Научная статья на тему 'GEOTECHNICAL SYSTEMS AND THE ENVIRONMENT'

GEOTECHNICAL SYSTEMS AND THE ENVIRONMENT Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
31
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Geotechnical systems / concept / landscape / mining / agriculture / reservoir / oasis / groundwater / soil / vegetation / relief / floodplain / terrace. / Геотехсистемы / концепция / ландшафт / горнодобывающей / сельская хозяства / водохранилище / оазис / подземные воды / почва / растительность / рельеф / пойма / терраса

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — A.N. Khodjimatov

The article is devoted to the essence and content of the emergence of the concept of the concept of geotechnical systems, as well as from the interaction with the environment. The article reveals the features of the structure of geotechnical systems, sustainability and its development. The primal and investigative links of the occurrence of geoecological problems as a result of the influence of its many species on the environment are revealed. The main focus is not on the impact of mining, industrial and agricultural geotechnical systems on the environment.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ГЕОТЕХСИСТЕМЫ И ОКРУЖАЮЩАЯ СРЕДА

Статья посвещеня сущности и содержанию возникновения понятия концепции геотехсистем, а также из взаимовлияния с окружающей средой. В статье раскрыты особенности строение геотехсистем, устойчивости и её развития. Раскрыты причинно-следственные связи возникновения геоэкологических проблем в результате влияние её многих видов на окружающую среду. Основное внимание направлено на исследование в лияния горнодобывающей промышленного и сельеко-хозяственных геотехсистем на окружающую среду.

Текст научной работы на тему «GEOTECHNICAL SYSTEMS AND THE ENVIRONMENT»

Journal of Geography and Natural Resources

JOURNAL OF GEOGRAPHY AND NATURAL RESOURCES

journal homepage:

https://topjou rnals.uz/index.php/j gnr

GEOTECHNICAL SYSTEMS AND THE ENVIRONMENT

A.N. Khodjimatov

Professor, PhD

Tashkent State Pedagogical University named after Nizami Tashkent, Uzbekistan

ABOUT ARTICLE

Key words: Geotechnical systems, concept, landscape, mining, agriculture, reservoir, oasis, groundwater, soil, vegetation, relief, floodplain, terrace.

Received: 28.02.22 Accepted: 02.03.22 Published: 05.03.22

Abstract: The article is devoted to the essence and content of the emergence of the concept of the concept of geotechnical systems, as well as from the interaction with the environment. The article reveals the features of the structure of geotechnical systems, sustainability and its development. The primal and investigative links of the occurrence of geoecological problems as a result of the influence of its many species on the environment are revealed. The main focus is not on the impact of mining, industrial and agricultural geotechnical systems on the environment.

ГЕОТЕХТИЗИМЛАР ВА АТРОФ-МУ^ИТ

А.Н. Ходжиматов

Профессор, PhD

Низомий номидаги Тошкент Давлат Педагогика Университети Тошкент, Узбекистон

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: Геотехтизимлар, Аннотация: Макола геотехтизимлар

концепция, ландшафт, тог-кон саноати, тушунчасининг мазмун-мох,ияти, геотех-кишлок хужалиги, сув омбори, вохд, грунт тизимлар концепциясининг вужудга кели-сувлари, тупрок, усимлик, рельеф, кайир, ши хдмда уларнинг атроф-мух,ит билан терраса. узаро таъсирига багишланган. Маколада

геотехтизимларнинг тузилиши, баркарор-лиги ва узига хос ривожланиш хусусият-лари очиб берилган. Шу билан бирга уларнинг турларини куплиги атроф-мух,итга буладиган таъсири окибатида вужудга келаётган геоэкологик муаммо-ларнинг сабаб-окибатлари курсатиб утил-ган. Энг асосий эътибор тог-кон саноати хдмда сув хужалиги геотехтизимларининг атроф-мух,итга таъсирини урганишга кара-тилган.

ГЕОТЕХСИСТЕМЫ И ОКРУЖАЮЩАЯ СРЕДА

А.Н. Ходжиматов

Профессор, PhD

Ташкентский Государственный Педагогический Университет имени Низами Ташкент, Узбекистан

О СТАТЬЕ

Ключевые слова: Геотехсистемы, концепция, ландшафт, горнодобывающей, сельская хозяства, водохранилище, оазис, подземные воды, почва, растительность, рельеф, пойма, терраса.

