Научная статья на тему 'ON WATER RESOURCES OF THE BIOSPHERE AND THE EFFECTIVE USE OF'

ON WATER RESOURCES OF THE BIOSPHERE AND THE EFFECTIVE USE OF Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
30
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БИОСФЕРА / АТМОСФЕРА / ЛИТОСФЕРА / ВОДА / ПРИРОДА / ЗАГРЯЗНЕНИЕ / ОКРУЖАЮЩАЯ СРЕДА / РЕКА / ДЕФИЦИТ ВОДЫ / ЧЕЛОВЕК

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Норбоева У.Т.

В статье говорится про методы выбора растений в связи с химическим составом воды и о предотвращении загрязнения подземных и надземных вод.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

О ВОДНЫХ РЕСУРСАХ БИОСФЕРЫ И ЭФФЕКТИВНОМ ИХ ПОЛЬЗОВАНИИ

The article says about plant selection methods in connection with the chemical composition of water and the prevention of pollution under the earth and surface water.

Текст научной работы на тему «ON WATER RESOURCES OF THE BIOSPHERE AND THE EFFECTIVE USE OF»

УДК 581.1:633.51+633.51:631.445.52

БИОСФЕРДАГИ СУВ РЕСУРСЛАРИ ВА УЛАРДАН САМАРАЛИ

ФОЙДАЛАНИШ ХУСУСИДА

У.Т. Норбоева1

Аннотация

Сувларнинг йуколиши ва уларнинг тозалигини саклаб колиш, худудларнинг сув билан таъминланганлигини хисобга олиб, экин турларини танлаш, кишлок хужалик махсулотларини етиштиришда ер усти ва ер ости сувларини ифлосланишига йул куймаслик.

Калит сузлар: сув, табиат, ифлосланиш, атроф-мухит, дарё, сув танкислиги, инсон, биосфера, санитария-гигиена, атмосфера, литосфера.

Х,озирги кунда сайёрамизда антропоген омилнинг таъсири натижасида катта иклим узгаришлари, турли хил табиий фожиалар вужудга келмокда. Бунинг окибатида урмон билан копланган майдонлар камаймокда, атмосфера, сув ва литосферада катта узгаришлар хосил булмокда. XX асрнинг иккинчи ярмида, техника ютуклари билан бенихоя куролланган инсоннинг атроф мухитга таъсири кучайган бир вактда табиатдаги экологик мувозанатни саклаш гоят огир ахволга тушиб колди.

Инсон табиат мувозанатини тугри тушунмаслиги, аникроги у мухим муаммога ута совукконлик билан караши натижасида узи яшаб турган мухит табиий холатининг бузилишига сабабчи булди.

Сув- озик - овкат махсулотлари ишлаб чикариш, согликни саклаш, муносиб хаёт кечириш ва инсоният тараккиётининг асосий манбаидир. Жахон-да тоза ичимлик суви захираларининг тугаш хавфи тобора ошиб бормокда. Сув танкислиги билан боглик муаммо оламшумул тахдидга айланиб, табиий мухит-нинг ёмонлашувига, яшашга доир имкониятларнинг чекланишига, ахоли сало-матлигининг ёмонлашувига олиб келади. Бугун сайёрамизнинг киркдан ортик мамлакатида истикомат килувчи 2 миллиарддан купрок одам сув танкислиги-дан азият чекмокда.

Бу ерда бир нарсага эьтибор бериш керакки, Ер юзида енг куп таркалган моддалардан бири сув булса хам унинг 98 фоизи океанларнинг шур сувига тугри келади. Чучук сув захираларнинг факат 0,01 фоизи истеьмол килиш учун яроклидир.

Марказий Осиёнинг куплаб мамлакатларига тааллукли ва сув таъминоти билан боглик учта асосий муаммо мавжуд:

1. Сувдан ноёб неъмат эканини хисобга олган холда фойдаланишни таъминлаш; 2. Ерларнинг емирилишига сабаб буладиган сизот сувлар микдо-рининг кутарилиши; 3. Ичимлик сув манбаларининг ифлосланиши.

