Научная статья на тему 'ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ МАНБАЛАРДА СУВНИНГ ИНСОН ВА ТАБИАТ ОЛАМИДА ТУТГАН ЎРНИ'

ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ МАНБАЛАРДА СУВНИНГ ИНСОН ВА ТАБИАТ ОЛАМИДА ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

485
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон капитали / дунѐвий давлат / Геология қўмитаси / “эҳтиѐж доирасида” / қаноат / исрофгарчилик / сув ресурсларидан / тоза ичимлик суви / илғор технологиялар / human capital / secular state / Geology Committee / "in need" / satisfaction / waste / water resources / clean drinking water / advanced technologies

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Зафар Юнусович Адилов

Ушбу мақолада диний ва дунѐвий манбааларда сувнинг инсон ва табиат оламида тутган ўрни масаласи таҳлил қилинган бўлиб, ушбу жараѐнда экологик муносабатларга диннинг таъсири ва у ҳақидаги концепциялар ва унинг инновацион моҳияти ѐритиб берилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PLACE OF WATER IN RELIGIOUS AND SECURITY SOURCES IN THE WORLD OF MAN AND NATURE

This article analyzes the role of water in the human and natural world in religious and secular sources, and in this process explains the impact of religion on environmental relations and the concepts of it and its innovative nature

Текст научной работы на тему «ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ МАНБАЛАРДА СУВНИНГ ИНСОН ВА ТАБИАТ ОЛАМИДА ТУТГАН ЎРНИ»

ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ МАНБАЛАРДА СУВНИНГ ИНСОН ВА ТАБИАТ

ОЛАМИДА ТУТГАН УРНИ

Зафар Юнусович Адилов

Урганч давлат университети

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада диний ва дунёвий манбааларда сувнинг инсон ва табиат оламида тутган урни масаласи тахлил килинган булиб, ушбу жараёнда экологик муносабатларга диннинг таъсири ва у хакидаги концепциялар ва унинг инновацион мохияти ёритиб берилади.

Калит сузлар: инсон капитали, дунёвий давлат, Геология кумитаси, "эхтиёж доирасида", каноат, исрофгарчилик, сув ресурсларидан,тоза ичимлик суви, илгор технологиялар

THE PLACE OF WATER IN RELIGIOUS AND SECURITY SOURCES IN

THE WORLD OF MAN AND NATURE

Zafar Yunusovich Adilov

Urgench State University

ABSTRACT

This article analyzes the role of water in the human and natural world in religious and secular sources, and in this process explains the impact of religion on environmental relations and the concepts of it and its innovative nature.

Keywords: human capital, secular state, Geology Committee, "in need", satisfaction, waste, water resources, clean drinking water, advanced technologies

КИРИШ

Кишилик жамияти тарихида сув энг зарур эхтиёж манбаи сифатида кадрлаб келинган. Сув ердаги энг оддий ва дастлабки суюклик булиши билан бирга барча тирик организмлар, мавжудотлар ва инсонлар учун энг мухим хаётий унсур хисобланади. Хдкикатан хам, сув табиат ва инсон мавжудлиги хамда тирикликни белгиловчи муъжиза, бекиёс неъматдир.

Хрзирги кунда хам сув ижтимоий-иктисодий фаолиятнинг барча сохалари учун энг мухим хаётий ахамиятга эга. Табиатнинг ноёб унсури булиб,

одамларнинг кундалик эхтиёжидан тортиб иктисодиётнинг барча тармоклари, хусусан кишлок хужалиги ва саноат корхоналари, шунингдек, экологик мувозанатни саклашда хаётий ресурс хисобланади.

Маълумки, ер шаридаги барча тирик организм истеъмол киладиган озуканинг 80-90 фоизи сувдан иборат булиб, инсон хаёти давомида 35 тонна сув ичади, уз навбатида, инсон танасининг70-80 фоизи, унинг хаёт фаолиятини бошкарадиган миянинг 90 фоизи, коннинг 95 фоизи сувдан ташкил топган.[1]

Мавлоно Жалолиддин Румий сувнинг барча тирик организмлар, усимликлар ва инсонлар учун бехад мухимлигига алохида эътибор каратиб:

Сув садоси бонгу Исрофил эрур, Тиргизур хатто улик жонларни ул [2], деб сувнинг табиатдаги урнини ёзган эди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти маълумотига кура, ер сайёрасида 97,5% сув шурланган булиб, бу сувлар -сугоришга хам, ичиш сифатида фойдаланишга хам яроксиз саналади. 2,5 % сувни эса тоза ичимлик суви ташкил этади, шундан учдан икки кисми айсберг ва тог музликлари суви шаклида мавжуд булади. Ернинг сув захирасидаги атиги 1% ини инсоният истеъмолига тугри келадиган сув ташкил этади. Истеъмолга ярокли сувни ичимлик суви дейилади. Ичимлик суви деб эса инсон организмига зарар етказмайдиган, туз микдори 0,1%дан ошмайдиган, амалдаги стандарт меъёрлар талабларига жавоб берадиган, инсон ва бошка жонзотлар томонидан кундалик истеъмолга ярокли сувга айтилади. Демак, ичимлик сувида эмма-коли 3 булса бу меъёр хисобланади.