Аннотация: Статья посвещеня сущности и содержанию возникновения понятия концепции геотехсистем, а также из взаимовлияния с окружающей средой. В статье раскрыты особенности строение геотехсистем, устойчивости и её развития. Раскрыты причинно-следственные связи возникновения геоэкологических проблем в результате влияние её многих видов на окружающую среду. Основное внимание направлено на исследование в лияния горнодобывающей промышленного и сельеко-хозяственных геотехсистем на окружающую среду._

КИРИШ

Геотехтизим(ГТТ)лар концепциясининг вужудга келиши аввало табиатдан фойдаланиш, антропоген ландшафт, амалий (конструктив) география тугрисидаги

таьлимотлар хамда географик бахолаш назариялари билан боглик. Мазкур концепция утган асрнинг 60-йилларида пайдо булган. Биринчилардан булиб В.С.Преображенский янги мухандислик иншоотларининг табиий мажмуаларга таъсири жуда катта эканлигига эътибор каратди. И.Г.Герасимов соф техник элементларни узида мужассам этган табиий тузилмаларни "табиий техник характердаги мутлако янги тузилмалар", эканлиги тугрисидаги фикрни билдирди. Бу концепциянинг кейинги ривожланишида В.С.Преображенский, Г.Ф.Хильми, Л.Ф.Куницин, Л.И.Мухина, А.Ю.Ретеюм, Л.М.Граве, Т.В.Звонкова, К.Н.Дьяконов каби олимларнинг хизматлари самарали булди.

АСОСИЙ ЦИСМ

ГТТ - бу турли техник обьектлар ва техник жараёнлар мажмуасининг табиат элементлари билан бир вактнинг узида уйгунлашиб кетиши хдмда яхлит табиий-техник тизим куринишини эгаллашидир.

ГТТ Ф.Н.Мильков (1990) буйича, ландшафт-техноген тизим - ЛТТлар компонентли тизимлар эмас, балки блок (кисм)ли тизимлар булиб, уларнинг пайдо булиши табиий ва техник кисмлардан иборат булади. ГТТларнинг ривожланиши табиий ва социал (ижтимоий) - иктисодий конуниятлар асосида руй беради. Шу боисдан улар бошка куплаб турдаги хакикий антропоген ландшафтлардан узининг табиий холда ривожлана олмаслиги билан фаркланади (149-б.).

Умуман ГТТлар - географиянинг алохида табиий-техник тизимлар синфи хисобланиб, экологик баркарорликни бошкаришнинг мажмуали тизимларини ишлаб чикиш ва тадбик этиш учун зарурдир. ГТТлар интеграл геотизимнинг бир тури хисобланади. Унда биринчи уринда табиат билан техника уртасидаги узаро таъсир содир булади. ГТТлар - техник жихозлар ва мехнат воситаларининг комбинациясидан иборат булиб, улар ягона технологик маром билан боглик ва маълум ижтимоий-иктисодий вазифани бажаради.

Сув омборлари, кишлок хужалик экин далалари ва плантациялари, сугориш-мелиорация тизимлари, ГЭСлар, шахарлар, завод-фабрикалар, рекреация минтакалари кабилар ГТТларга мисол булади. Бу турли-туманлик ГТТларни таснифлашга дават этади, шунданда уларнинг таснифлари хам турличадир (Ш.Зокиров, 1998).

Ф.Н.Мильков (1973) таснифлаган саноат, чизикли-йул ва селитеб ландшафтлар синфлари техник тизимларнинг турларини сероблигидан далолат беради.

ГТТларнинг мавжудлиги ва ривожланишида техника кисми етакчи булиб, инсон томонидан тартибга солинади ва бошкарилиб турилади. ГТТларда узаро алока (икки кисм уртасидаги) анча кучли, бирок хар доим хам бу алокалар баркарор булавермайди. Бунда, аввало техник кисм табиатга мос-монанд келиши даркор, шунда уларни тартибга солиш ва

бошкарув самарали кечади. Уз урнида табиат хам техник кисмларга уз таъсирини курсатади, бу холдаги акс таъсир окибатида турли номакбул табиий жараёнлар -узгаришлар содир булиши мумкин. Масалан, 2020 йил 1 май куни эрта сахарда Сардоба сув омбори тугонининг бир кисмини бузилиши туфайликутилмаган офат руй берди.

