Научная статья на тему 'АМУДАРЁ ҲОЗИРГИ ДЕЛЬТАСИНИНГ РЕЛЬЕФ СТРУКТУРАСИ ВА МЕЛИОРАТИВ ТАДБИРЛАР'

АМУДАРЁ ҲОЗИРГИ ДЕЛЬТАСИНИНГ РЕЛЬЕФ СТРУКТУРАСИ ВА МЕЛИОРАТИВ ТАДБИРЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
59
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДАРАХТСИМОН / СТРУКТУРА / ДЕЛЬТА / ШОХЛАНУВЧИ / ЧЎЗИЛУВЧАН / ЛАНДШАФТ / КОМПОНЕНТ / МЕЛИОРАТОР / ЭКОЛОГИЯ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Иброимов Ш.И.Ўғли

Мақолада рельеф пластикаси усулининг амалда қўлланилиши дельта ер юзининг фазовий тартиблигини ўрганиш, ҳавзавий концепция асосчилари, ўрганишдаги кетма-кетлик, ҳавзавий концепцияга ўз ҳиссасини қўшган олимлар ўрганиш даврлари, Амударёнининг ҳозирги днльтасининг рельеф структураси ва мелиоратив тадбирларни амалга ошириш ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RELIEF STRUCTURE AND RECLAMATION MEASURES OF THE CURRENT AMUDARYA DELTA

The article describes the practical application of the method of relief plasticity in the study of the spatial order of the delta, the founders of the basin concept, the sequence of studies, the periods of study of scientists who contributed to the basin concept, the relief structure of the current Amudarya and land reclamation.

Текст научной работы на тему «АМУДАРЁ ҲОЗИРГИ ДЕЛЬТАСИНИНГ РЕЛЬЕФ СТРУКТУРАСИ ВА МЕЛИОРАТИВ ТАДБИРЛАР»

Иброимов Ш.И.угли Чирчиц Давлат педагогика институти Табиий фанлар факультети География кафедраси уцитувчиси

АМУДАРЁ ХОЗИРГИ ДЕЛЬТАСИНИНГ РЕЛЬЕФ СТРУКТУРАСИ ВА

МЕЛИОРАТИВ ТАДБИРЛАР

Аннотация: мацолада рельеф пластикаси усулининг амалда цулланилиши дельта ер юзининг фазовий тартиблигини урганиш, уавзавий концепция асосчилари, урганишдаги кетма-кетлик, уавзавий концепцияга уз уиссасини цушган олимлар урганиш даврлари, Амударёнининг уозирги днльтасининг рельеф структураси ва мелиоратив тадбирларни амалга ошириш ёритилган.

Калит сузлар: дарахтсимон, структура, дельта, шохланувчи, чузилувчан, ландшафт, компонент, мелиоратор, экология.

Ibroimov Sherzod Ibroim oglu Chirchik State Pedagogical Institute Faculty of Natural Sciences Teacher of the Department of Geography

RELIEF STRUCTURE AND RECLAMATION MEASURES OF THE CURRENT AMUDARYA DELTA

Abstract: The article describes the practical application of the method of relief plasticity in the study of the spatial order of the delta, the founders of the basin concept, the sequence of studies, the periods of study of scientists who contributed to the basin concept, the relief structure of the current Amudarya and land reclamation.

Key words: tree, structure, delta, branching, elongation, landscape, component, reclamation, ecology.

Рельеф пластикаси усулининг амалда кулланилиши дельта ер юзининг фазовий тартиблигини урганиш учун маълум бир шарт-шароитлар ярата олади. Дельтанинг фазовий тартиблиги бир канча мезонни талаб килади, яъни кичик дельталар маълум бутунликни ташкил этувчи катта дельтанинг (Амударёнинг бир кисми хиобланади. Агар биз хар кандай кичик дельтани геотизим деб карасак, у узининг бошлангич нуктасига, урта ва куйи кисмларига эгадир. Бу кисмлар биргаликда "дарахтсимон" шаклга эга булган яхлит бутунликни хосил килади. Амударё хозиги дельтасининг бошлаетич нуктаси Тахиотош шахри ёнида жойлашган булса, дельтанинг куйи кисми эса Орол денгизи сувининг кирFOкларида тугайди. Эркиндарё кичик дельтасининг бошлангич нуктаси Парлитау кишлоFи атрофида, урта кисми

эса Кусканатау ва Иткир кирларининг урталарида жойлашгандир. Ягона тизимнинг кисмлари бир-бири билан узларининг ички тузилиши, яъни таркалиш нуктасида жойлашган икки оким уртасидаги бурчаклар билан фарк килади.