Шахар ва кишлокларда сувга оид муаммоларнинг асосий сабаби сув ким-матбахо ресурс эканини тан олмасликдан иборат.

Ер юзида ахоли сонини тобора купайиб бораётганлигини инсоният олдида турган катор муаммоларни инсонларнинг узлари хал этишларини таказо килмокда. Ахолини озик - овкат махсулотлари билан таъминлаш муаммосини хал этиш учун кишлок - хужалиги жадал суръатда ривожлантирилмокда. Ахолини иш билан таъминлаш, моддий ва маънавий эхтиёжларини кондириш максадида куплаб саноат корхоналари, энергетика, техника- транспорт, турли маъмурий ва турар жой бинолари ва бошка объектлар барпо килинмокдаки, бу хол табиатнинг энг ноёб неъматларидан бири хисобланган чучук сувга булган талабнинг йилдан- йилга ошиб боришига сабаб булмокда. Агар дунё микёсида олиб каралса, чучук сувдан фойдаланиш буйича саноат корхоналари олдинги уринда, сунгра кишлок хужалиги туради. Бу холат Узбекистан Республикасида аксинча, чучук сувни энг куп сарф киладиган тармок кишлок хужалиги хисобланади.

1Норбоева Умида Тоштемировна - кандидат биологических наук, доцент факультета Естественных наук, Бухарский государственный университет, Узбекистан.

Олимлар томонидан инсон хаёти давомийлигининг сув билан боглик жихатлари аллкачон урганилган. Жахон согликни саклаш ташкилоти маълумотларига Караганда, инсонда пайдо буладиган касалликларнинг 90 фоизи сифатсиз сув истеъмол килишнинг натижсидир. Айни пайтда дунё буйича хар йили 5 миллионга якин ахоли тоза сув ичмаслик окибатида касалликка чалинаяпти

Аксарият ривожланган мамлакатларда ичимлик сув махсус идишларда сотилади, одамлар сувни литрлаб сотиб олиб ичадилар.

Олимларнинг хисоб - китобларига кура, 2020-2025 йилларга бориб, барча чучук сув ресурслари инсон фаолияти учун эгаллаб булинади. Дунё микёсида сунги 100 йилда сув сарфланиши олти маротабага ошган. Бу кетишда 2050 йилда инсониятга хозиргига нисбатан икки баробар купрок сув зарур булади. Бу борада захира эса тобора камайиб бормокда. Х,озирнинг узида сайёрамиз ахолисининг учдан бир кисми оби хаёт танкислигидан азият чекмокда. Санитария-гигиена талабларига тугри келмайдиган сув истеъмол килиниши хар куни жахон буйича 6 минг нафар боланинг хаётдан куз юмишига сабаб булаяпти. Чунки ер юзидаги дарёларнинг деярли ярми ифлосланган ва боз устига, уларнинг захираси тугаб бормокда. Энг ёмони, юкумли касалликларнинг 80 фоиздан ортиги ичимлик суви сифатининг пастлиги ва бу борада санитария-гигиена коидаларининг купол равишда бузилишига боглик экан. Айни пайтда дунёдагт 3 миллиардга якин одам ана шундай ифлосланган сув истеъмол килмокда. Бунинг окибатида турли хасталиклар билан касалланганлар сони 2 миллиарддан ошади. Шунингдек, мутахассислар фикрича, оби хаёт ифлосланиши натижасида табиий мухитга хам катта зарар етказилди, яъни айнин шу сабаб баликлар, турли хил кушлр ва хайвонлар хамда усимликлар зарарланиши ёхуд бутунлай йук булиб кетиши мумкин. Узбекистан ер юзидаги куп сув ишлатадиган мамлакатлар сирасига киради. Шу уринда таъкидлаш жоизки, кадимдан ота-боболаримиз тогдан эриб тушган кор-ёмгир сувларини нишаб оркали олиб келиб губбазсимон килиб курилган махсус сардобаларда туплаб, келаси бахоргча фойдаланишган. Сувнинг тозалигини асраб туриш учун эса узларининг киматбахо тилла буюмлари ва такинчокларини уша сувга солиб куйганлар. Демак, улар сувнинг бахосини, кадрини олтиндан баланд тутганлар.

