Научная статья на тему 'EDUCATION AND DEVELOPMENT OF LANDSCAPES IN THE DESERT OF CENTRAL ASIA'

EDUCATION AND DEVELOPMENT OF LANDSCAPES IN THE DESERT OF CENTRAL ASIA Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
42
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ЛАНДШАФТ / ПУСТЫНЯ / СРЕДНЯЯ АЗИЯ

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Анварова З.М.

В статье приведены данные об образовании и развитии ландшафтов в пустыне Средней Азии и о факторах их развития.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОБРАЗОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ ЛАНДШАФТОВ В ПУСТЫНЕ СРЕДНЕЙ АЗИИ

The article presents data on education and the development of landscapes in the desert of Central Asia and the factors of their development.

Текст научной работы на тему «EDUCATION AND DEVELOPMENT OF LANDSCAPES IN THE DESERT OF CENTRAL ASIA»

УДК 91

УРТА ОСИЁ ЧУЛ ЛАНДШАФТЛАРИ ВА УЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРУВЧИ ОМИЛЛАР

З.М. Анварова1

Аннотация

Мазкур маколада Урта Осиё чул ландшафтларининг вужудга келиши, ривожланиши ва уларни шакллантирувчи омиллар тугрисида маълумот беради.

Таянч сузлар: чул ландшафтлари, арид (кургокчил) ерлар, рельеф, тог тизмалари, иклим узгариши.

XXI - аср бошланишида инсоният олдида турган энг жиддий экологик ва социал-иктисодий муаммолардан бири, бу чулланиш муаммосидир. Чулланиш, асосан арид минтака учун хос булиб, ер, сув, усимлик ва бошка ресурсларнинг дегерадациялашувидир. Арид худудлар курукликларнинг 30% майдонини эгаллайди. Арид иклим шароитида вужудга келган чул ландшафтлари материкларнинг ички кисмларида, океан ва денгиз сохилларида, йирик тог оралиги ботикларида, орографик тусикларида, баланд тог ва платоларда кенг таркалган. Чул ландшафтларининг асосий кисми субтропик, тропик ва муътадил минтакаларга тугри келади. Чул ландшафтлари муайян зонал, регионал ва парадинамик хусусиятлари билан ажралиб турувчи, узининг алохида шаклланган экологик шароити билан яшовчи конуниятларига, ривожланиш ва деградацияланиш жараёнларида узига хос хусусиятларига, динамик узгариш шаклларига эга булган табиий географик хосиладир.[2]

Чул ландшафтларининг вужудга келиши, шаклланиши ва ривожланишида, уларнинг макон ва замонда географик таркалишида бир неча омиллар етакчи урин тутади. Булар географик кобикнинг зоналлиги, иссиклик ва намликнинг нотекис таксимланиши, орографик тусиклар, субтропик кенгликларда йил давомида атмосфера босимининг хукмронлиги, совук денгиз окимларининг материк сохилларига таъсири ва бошкалардир.

Тропик ва субтропик кенгликларда пассат шамоллари туфайли ёз ойларида хавонинг нисбий намлиги уртача 30% гача пасайиб, харорат 32-350С гача, максимал харорати эса 500С гача кутарилади. Ана шундай табиий географик шароитда вужудга келган чулларга Африканинг Сахрои Кабир, Катта Fарбий Эрг, Катта Шаркий Эрг, Ливия чулларини курсатиш мумкин. Субтропик кенгликларда тогоралиги ботиклари хам кургокчил арид иклим характерига эга булиб, йиллик ёгин микдори 150-200 мм дан ошмайди. Бундай жойларга Калахари чул ландшафтлари, Арабистон ярим оролидаги Сурия, Катта Нефуд ва Руб-эл-Хали чуллари, Австралиянинг Катта Виктория, Катта Кум, Симпсон, Гипсон ва Стёрт чуллари мисол булади.[1]

Муътадил минтакаларда чул ландшафтларининг вужудга келиши, шаклланиши ва баркарор ривожланиши учун материкларнинг ички кисмларида хукмронлик килувчи арид иклимли табиий географик мухитнинг таъсири катта. Ана шундай ички, берк хавзали континентал районларга Евросиёнинг Урта Осиё ва Марказий Осиё табиий географик улкалари киради. Бу улкалар-нинг географик урни, океанлардан узокда жойлашганлиги, муссонлардан тог тизмалари билан тусилганлиги, ёз ойларида термик депрессиянинг вужудга келиши, атмосфера ёгинларининг кам булишига ва арид иклим шароитининг шаклланишига сабаб булади. Окибатда ёгин микдори 100-200 мм дан ошмайди. Х,авонинг максимал харорати 42-450С гача кутарилади. Мумкин булган бугла-ниш микдори ёгин микдорига нисбатан 15-20 марта купдир. Ана шундай континентал иклим шароитида Урта Осиёнинг гарбий ва шимоли-гарбий текислик кисмларида Кизилкум, Коракум, Муйинкум, Катта ва Кичик Бурсик кумлари, Оролбуйи Коракуми, Устюрт ва Бетпакдала чул ландшафтлари, тогли район-

1Анварова Зебо Мусоевна - преподаватель кафедры почвовидения и географии, Бухарский государственный университет, Узбекистан.