Юкорида таъкидланганидек геотехтизимларнинг турли-туманлигидан уларнинг атроф-мухитга таъсири хам узгача равишда руй беради.

Узбекистонда tof-koh саноати кенг ривожланган булиб, руда казиб олиниши учун унинг устки кисмидаги тог жинслари олиниб, карьердан узокрок жойга ташланади ва узига хос чикинди уюм (отвал)лари хосил килинади. Карьерларнинг узи хам катта майдонларни эгаллаган булиб, уларда аста-секинлик билан сурилма, жар, упирилиш, суффозия каби жараёнлар ривожлана бошлайди. Ана шу чикинди уюми (отвал), карьер, одатда буш жинслар уюм (террикон)лари эгаллаган майдонлар бузилган ерлар хисобланади. Узбекистонда мана шундай бузилган ерлар майдони 20 минг га дан зиёд (А.Рафиков, 2003, 249-б.)ни эгаллайди.

Карьердан 100-200 м узокликдаги радиус (I минтака)да рельеф, тупрок, усимлик, хайвонот дунёси, сув тартиби бутунлай узгаради. II минтака I минтакадан 300-500 м узокликда булиб, уларда тупрок, усимлик, хайвонот олами хамда кисман рельеф узгаради. III минтака аввалгисидан 100-300 м масофадаги майдонларни ишгол этади, уларда усимлик, хайвонот дунёси ва кисман тупрок зарар куради. IV минтака III минтакадан 200 -300 м узокликдаги майдонларни эгаллаган булиб, уларда табиат компонентлари ёппасига эмас, айрим ареаллардагина узгаришларга учрайди (С.Брилов ва б., 1985).

Тог-металлургия, айникса кора металлургия корхоналарининг хавога чикараётган зарарли чикиндилари 60 км радиусгача етиши мутахассислар томонидан далилланган.

Умуман саноат геотехтизимларида: техник, табиий ва бошкарув кичик тизимлари ажратилади. Мазкур учта кичик тизимларнинг узаро таъсири асосан бир йуналишда кечади - техник обьектларнинг табиатга таъсири, минерал ресурсларни казиб олиш, техноген чикиндиларнинг тупланиши, табиий мажмуа ва компонентларнинг хусусиятларини узгариши, ахоли саломатлигининг ёмонлашуви ва б.. Саноат геотехтизимлари атроф-мухитга кучли таъсир этиши билан характерланади.

Сув хужалиги геотехтизимлари энергетика, саноат, кишлок хужалиги (хусусан баликчилик)ни сув билан таьминласада, сув транспорти ва бошка хужаликлар хам бевосита сув ресурслари билан боглик. Буларнинг табиат мухофазаси хамда рекреация фаолиятидаги ахамияти хам бекиёсдир.

Узбекистонда кишлок хужалиги асосан сугорма дехкончиликка асосланган.

Сугорма дехкончилик эса ландшафтларга антропоген таъсирнинг кучли услуби эканлиги азалдан маълум. Сугориш туфайли намликнинг вакт ва макондаги кайта таксимланиши содир булади, тупрокларнинг сув тартиби яхшиланади, биокимёвий жараёнларнинг жадал кечиши учун шароит яратилади, усимликлар томонидан угитларни куп микдорда узлаштириши окибатида тупрок унумдорлиги ортади. Шунинг учун хам сугорма дехкончилик кишлок хужаликда ердан фойдаланишнинг энг самарали шакли хисобланади. Бирок агроландшафтларда моддаларнинг табиий-биологик айланма харакати жуда хам бузилган булади. ^ишлок хужалиги туфайли мавжуд озука махсулотларининг оз кисмигина тупрокка кайтади, унинг салмокли улуши кишлок хужалик экинлари хосили хамда танаси билан чикариб юборилади.

Агроландшафтлар барча табиий мажмуаларининг кайта курилганлиги билан характерланади. Дехкончилик агроландшафтлари учун асосан бир ёки бир неча турдаги маданий усимликлар турлари хос булиб, ушбу популяциянинг кисман баркарорлигини саклаш максадида инсон томонидан бир канча агротехник ва мелиоратив тадбирлар тизими кулланилади.

Агроландшафтларга хос мухим хусусиятлардан бири маданий тупроклар хисобланади. Унинг махсулдорлигини оширишга каратилган тадбирлар билан бирга, стихияли ходисалар хам келиб чикади, айникса такомиллашмаган агротехника усуллари тупрокда номакбул узгаришларга сабаб булади. Натижада уз табиий хусусиятларидан махрум булган тупрокнинг барча хоссалари янада ёмонлашади.