Минг йиллар илгари бобокалонимиз Ахмад Фаргоний сув сатхини улчовчи нилометр асбобини кашф килган ва уни Нил дарёсида синаб курган. Бундан максад сувнинг микдорини сатхига караб улчаш ва уни сугориладиган майдонларга текис таксимлаш булган. Демак, аждодларимиз кадимда хам сувни худа-бехудага сарфламаслик чоралари хусусида бош котирган.

Ер юзасида таркалган чучук сув захиралари 20-25 миллиард кишининг эхтиёжини кондириш учун етарли булса -да, чучук сув етишмовчилиги дунёнинг куплаб мамлакатларида кузатилмокда. Бунинг асосий сабаби ахоли сонини тез суратларда усиб бораётганлиги, курукликда чучук сувларнинг бир хилда таркалмаганлиги, саноат ва кишлок хужалигининг жадал ривожланаётганлигидир. Масалан, Марказий Осиё республикалари худудида сув ресурслари бир хилда таксимланмаган.

ЮНЕСКО халкаро ташкилоти томонидан дунё ахолисининг хар бири учун зарур булган чучук сувнинг уртача йиллик микдори аникланган. Чучук сув етишмовчилигининг асосий сабабларидан бири дунё мамлакатлари худудида чучук сув манбаларининг нотекис таксимланганидир.

Курукликнинг тахминан 60 фоизини арид (чулли) ва ярим арид (ярим чулли) ерлар эгаллаган. Кургокчилик хукумдор булган туманларда яшовчи ахоли оддий ичимлик суви етишмовчилигидан азият чекмокдалар. Бу хол тоборо ошиб бораётган инсонларнинг сувга булган эхтиёжини таъминлашнинг бошка йулларини кидириб топишга мажбур булади. Шу максадда ер ости сувлари хар томонлама урганилмокда ва ишлатилмокда. Айсберг музликларидан фойдаланиш лойихалари ишлаб чикилмокда. Шур сувларни чучуклаштиришга катта эътибор берилмокда.

Бунинг учун куплаб мамлакатларда чучуклаштириш станциялари курилмокда Дунё буйича хозирги кунда 800 дан зиёд чучуклаштирувчи станциялар ишлаб турибди. Улардан хар суткада 1,7 млн. м3 чучук сув ишлаб чикарилмокда. Чучуклашган сувларнинг 90 фоиз ичимлик сувлари сифатида сарфланмокда. Бир вактнинг узида чучук сув олиш йулларини кидириш билан

бирга, унинг йуколиши ва ифлосланишининг олдини олиш учун чора -тадбирлар ишлаб чикилмокда. Бунинг учун тозалаш иншоатлари ва технологик жараёнлар такомиллаштирилмокда. Саноати ривожланган мамлакатларда айланма сув таъминоти амалиётга кенг жорий килинмокда. Маълум микдорда тозаланган сувлардан технологик жараёнларда кайта фойдаланилмокда. Чучук сув етишмовчилиги кузга куриниб турган бизнинг давримизда бундай технологик жараёнларни тубдан узгартириш мухим масала хисобланади; -тозаланмаган ва зарарсизлантирилмаган саноат окаваларини дарёларга, кулларга ва денгизларга окизилишини умуман тухтатиш; бунинг учун мавжуд технологик жараёнларни такомиллаштириш оркали кам чикиндили ёки чикиндисиз технологияларга утиш; барча саноат корхоналарида замоновий тозалаш курилмаларидан фойдаланиш; Кишлок хужалиги экинларини сугоришда жуда куп сув йуколади.