Географические науки

лардаги Фаргона, Самарканд, Сурхондарё ва Иссиккул ботикларининг барьер (тусик) соясидаги арид чул ландшатлари, Помирдаги баланд тог тошлок чул ландшафтлари таркиб топган. Уларнинг умумий майдони 1 млн. кв.км дан оша-ди.

Шуни эътироф этиш жоизки, Евросиё ва бошка материкларнинг ички те-кислик кисмларида вужудга келган чул ландшафтларининг аксарияти географик зоналлик конуниятининг махсулидир. Тог системалари ва тогоралиги бо-тикларидаги чул ландшафтлари (Цайдам, Иссиккул, Фаргона, Сурхондарё бо-тикларидаги чуллар, Тибет тоглиги ва Помир тогидаги чуллар) орографик тусиклар туфайли вужудга келган чул ландшафтларидир.

Материкларда ландшафт зоналарининг денгиз ва континентал спектрла-ри мавжуд булганидек, чул ландшафтларининг хам узига хос денгиз ва континентал спектрлари мавжуд. Материкларнинг текислик кисмларидаги муътадил чул, субтропик чул ва тропик чул ландшафтлари континентал спектрни ташкил этса, материк сохилларида совук денгиз окимлари таъсирида вужудга келган чул минтакалари денгиз спектрини ташкил этади. Совук денгиз окимлари таъсирида хосил булган чулларга Атакама ва Намиб чуллари киради.

Маълумки, чул ландшафтларининг аридлик (кургокчилик) даражаси хамма ерда бир хил эмас. Шуни эътиборга олиб А.Г. Бабаев ва бошкалар арид ерларни аридлик (кургокчилик) даражасига караб экстраарид (ута кургокчил, доимий кургокчилик эхтимоли 75-100%), арид (кургокчил, 50-75%) ва чалаарид (чала кургокчил, 20-40%) ерларга ажратадилар. Чул атамасининг мазмуни эса чул ландшафтларининг асосий мохиятини, уларнинг зонал ва типологик ху-сусиятларини белгилайди. Масалан, Урта Осиёнинг чул ландшафт зонаси ички зонал фаркларига кура шимолий чул, урта ёки типик чул ва жанубий чулга булинади. Чул ландшафтлари типологик хусусиятларига кура кумли чул, тошлокли чул, лёссли чул, гилли чул, шурхок чул кабиларга булинади. Шундай экан, Урта Осиёнинг энг катта чулларидан хисобланган, Турон пасттекислиги-нинг асосий кисмини эгаллаб ётган Кизилкум ва Крракум чуллари хам арид ландшафтлар гурухига киради.

Кизилкум чули Урта Осиёнинг арид иклимли ички берк хавзасида, Амуда-рё билан Сирдарёнинг оралигида жойлашган. Унинг энг кенг жойи шимолдан жанубга караб Жусали-Фароб меридианида 650 км масофага, гарбдан шаркка караб 600 км масофага чузилган. Майдони 300 минг кв. км ни ташкил этади. Бу курсаткич Марказий Осиёдаги Гоби чулидан 3 марта, Африканинг шимолий кисмида жойлашган Сахрои Кабир чулидан 20 марта кичикрокдир.

Кизилкумнинг хозирги арид ландшафтларининг вужудга келиши, ша-клланиши ва ривожланишида худуднинг палеоиклим, геологик тузилиши, ли-тологик таркиби, тектоник структураси ва рельеф шакллари асосий индика-торлар вазифасини бажаради. Турон плитаси ва чул ландшафтлари пойдевори-ни таркиб топишида палеозой, мезозой ва кайнозойнинг кристал ва чукинди жинслари фаол иштирок этади. Кизилкумнинг катта кисмида кайнозой ёткизиклари ва уларнинг литологик тузилиши асосида вужудга келган арид ландшафт комплекслари хукмронлик килади. Палеоген даврида Кизилкумнинг аксарият майдони сув ландшафтлари билан банд булган. Неогенда сув хавзаси янги тектоник харакатлар натижасида континентал режим билан алмашинади. Неогеннинг континентал шароитида вужудга келган чукинди жинслари ораси-да кумок-алевролитлар купчиликни ташкил этади. Шундай килиб палеоген ва неоген даврларининг барча турдаги ёткизиклари Кизилкумнинг ранг-баранг арид геосистемаларини шаклланишида ландшафт хосил килувчи литологик индикатор ролини уйнаган.