Дельтанинг яхлитлигини ёки бутунлигини урганаётган пайтда унинг структурасини, яъни ички тузилишини урганиш жуда мухимдир. Структура деганда биз тизимдаги элементларнинг бир-бирига булган узаро муносабати ва алокадорлигини тушунамиз, яъни бу ерда элемент тушунчаси асосий ролни уйнайди. Академик Б.Б.Полинов элементлар ландшафт деганда маълум бир жойда, яъни маълум бир элементар ландшафт гурухида бир тупрок тури учрашини тушунган. Бошкача суз билан айтганда, тупрок тури туFридан -туFри рельеф элементи билан боFлангандир.

Структурани аниклаш уз навбатида геометрик конунлар туFрисидаги билимни талаб килади. Бу жараён хаммамизга тушунарлидир. Нима деганда хар кандай илмий билиш конкретдан, мавжуд булган нарсадан умумийликка, абстрактга караб харакат килади. Масалан, ландшафт кобиFидан (хакикатда мавжуд) ландшафт фазосигача (асбтракт тушунча). Географ авваломбор ландшафт фазосининг структурасини (соддалашган модели) урганиш мумкин, яъни ландшафт коботининг барча мураккаблигини урганмайди. Шунинг учун хам географ жуда куп параметрлардан воз кечади, яъни улар энг керакли параметрларни колдиради. Ландшафт коботини урганишда геометрик шакллар, яъни элементар ландшафтларнинг табиий шаклларини туFри чизиклар ёки учбурчак холда тасвирлаш алохида роль уйнайди. Бундай шаклларни чукур урганиш географияга математик усулларни татбик килишни талаб килади. Бу урганиш жараёни географни янада илмий, геометрик фикр юргизишга олиб келади. Мана шу асосий конун-коида оркали географ олимларимиз аввал ландшафтларнинг геометрик структурасини карталарда тасвирлайди, сунг эса мана шу структуралардаги тупроклар, нанослар ва грунт сувларининг моддий таркибларини аниклайди. Билишнинг биринчи боскичида ландшафтларнинг моддий таркибига эътибор берилмасдан, факатгина уларнинг геометрик шакллари тасвирланади, сунг эса шу шаклларнинг бир-бирига булган алокадорлигини, анотини айтганда структураси урганилади.

В.М. Фридланд, И.Н.Степанов фикрича латидишат структураси хакидаги тасаввур математикадаги элементларнинг структураси тушунчасига анча якиндир. Мана шу нуктаи назардан, Амударё хозирги дельтасини кичик дельталарни камраб олувчи геотизим деб карашимиз мумкин ва бу тизим куйидаги хусусиятларга эгадир:

1) Амударё дельтаси геотизим сифатида элементлардан, яъни кичик дельталардан ташкил топгандир;

2) Мана шу геотизимдаги кичик дельталар хам узларининг "дарахтсимон" структурасини хосил килади, лекин кичик улчамда;

3) Х,ар кайси кичик дельта бошланFич нуктага, булиниш нукталарига, урта ва куйи кисмларга эгадир;

4) Амударё дельтасидаги моддий таркибнинг узгаришлари билан унинг кисмлари булмиш К,озокдарё, Шуртонбой ва бошка кичик дельталардаги узгаришлар уртасида ухшашлик мавжуддир.