Тарихий маълумотлар шуни курсатадики, беш минг йил давомида сувнинг кулами, микдори - асосий экологик компонент сифатида узгармай колган булса-да, шу вакт мобайнида ер юзи ахолиси бир неча юз мартага купайди, технология янгиликлари амалиётда кулланилди. Бугунги кунда дунёда ичимлик суви, энг ноёб ва кимматбахо табиий ресурс булиб колмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Давлат Геология кумитаси маълумотига кура, Узбекистонда 97 та ер кони булиб, унда 64 миллион куб метр умумий сув захиралари мавжуд. Бу сув захиралари асосан Тошкент, Самарканд, Сурхондарё, Наманган, Андижон ва Фаргона вилоятида таркалган. Аммо Хоразм вилояти ва Коракалпогистон республикасида деярли чучук сувлар мавжуд эмас. Бухоро ва Навоий вилоятида уртача сув захиралари бор. Мамлакатдаги сув захиралари тенг

таксимланмаганлиги учун бугунги кунда сувдан унумли фойдаланиш, уни исроф килмаслик давр талабидир.

Маълумотларга кура, 2025 йилга бориб ер юзидаги давлатларнинг ярмидан купида сув такчиллиги юзага келиши айтилмокда. 2050 йилда эса бу курсаткич дунё ахолисининг % кисмига тугри келиши тахмин килинмокда. Дунёда булгани каби республикамизда хам сув ресурслари чекланган чучук сув умумий сув ресурсининг 8 фоизини, ичимлик сувларининг 67 фоизини ташкил этади. Мамлакатда ахоли ичимлик суви таъминоти учун 2019 йилда 161,4.минг куб метр/сутка. яъни 950 минг кишига етарли микдордаги чучук сув захираси тасдикланган, 2020 йилда 193 минг куб метр/сутка, яъни 1 млн 140 минг кишига етарли сув зохиралари тасдикланган.

ХХ асрда биосферада 1 миллиард киши яшаган булиб, сув истеъмоли 360 миллиард метр га тенг келган, ХХ аср охирига келиб ахоли 6 миллиардга, ичимлик суви истеъмоли 4 000 миллиард метр ни ташкил этди. Бошкача сузлар билан айтганда, сув истеъмоли 11,1 бараварга ошди.

Жахон Согликни саклаш ташкилоти хабарига кура, 2 миллиардан ортик ахоли учун тоза ичимлик суви танкислиги мавжуд.

Маълумотларга эътибор каратсак, 1960 йилда Якин Шарк ва Шимолий Африкада 1 йилда 1 кишига 3300 л. сув тугри келган булса, хозир бу ракам 1250 литрни ташкил этади, яъни, бу ракам хавфли чизикка (1 инсон учун 1 йилда 1000 литр сувнинг тугри келиши санитария нормасининг энг пастки хавфли чизиги эканлигини билдиради) етган. Сурия ва Ливан давлатлари бу хавфли чизикка якин келмокда. Хдмдустлик мамлакатлари орасидаги ^озогистон купинча сув танкислигини уз бошидан кечирмокда. Сув таъминоти буйича Хдмдустлик мамлакатлари орасида энг охирги урин ^озогистон хиссасига тугри келади: бу ерда 1 кв.км га 37 минг метр куб сув тугри келади, бир кишига эса бир йилда 6000 метр куб сув тугри келади. ^озогистон худуди 56% сув таъминланишини уз худудидан кондирса, колган 44% сувга коникишни бошка кушни давлатлар хисобидан коплайди. Бу энг катта иктисодий-экологик фалокат даракчисидир. Бугунги кунда дунёда 2 миллиард киши тоза ичимлик суви танкислигига учраган ва хар йили 10 миллион киши ифлосланган ва зарарланган сувни ичгани туфайли оламдан куз юммокда. Ислом дини манбаларида инсон ва табиат муносабатларига оид куплаб гоялар мавжуд булиб, "Куръони Карим"да шундай келади, Яъни: "Сизлар узларингиз ичаётган сувни (уйлаб) курдингизми? Уни булутлардан сизлар ёгдирдингизми ёки Биз ёгдирувчимизми? Агар Биз хохласак, уни шур ва аччик килиб куйган

булар эдик. Бас, (шу обихаёт учун хам) шукр килмайсизми?"[3] (Вокеа сураси, 68-70 -оятлари).