Кизилкум чулининг хозирги ландшафтларини шаклланишида туртламчи (антропоген) давр ёткизикларининг таъсири нихоятда катта. Бу ёткизиклар кенг таркалган булиб, улар олдинги давр ёткизикларини юпка катлам хосил килиб коплаб олган. Кизилкумнинг ер юзасини тузилиши, континентал иклим шароити билан боглик равишда узок давом этган табиий географик жараёнлар натижасида ёткизикларнинг делювиал, элювиал, пролювиал, аллювиал ва генетик типлари шаклланган. Улар хам арид ландшафтларнинг пайдо булишида табиий омил сифатида иштирок этади. Чул ландшафтларининг шаклланиб, динамик ривожланиб боришида хозирга кадар хам давом этиб келаётган янги тектоник харакатлар алохида урин эгаллайди. Шундай килиб, Кизилкум чули-

нинг аллювиал кум катламлари арид иклим шароитида тез-тез такрорланиб турадиган шамоллар ёрдамида кайта ишланиб, дастлаб пуштали, пуштали-дунг ва бархан эол кум рельеф шакллари пайдо булган, кейинчалик арид иклим ва экологик шароитга мослашган биокомпонентлар вужудга келиб эол кумли чул ландшафтлари шаклланган. Тог этакларидаги пролювиал, аллювиал-пролювиал ёткизиклардан ташкил топган кия текисликларда тоголди пролювиал текислик чул ландшафтлари ривож топган. Марказий Кизилкумда кенг таркалган паст тогларда литоген арид ландшафтларни шаклланиши билан бир-га баландлиги 800-900 метрга етадиган тог тепаларида арид ландшафтларнинг буйлама зонал дифференциацияланиши хам кузатилади. Сирдарёнинг кадимги тармоклари булган Кувондарё ва Жанадарёларнинг курук узанлари атрофидаги гилли аллювиал текисликларда гилли чул ландшафтлари яхши ривожланган. Кизилкумда кенг таркалган Мингбулок, Оёкогитма, Корахотин, Муллали ва бошка берк ботикларнинг литологик пойдевори тузга бой булган ёткизиклар-дан ташкил топганлиги сабабли бу ерда шурхок (хемоген) чул ландшафтлари хукмронлик килади. [1]

М.П. Петров (1973) Ер шаридаги чулларни урганиб ва тахлил килиб шундай хулосага келганки, кургокчилик энг охирги нуктага бориб такалган иклим шароитига эга булган худудларни чул деб аташ мумкин. Чулларда ёгин микдори 250 мм дан кам, мумкин булган бугланиш микдори эса ундан 15-20 марта куп булганлиги сабабли сунъий сугоришсиз дехкончилик килиб бул-майди. Бинобарин, юкорида келтирилган маълумотлардан ва билдирилган фикрлардан шундай умумий хулоса килиш мумкинки, чуллар континентал курук иклим шароитида вужудга келган ва шаклланган арид ландшафтлардан ташкил топган табиий географик зона булиб, унда барча компонентларнинг аридлик хусусиятлари ва уларнинг кескинлик даражалари яккол ифодаланган. Бу кескинлик охирги нуктадан утгандан кейин ландшафтларнинг чулланиши бошланиб, биокомпонентлар камбагаллашади, унумдорлик пасаяди. Окибатда Урта Осиёнинг арид ландшафтлари аста-секин экстраарид (ута кургокчил) ландшафтлар билан алмашиниши мумкин. Бу бевосита хозирги иклимнинг табиий узгариши ва антропоген омиллар таъсирида содир булади. [3]

Адабиётлар:

1. Абдулкосимов А.А., Аббосов С.Б. Чулларнинг вужудга келиши, шаклланиши ва географик таркалиши. Узбекистон География жамияти ахбороти. 28-жилд. -Тошкент, 2007. -Б. 6-10.

2. Бабаев А.Г. и др. Пустыни. Природа мира. -М.: Мысль, 1986. 318 с.

3. Петров М.П. Пустыни земного шара. -Л.: Наука, 1973. 435 с.

© З.М. Анварова, 2017

УДК 91

ОБРАЗОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ ЛАНДШАФТОВ В ПУСТЫНЕ СРЕДНЕЙ АЗИИ

З.М. Анварова

Аннотация. В статье приведены данные об образовании и развитии ландшафтов в пустыне Средней Азии и о факторах их развития.

Ключевые слова: ландшафт, пустыня, Средняя Азия.

© З.М. Анварова, 2017

UDC 91

EDUCATION AND DEVELOPMENT OF LANDSCAPES IN THE DESERT OF CENTRAL ASIA

Z.M. Anvarova

Abstract. The article presents data on education and the development of landscapes in the desert of Central Asia and the factors of their development. Keywords: landscape, desert, Central Asia.

© Z.M. Anvarova, 2017

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.