. Парагенетик ландшафтларнинг вертикал ва горизонтал позицияларида модда ва энергия алмашиниш жараёнлари улар уртасидаги динамик боFланишларни хосил килади.

Олиб борган тадкикотларимиз жараёнида шу нарса маълум булдики, бугунги кунда парагенетик ландшафтлар уртасидаги вертикал ва горизонтал алокалар мавжудлиги, бу жараёнлар географик кобикдаги динамик функционаллик эканлигини эътироф этилган холатда унинг амалий жихатлари, окибатларига илмий адабиётларда етарли маълумотлар кам.

Бугунги кунда ландшафтшуносликнинг назарий ва амалий куламида ландшафтлардаги вертикал ва горизонтал алокадорлик масалалари етакчи уринларни эгаллайди.

Ф.Н.Мильков (1977) томонидан шакллантирилган парагенетик ландшафтлардаги контрастлилик FOяси географик кобикдаги зоналлик ва азоналлик, баландлик минтакаланиши хамда горизонтал табакаланиш конуниятларига мос келади.

Ландшафтшунослик ва табиий география дарсликларида, илмий асарларда ва тадкикотларда мазкур конуният В.В.Докучаев, Л.С.Берг, Н.А.Гвоздецкий, А.Г.Исаченко, Ф.Н.Мильков, А.И.Перельман, В.С.Преображенский, А.Э.Федина, В.И.Прокаев ва бошка куплаб олимларнинг тадкикотларида етарлича ёритилган.

Ландшафтларнинг вертикал ва горизонтал табакаланиши туфайли хосил булган ландшафт яруслари позицион-динамик структураларининг худудий бирлиги хисобланади. Ландшафтларнинг вертикал ярусларини хосил булишида гипсометрик омил мухим ахамиятга эга. Ландшафтларнинг вертикал табакаланиши уни ташкил этган компонентларнинг вертикал жойлашуви эмас. Лекин вертикал табакаланишида ландшафтни хосил килган компонентлар тадрижий жойлашган. Бундай компонентларни рельеф, тоF жинслари, тупрок, усимлик дунёси ташкил этади.

Ландшафтларнинг вертикал чегаралари хакидаги маълумотлар

A.Г.Исаченко (1965), А.Д.Ретеюм (1966,1977), К.Н.Дьяконов (1971),

B.Б.Сочава (1978), И.И.Мамай (1978)ларнинг тадкикотларида келтирилган. Масалан, А.Ю.Ретеюм томонидан олиб борилган тадкикотларга кура ландшафтларнинг юкори вертикал чегараси фавкулодда доимий эмас ва у биологик айланма харакатларнинг кулами билан белгиланади [4.84-94].

Ландшафтлардаги вертикал ва горизонтал алокалар унинг барча компонентларига таъсир курсатади ва улар уртасидаги модда ва энергия окими туфайли динамик жараёнлар юзага келади.

ТоF-водий парагенетик ландшафтларида вертикал ва горизонтал алокалар ер усти ва ерости окимини, ёнбаFир гравитация жараёнларини хосил килади.

Тадкикот объектимиз хисобланган ФарFOна водийси худудидаги тоF -водий парагенетик тизимларида вертикал ва горизонтал алокаларнинг интенсивлиги рельефнинг контрастлилиги туфайли юкоридир. Шунингдек янги тектоник харакатлар туфайли руй берадиган гравитацион жараёнлар, нураш, коррозия ходисалари бундай алокаларни жадаллаштиради. Парагенетик ландшафтлардаги вертикал ва горизонтал алокалар геокимёвий миграцияларни хосил килади. Геокимёвий миграцион жараёнлар хам гипсометрик холатга кура табакалашиб вертикал тизимларда жадал, горизонтал тизимларда эса бир мунча суст ландшафтлар ва комопнентлараро алокаларни ташкил этади.

Парагенетик ландшафтлар уртасидаги вертикал ва горизонтал алокаларни урганишда уларни позицион холатига кура эгаллаган вертикал ва горизонтал чегараларини аниклаш мухим ахамиятга эгадир. Парагенетик ландшафтларнинг вертикал чегараларини утказиш хам бир мунча мураккаб булиб, тоF тизмаларининг экспозицияси, жинсларнинг литологик таркиби, рельефнинг мураккаблиги шароитида вертикал чегараларни аниклашда иклим, тупрок ва усимликларнинг минтакавий чегаралари асос булиши мумкин.

Горизонтал чегаралар эса В.А.Боков(1989)нинг эътироф этишига кура ландшафтнинг ер усти компонентлари билан бевосита боFликдир, шундай холатда вертикал чегаралар кичрайиб боради. Бизнинг фикримизга кура ландшафтлардаги вертикал ва горизонтал чегараларни аниклашда мухими унинг куйи чегарасини ажратиб олишдир.

Ландшафтлардаги контрастлилик ва яруслилик канча камайиб борса, вертикал ва горизонтал чегаралар шунчалик аниклашиб боради.

Парагенетик ландшафтларнинг уртасидаги алокаларда уларнинг вертикал ва горизонтал чегаралари миграцион окимнинг жадаллигига таъсир курсатади.

Миграцион оким парагенетик ландшафтларнинг морфологик тизимлари оркали харакатланиб, уз навбатида парагентик боFланишлар, уларнинг динамикасини белгилаб беради.

Ландшафт компонентларининг динамиклиги туфайли улар уртасидаги чегаралар хам мураккаблашади. Айникса, урочише ва фацияларни вертикал ва горизонтал чегараларини тоF ландшафтларида аниклаш бир мунча кийинлашади.