Сувларнинг йуколиши ва уларнинг тозалигини саклаб колишнинг мухим тадбирларига куйидагилар киради: худудларнинг сув билан таъминланганлигини хисобга олиб, экин турларини танлаш; кишлок хужалик махсулотларини етиштиришда ер усти ва ер ости сувларини ифлосланишига йул куймаслик максадида угитлар ва пестицидлардан меъёрида фойдаланиш;-сугориш меъёрларини тартибга солиш; сувларнинг ерларга шимилиши, хавога парланиши натижасида руй берадиган йукотилишини ва самарасиз сугориш учун сарф - харажатларни камайтириш; тупрок намлигини саклашнинг энг илгор усулларини куллаш.Кичик дарёларни окавалар билан ифлосланишидан мухофаза килиш, жумладан, дарёларнинг уз - узини тозалаш хусусиятларини таъминлаш учун зарур булган кушимча сув билан ёрдам бериш;сугоришнинг сувни тежовчи технологияларини, яъни импулсли, аэрозолли тупрок ости, томчилатиш ва бошка усулларни амалиётга кенг жорий этиш оркали сугориш тизимларида сувдан фойдаланиш самарадорлигини 25-30% га ошириш.

Сув формаларининг биосферада доимий айланиши натижасида уларнинг нисбати доимий сакланади. Куёш энергияси таъсирида исиган сув атмосферага бугланиб кутарилади ва кайтадан дунё океанига ёгинлар холатида кайтиб ту-шади. Курукликка тушган сув тупрок оркали ер ости сизот сувларига кушилиб дарё, кул ёки океанга куйилади ёки бир кисми усимликлар оркали буглантири-либ, атмосферага чикарилади. Жами бугланадиган сувнинг 12% усимликлар оркали амалга оширилади. Океан сувларининг иссиклик сигими юкори булгани учун куёш энергиясини ютиши эвазига куп микдорда иссиклик туплайди. Тупланган барча иссиклик охир окибатда атмосферага ажратилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Абдуллаев У., Хдсанхонова Г., Мягков С. Сув - Узбекистон келажаги учун мухим хаётий ресурс. Тошкент: Узбекистон, 2007.- 136 б.

2. Баротов Р. Табиатни мухофаза килиш. -Тошкент: Укитувчи, 1991.-88 б.

3. Белов С. В. Охрана окружающей среды. - Москва.: Высшая школа, 1991. - 147 с.

4. Ильинский И. И. Сув - хаёт. -Тошкент: Медицина, 1985.- 65 б.

5. Медведов С. С. Физиология растений. - СПб.:Изд -во С.-Петерб. ун -та, 2004. -336 с.

6. Султонов Р. С. Экология ва атроф - мухитни мухофаза килиш асослари. -Тошкент: Мусика, 2007. - 233 б.

© У.Т. Норбоева, 2017

УДК 581.1:633.51+633.51:631.445.52

О ВОДНЫХ РЕСУРСАХ БИОСФЕРЫ И ЭФФЕКТИВНОМ ИХ ПОЛЬЗОВАНИИ

У.Т. Норбоева

Аннотация: В статье говорится про методы выбора растений в связи с химическим составом воды и о предотвращении загрязнения подземных и надземных вод.

Ключевые слова: вода, природа, загрязнение, окружающая среда, река, дефицит воды, человек, биосфера, атмосфера, литосфера.

© У.Т. Норбоева, 2017

UDC 581.1:633.51+633.51:631.445.52

ON WATER RESOURCES OF THE BIOSPHERE AND THE EFFECTIVE USE OF

U.T. Norboeva

Abstract. The article says about plant selection methods in connection with the chemical composition of water and the prevention of pollution under the earth and surface water.

Keywords: water, nature, pollution, environment, river, water scarcity, human, biosphere, sanitary - hygiene, the atmosphere, the lithosphere.

© U.T. Norboeva, 2017

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.