Бир суз билан айтганда агроландшафтда иклимнинг барча хоссалари, грунт сувлари тартиби бутунлай узгаради.

Сугориладиган ландшафтлар антропоген ландшафтларнинг энг чукур кайта узгартирилган гурухи учун хос. Ушбу ландшафтларнинг чегарасидан бошлаб, ташки куринишию, ички тузилмаси ва х.к., зоналлик хоссалари билан эмас, сугориш хусусиятлари билан белгиланади (Л.Куракова, 1976, 76-б.). Бу сугориладиган агроландшафтларда юкорида кайд этилгандек барча табиат компонентларида кучли узгаришларга сабаб булади.

^адимдан сугориб келинган ерлар, яъни вохалар асосан текислик худудлардаги дарё водийлари, дельталари, конус ёйилмаларда мужассамлашган. Ушбу худудлар табиий-мелиоратив шароитларининг анча мураккаблиги билан тавсифланади. Шу туфайли вохалардаги экин майдонлари, сугориш шахобчаларидан грунтга сизиб утган сувлар воха атрофидаги чулда сизот сувларининг сатхи ва минераллашув даражасининг узгаришига бевосита таъсир этади. Уша худудларда намлик микдори ортади. Воханинг

таъсир доирасининг катта-кичик булиши жойнинг литологик-геоморфологик тузилиши билан богликдир.

Грунтнинг сув утказувчанлиги нисбатан яхши булган пролювиал текисликларда сизот сувларининг ётик харакати анча масофага етиб боради. XX асрнинг 60-йиллари бошларида Мирзачулнинг жануби (Тожикистон худуди)да 15 минг гектарга якин ерларнинг сугорила бошланишидан сунг маълум бир вакт утиши билан чулнинг шимолидаги эски ва янги узлаштирилган ерларнинг мелиоратив холати ёмонлаша бошлади. Бунга сабаб пролювиал ёткизикли ерларнинг юкори кисмидаги сугорилган майдонлардан сизиб утган сувларнинг унинг чекка кисмларига окиб келишидир. Натижада сизот сувларининг сатхи кутарилиб, шурланиш даражаси бир неча марта ортди ва катта майдонлардаги узлаштирилган ва курик ерларни шур босди.

Ясси дельта ва террасалардаги вохаларнинг сизот сувларининг таъсир доираси жойлардаги ёткизикларнинг механик таркибининг огирлигидан унчалик узок масофага етиб боролмайди (уртача 30 км атрофида). Чунки ушбу худудларда сизот сувларининг ётик харакатидан кура тик харакати кучлирокдир.

^уйи Амударё ва Зарафшон вохаларининг чекка кисмларида олиб борилган тадкикотлар натижаси шуни курсатадики, улардан чикувчи сизот сувлари таъсирида атрофда узига хос табиий-антропоген мажмуали минтакалар вужудга келади. Сизот сувларининг ер юзасига жуда якин жойлашган (0-1, баьзан 2-3 м) I минтакада зах сувлари тупланишидан субаквал (кул) хамда супераквал (кул-боткок) геотизимлари ривожланади (масалан, Бухоро вохасининг жанубида, воха билан Аму-Бухоро канали оралигидаги пасткамликларда ва х.к.).

Вохадан узоклашган сари сизот сувларининг сатхи пасайиб, таъсири камаяди. Мазкур II минтака ярим гидроморф шурланган мажмуалар билан характерланади. III минтакада сизот сувларининг сатхи анча чукур булиб (3-5 ва 5-7 м), ярим гидроморф элювиал мажмуалар билан алмашиб келади.

Вохалар арид минтакаларда катор ташлама-антропоген кулларнинг вужудга келишида асосий омилдир. Узбекистон Республикаси Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш давлат кумитаси маълумоти буйича республикамизда захкаш-зовур сувлари микдори 23-25 млрд м3 га (2013) етгани холда, шунинг 8-10 млрд м3 дан ортиги асосан вохалар атрофидаги пасткамликлар (шур куллар)га окизилади. Факатгина, Бухоро ва ^оракул вохаларида вилоят гидрогеологик - мелиорация экспедицияси хисоботида курсатилишича 2012 йилда сугориш учун 4,0 млн м3 микдорда сув олинган булса, 1,8 млн м3 хажмидаги сувларни зовурлар оркали вохалардан ташкарига чикарилган. Вохаларга

олинган сув таркибида деярли 4000 тонна хар хил тузлар мавжуд булган булса, зах сувлари билан бирга таркибида 6707 минг т тузлар чикарилган.