Агар биз Амударё дельтасининг рельеф пластикаси картасига эътибор берадиган булсак, бунда биз бир неча кичик дельталарни (Эркиндарё, К,озокдарё ва бошкалар) ажратишимиз мумкин. Хилма-хил йуналишга эга булган ер усти сув окимларининг куйи кисмлари кичик дельталарнинг чегаралари булиб хизмат килади. Кичик дельталар уз навбатида хосил булишининг бошланFич нуктасига ва ички структурага эгадир. Кичик дельталарнинг бошлангич кисмидан куйи кисмигача табиий-мелиоратив шароит маълум бир конуният асосида узгариб боради, яъни тупрокнинг механикавий таркиби OFирлашади, грунт сувларининг минераллашув даражаси ва тупрокларнинг шурланиши ортиб боради ва хоказо. Шунинг учун

СС ??

карталарда кичик дельталарни шохланувчи холда курсатиш ва уларнинг ички структурасини табиий холдагидек тасвирлаш ер усти сув окимининг йуналишлари хакида, тупрок ва грунт сувлари тузилишларининг узгариб боришлари хакида аник тасаввур беради.

Узанлараро пастликлар ва хилма-хил йуналишга эга булган ер ички усти сув окимларининг туташган жойлари узларининг табиий-мелиоратив шароитлари билан кескин ажралиб туради. Бундай ерларда суюк ва каттик окимлар туташганлиги сабабли тупроклар ута кучли шурланган булади. Тупрок копламининг геометрик шаклларини аниклашда дельталарнинг "дарахтсимон" структураси катта роль уйнайди. Мана шу методга асосан энг мезонлардан бири булиб геометрик ухшашликлар хисобланади, яъни объектлардаги "дарахтсимон" шаклларнинг ухшашлигидир. Шунинг учун тупрок копламининг шаклларини урганиш мухим булиб, бу эса уз навбатида тупрок коплами тизимининг бир-бирига нисбатан ухшашлигини текширишни талаб килади.

Агар икки объектнинг геометрик шакллари бир-бирига ухшаш булса, уларнинг мазмуни, яъни тупрок, грунт сувлар, усимликлар, наносларнинг механикавий таркиблари хам бир-бирига ухшаш булади. Шу объектлардан яхши урганиб, уни биз кишлок хужалигида узлаштириш натижасида хилма-хил экинлар экадиган булсак, у холда бу массивда узига хос географик жараёнлар содир булиши табиийдир. Бир неча йиллар утгандан сунг биз иккинчи объектни узлаштирадиган булсак, у холда биз биринчи объектни узлаштириш натижасида содир булган салбий ва ижобий натижаларни хисобга олишимиз мумкин ва бу эса уз навбатида жудда куп маблаFларни тежашга ва катта ютукларга сабаб була олади. Бу икки объектнинг бир-бирига айнан ухшашлиги шундаки, уларнинг геометрик "дарахтсимон"дир.

Амударё хозирги дельтасининг кичик дельталари булмиш Шуртонбой, К,изкеткен-Чимбой узларининг ички тузилишлари билан бир-биридан фарк килади. Шуртонбой дельтаси учун асосан "чузилувчан" тузилишга эга булган структура хосдир. Кизкеткен-Чимбой дельтаси учун эса "кенгайтирилган" структура хосдир. Дельталарнинг бундай шаклларга эга булиши, авваломбор

окимларнинг тараккиёт боскичи ва кучлари билан боFликдир. Шуртонбой дельтасини хосил килишда окимлар шиддатли булиб, катта кучга эга булган булса, иккинчи дельтада эса "чузилувчан" структурани хосил булиши учун окимларнинг тезлиги ва куввати етмаган. Буни биз "шохланувчи" нукталарда жойлашган икки оким уртасидаги бурчаклардан билишимиз мумкин: Шуртонбой дельтасида бурчак 200-250 га, Кизкеткен-Чимбой дельтасида 400-450 га тенгдир.

Бурчакларнинг хилма-хил булиши ана шу дельталардаги тупрокларнинг мелиоратив холатига хам таъсир килади. Шуртонбой дельтасида рельефнинг нишаблиги яхши булганидан зовур сувларининг окими хам яхшидир. Мана шу кичик дельталарнинг мелиоратив шароитини урганиш натижасида биз шу дельталардаги тупроклар, гунт сувлари уртасида фарк борлигини аниклашимиз мумкин. Шуртонбой дельтасида туз баланслари ижобийдир, яъни тупроклар асосан шурланмаган ва кам шурлангандир, Кизкеткен-Чимбой дельтасида эса туз баланслари салбий булиб, улар асосан уртача ва кучли шурланган.