Агарда тоF ландшафтларида урочише ва фацияларнинг чегаралари турли хил литологик таркибдаги тоF жинслари оркали утказилса, вертикал чегаралар горизонтал чегаралардан бир мунча катта булади. Агар фациялар бир неча хил литологик таркибдаги тоF жинсларида жойлашган булса, вертикал ва горизонтал чегараларни утказиш мураккаблашади.

Текислик парагенетик тизимларида ландшафтнинг морфологик тузилмаларини чегараларини аниклаш бир мунча осонрок., лекин куйи чегараларини аниклашда бир мунча мунозаралар мавжуд. В.Б.Сочава (1978) фацияларни горизонтал чегаралари биоценозлар чегарасига мос келади дейди. Н.Л.Беручашвили (1990) эса фацияларнинг куйи чегараларини аниклашда уч хил холатни эътироф этади:

1. Фацияларнинг куйи чегараси икки хил туб жинслар оралотидан утказилади;

2. Фацияларнинг куйи чегараси туб жинслар чегарасидан бошланади;

3. Фацияларнинг куйи чегараси сизот сувларнинг йиллик уртача чегараларидан утказилади.

ТоF-текислик парагенетик ландшафтларида вертикал ва горизонтал чегараларни утказишни мураккаблиги махаллий омилларга боFликдир. Монолит ва гетеоролит ландшафтлардаги вертикал ва горизонтал чегараларни аниклашда рельефнинг мураккаблиги, парчаланганлиги, эрозион-денудацион жараёнларда морфолитоген асоснинг аралашиб кетиши натижасида вертикал ва горизонтал чегаралар хам узгариб боради ва бу эса парагентик ландшафтлардаги энергетик омиллар билан боFлик функционал динамик жараёнлар хисобланади.

ТоF-водий парагенетик ландшафтларининг компонентлари уртасидаги алокадорлик уларнинг вертикал табакаланишида намоён булади. Ландшафт компонентлари таркибида тупрокнинг вертикал минтакаланиши ФарFOна водийсини атрофдан ураб олган тоFларда яккол намоён булади. Р.Холиков томонидан чоп этилган ФарFOна водийси монографиясида тупрокларнинг вертикал минтакаланишини бошка компонентлар (рельеф, тоF жинслари) билан бевосита боFлик эканлигини курсатиб берган (1-жадвал).

1-жадвал

ФарFOна водийсида тупроцларнинг геологик-геоморфологик асосда _ жойланиши (Р.Холи^ов 2020) _

Гипсометрик холат Рельеф ТоF жинслари Тупрок типлари

300-550 м Аккумулятив текисликлар ^умли, гилли, шаFалли Оч тусли буз тупроклар

550-800 Паст адирлар ШаFалли, лёссли, алевролитли Оч тусли буз тупроклар

800-1200 Баланд адирлар Ш^алли, конгломератли, алевролитли, лёссли Тук тусли буз тупроклар

1300-1700 Паст ва уртача тоFлар Лёсс, лёссимон суглинкалар Типик буз тупроклар

2000-2600 Уртача тоFлар Ш^алли, охактошли, даFал жинслар ТоF-дашт тупроклари

2600 м дан баланд Уртача ва юкори тоFлар Делювиал, конгломерат, шаFал ТоF-урмон дашт субальп тупроклари

Жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, тупрокларнинг вертикал жойланишида рельеф ва тоF жинслари морфолитоген асос сифатида мухим ахамиятга эга булмокда.

Хулосалар. ФарFOна водийсининг географик урни, худудий жойланиши, рельефининг котловиналик холати хаво массаларининг циркуляцияси, ландшафтларнинг узига хос вертикал ва горизонтал табакаланишига олиб келади. Марказий кисмидаги аккумулятив аллювиал текисликлар эрозион-денудацион адирлар Марказий Осиё худудининг типик чуллари ландшафтларини хосил килса, тоF олди худудларидан бошлаб, ландшафтларнинг минтакавий табакаланишида тоF олди ва тоF этакларининг дашт ландшафтлари 1000-1200 м баландликлардан бошлаб, тоF урмонлари, тоF альп утлоклари ва гляциал - нивал, ландшафтларига алмашинади.

ТоF-водий парагенетик ландшафтлари уртасидаги вертикал ва горизонтал алокалар улар уртасидаги экотон зоналари оркали амалга ошади. Экотон зоналар тоF ва текисликлар уртасидаги морфологик жихатдан фарк килувчи ясси баландликлар булиб, тоF этакларида лентасимон тузилишга эга транзит зона хисобланади. Структуравий генетик тузилишига кура тоF ва текисликларни бирлаштирувчи п0F0навий тизим сифатида тоF ва

текисликлар уртасидаги вертикал ва горизонтал алокалар оркали хосил булган геокимёвий миграцион алокаларни тартибга солади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Беручашвили Н.Л. Геофизика ландшафта. Учеб пособие для геогр.спец вузов: М.: Высшая школа, 1990. с.-287

2. Исаченко А.Г. Ландшафтоведение и физико-географическое районирование. -М.: Высшая школа, 1991. -366 с.

3. Мильков Ф.Н. Принцип контрастности в ландшафтной географии / Ф.Н. Мильков // Известия АН СССР. Сер. географическая. - 1977. - № 6. - С. 93101.

4. Ретеюм А. Ю. О факторах и формах упорядоченности пространства оболочки земли // Вопр. географии. Сб. 104: Системные исследования природы. М., 1977. -с. 84-94.

5. Боков В.А Просранственно-временная организация геосистем. Симферополь: СГУ, 1983. - 53 с.

6. Сочава В.Б. Введение в учение о геосистемах. Новасибирский: Наука, 1978-292 с.

7. Хрликов Р. "ФарFOна водийси" (Табиий география): Монография. Т.: Навруз, 2020. -168-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.