Амударё ва Сирдарёга куплаб захкаш-зовур сувлари ташланишидан дарёлар сувининг шурланиш даражаси хам ортади (хар литр сувда 0,5-2 г дан кишда 3,0 г гача). Натижада сизот сувларининг хам шурланиш даражаси ортган (хар литрда 2,2-16,0 г), тупрок шурланмокда, тукай усимликларининг муттасил усиши ёмонлашмокда (А.Ходжиматов, 2016, 37-б.). Бу уринда атрофдаги чул геотизимларининг вохалар табиатига таъсирини хам назардан колдирмаслик лозим.

Сув омборлари табиий кул ва ички денгизларнинг антропоген мукобил (аналог)лари хисоблансада, хозирда мавжуд сув омборлари махаллий, худудий геомажмуаларнинг ажралмас кисми сингари мустакил акваториал мажмуа сифатида фаолият курсатмокда. Бирок, сув омборлари инсон томонидан бошкарилади, бу уларнинг сув тартибида сезилиб туради.

Сув омборининг курилишидан максад маълум булсада, унинг атроф-мухитга таъсири хамиша ижобий булавермайди, бу аввало унинг географик урнига боглик булади. Таъсирнинг ижобий ёки салбийлиги бироз вакт утгандан сунг сезила бошлайди. Бу хол одатда табиий, экологик, иктисодий, ижтимоий, хатто маьнавий муаммолар занжирида намоён булиши мумкин.

Сув омборларининг атроф-мухитга таъсири асосан турт йуналишда амалга ошади: гидрометеорологик, тупрок-биологик, ландшафт ва ижтимоий-иктисодий (А.Рафиков, 2003, 224-б.).

ХУЛОСА

Сув омбори тугонидан юкори ва пастдаги худудлар узгаришга юз тутиши мумкин. Сохил ва сув омбори иклими узгаради, буни сув омборидан бир неча км узокликда хам сезиш мумкин. Текисликда курилган сув омборлари атроф-мухитга кучли таъсир курсатади. Таъсир доирасида аввало табиат компонентлари, масалан тупрок эволюцияси содир булади, сунг табиий худудий мажмуалар узгара бошлайди. Тенденция: грунт сувлари - тупрок - усимлик - рельеф - турли табиий географик жараёнлар - хайвонот дунёси - микроиклим - табиат мажмуалари (А.Емельянов, 1982) тизими буйича давом этиб, сув омборидан 100-1000 м узокликдаги табиий худудий мажмуаларни, айникса кучли узгартиради. Бундан ташкари сув омборининг юкори ва куйи кисмларидаги кайир ва куйи террасаларнинг ландшафт хусусиятлари узгаради, шамол ва сув эрозияси имкониятлар тугилади, сув омборининг узида шамол-тулкинлар таъсирида уйилиш кучаяди, лойка тулиши тезлашади, айрим тузларнинг эришидан кул сувининг минераллашув даражаси ортади (масалан, Туямуйин, Тудакул) ва х.к.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Брилов С.А. и др. Горное дело. Учеб. М.: Недра, 1985.

2. Емельянов А.Г. Теоретические основы комплексного физико-географического прогнозирования. Калинин, 1982.

3. Зокиров Ш.С. Антропоген ва амалий ландшафтшунослик. Т.: Университет, 1998.

4. Куракова Л.И. Антропогенные ландшафты. М.: МГУ, 1976.

5. Мильков Ф.Н. Человек и ландшафты. Очерки антропогенного ландшафтоведения. М.: Мысль, 1973.

6. Мильков Ф.Н. Общее землеведение: Учеб. Пос. Для студ. Геогр. спец. Вузов. М.: Высшая школа, 1990.

7. Рафиков А.А. Географик прогнозлаштириш асослари. Укув кулланма. Т.: Университет, 2003.

8. Ходжиматов А.Н. Вохдлар ландшафтлари. Монография. Т.: Адабиёт учкунлари, 2016.

9. Hojimatov A.N. Ekologik monitoring. O'quv qo'llanma.T.: Tafakkur avlodi, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.