Х,ар бир кичик дельтада табиий-мелиоратив шароитнинг маълум бир конуният асосида узгариб бориши авваломбор ер усти сув окимлари билан боFликдир. Дельталарнинг бошланFич кисмларида енгил механик таркибларга эга булган тупроклар хукмронлик килса, куйи кисимларда акси булиб, OFир таркибга эга булган тупроклар устунлик килади. Шундай килиб, педотизимларнинг ички тузилишини геометрик шакллар оркали урганиш тупрокларнинг энг асосий хусусиятларини олдиндан айтиб бериш учун асос була олади. Ана шунинг учун хам ер юзи тузилишининг структурасини рельеф пластикаси карталарида тасвирлаш, уларнинг "идеаллаштирилган" шаклларини курсатиш ва уларни урганишга табиий-мелиоратив шароитни текшириш ишларида катта эътибор бериш керак булади.

Шуни эслатиб утиш керакки, рельеф пластикаси усули асосида курсатилган рельефнинг икки элементи булмиш баландлик ва пастликларни асосий контурлар деб атаймиз. Бу контурларни асосий деб аташимизга баъзи бир мутахассислар каршилик киляптилар, улар асосан мелиораторлардир. Улар узларининг фикрини куйидагича исбот килишга харакат киладилар, яъни курик ерларни узлаштираётган пайтда рельеф текисланади ва узларининг хусусиятларини йукотади. Аммо бизнинг тадкикотларимиз давомида тузилган мавзули карталар шуни курсатадики, ерларни текислаётган пайтда ер юзининг мезо шакллари сакланиб колинади. Мисол учун, Эркиндарё, Шуртонбой ва бошкаларнинг узанлари буйлаб жойлашган баландликлардир. Мавзули карталар тузишидан аввал рельеф пластикасини тузиш ва бу картани асос килиб олиш бир томондан рельеф билан ландшафт компонентлари орасидаги боFликликни урганиш учун асос була олса, иккинчи томондан эса мелиораторлар учун асосий карта булиб хизмат килади.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Борсук О.А. Системный подход к анализу речных сетей //Вопр-геогр., М.: Мысл, 1975. -сб.98-с.107-113

2. Глушков В.Г. Географо-гидрологический метод // Изв. Гост. Гидрол. Ин-та.-1933.-№57-58.-С.5-9

3. Корытный Л.М. Речной бассейн как геосистема // Докл. Ин-та геогр. Сибир и Дальнего Вастока.-1974-Вып.42 стр.33-38

4. Корытный Л.М. Бассейновая концепция в априродопользовании. -Иркутск: Изд-во Ин-та географии СО РАН, 2001-164 стр.

5. Корытный Л.М. Бассейновая концепция: от гидрологии к природопользованию // География и природные ресурсы. -2017. №2

6. Мильков Ф.Н. Парагенитические ланшафтные комплексы // Научные записки Воронежского отдела ГО ССР.- Воронеж: Изд-во Воронежского университета, 1966.- Стр. 3-7

7. Полынов Б.Б. Учение о ланшафтах. Избранные труда.-М.: Изд-во АН СССР, 1956.-751 стр.

8. Ретеюм А.Ю. Физико-географическое районирование и выделение геосистем // Вопр. Геогр.- М.: Мысл, 1975.-Сб.98.-стр.5-27

9. Степанов И.Н. Почвенные прогнозы- М.: Наука, 1979.-84стр.

10. Уразбаев А.К. системная организация природного-мелиоративных условий современной дельты: Автореферат диссерт. На соиск. Уч. Степени док. Геогр. Наук- Ташкент.2002-48 стр.

11. Уразбаев А.К. Узбекистон табиий географияси (Куйи Амударё округи) укув-услубий кулланма Тошкент. 2021. 63 б.

12. Ходжибаев Н.Н. Естественные потоки грунтовых вод Узбекистана. Ташкент: Фан УзССР, 1970.- 174 стр.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.