Шунингдек, Аллох таоло инсонларга ато этган уз неъматларини эслатиб, улар ичида сувни алохида зикр килади: яъни: "У осмондан сизлар учун ундан ичимлик буладиган сувни (ёмгирни) ёгдирган зотдир. (Хдйвонларингизни) бокадиган гиёхлар хам уша сувдан (сугорилур). У сизлар учун уша (сув) билан (турли) экинларни, зайтун, хурмо, узум ва барча меваларни ундирур. Албатта, бунда тафаккур киладиган кишилар учун аломат бордир" (Нахл сураси, 10-11-оятлар). Мутахассислар фикрича, инсон таомсиз бир икки хафтагача яшаши мумкиндир, аммо сувсиз уч кунга хам чидай олмайди. Одам танасидаги сув агар ун беш фоизга камайса, у халок булади. Инсон танасининг аксар кисми сувдан иборат.

Аллох ушбу оят оркали инсонларни сувнинг кадрига етиш, уни исроф килмасликка чакиради. Сувни асраш уни исроф килмаслик тугрисида пайгамбар алайхиссаломнинг куплаб хадисларини учратамиз. Ривожланган бугунги жамиятда биз сувни канчалик тежаяпмиз, кул-юзимизни ювиш, чумилишда канча сувни сарфлаяпмиз, агар хисобласак камида 1 дакикада 15 л , 15 дакикада 45 л сув окизилади, хар бир инсон чумилса 180-200 л сувдан фойдаланади, Пайгамбар алайхиссалом тахорат учун 1 мут сув ишлатган 1 мут 688 гр булади, гусил учун 3 мут 2 л сув сарфлаган. Сувни асраш уни тежаш барчамизни бурчимиздир. Хусусан, сувни ортикча исроф ва ифлос килиш, сув хавзаларини булгаш ислом дини таълимотида каттик кораланган. Бу хакда Табароний ривоят килган хадисда шундай дейилган: "Пайгамбаримиз оцар сувни ифлос цилишдан цаттиц цайтарганлар " (Имом Табароний ривояти). Ер сайёраси, табиат неъматлари окилона, "эхтиёж доирасида", каноат билан, исрофгарчиликсиз фойдаланилганда барча инсонларнинг эхтиёжларини кондиришга кодир эканлиги курсатилади. Шамс Табризий сузи билан айтганда, "Роббим, барчамизга хаддимизни билиб, мулкингда одоб билан яшамогимизни насиб айла!" деб меъёр одаби билан яшамокликка чорласа, Жалолиддин Румий уз хикматларида сув кадрини курсатиб: Оби хайвон киблайи жон,эй рафик, Сув ила яшнайди бустон,эй рафик.

Деб ёзади, XI асрда яшаб утган ижодкор Фахриддин Гургони уз даврида сувни ифлос килмаслик хакида улуг угит сифатида;

''Бугун чашма сувни килсанг агар хор, Бошка ичолмассан бу сувдан зинхор",-

деб сувни ифлос килмаслик уни асрашга чакирган,

ЮНЕСКО берган маълумотларга кура, 2030 йилга бориб сайёрамизнинг 3 миллиарддан ортик ахолиси сув ресурслари етишмаслигидан азият чекади. Гарчи БМТнинг Минг йиллик ривожланиш максадлари Декларацияси ,,сув ресурсларидан ноокилона фойдаланишни тухтатишга" ва ,,сувдан адолатли фойдаланишни таъминлашга кумаклашишга " чакирса хам, кунда Ер юзи ахолисининг карийиб ярми сув билан боглик муаммога дучор булмокда, хозирда 1 миллиардга якин киши тоза ичимлик сувидан фойдалана олмайди. 2,5 милиард киши эса санитария-гигиена максадлари учун етарли даражада сувга эга эмас. Дунёдаги барча касалликларнинг 80 фоизи ичимлик суви йуклиги ёки сув ифлосланганлиги сабабли келиб чикади. Жахонда хар сонияда бир бола ичимлик суви етишмаслиги, такчиллиги туфайли хаётдан куз юмади[4].

НАТИЖАЛАР

БМТ таснифига кура, Узбекистон хам сув такчил булган мамлакатлар каторига киради. Дунё ресурслари иниститути (Worid Resource institute) тамонидан 2020 йилги эълон килинган маълумотларга биноан, Узбекистон сувга мухтожлик сезаётган 164 давлат орасида 25-уринни эгаллаган[5].

Маълумотларига кура, 1 йилда 1 кишига 1700 литр сув тугри келса, бу сувнинг етишмаслигини курсатади, мабодо 1 йилда 1 кишига 1000 литр сув тугри келса, бу экологик сув инкирозини билдиради.

Мутахассисларнинг фикрларича, 2025 йилда сув инкирози яна 17 мамлакатга таркалади, бу таназзулдан Х,индистон хам четда колмайди. Хдкдкатдан хам хозирги пайтда хар бир хинд оиласига бир кунда 250 литр сув тугри келмокда. Мабодо бу сув хавфи Хитойга хам тахдид солса, бунинг окибатини тасаввур килиш кийин. Чорак асрдан сунг сув хавфи 8 млрд. кишига тахдид солиш мумкин, шу сабабли хозирданок сувни тежаш хакида амалий фаолиятни бошлаш лозим. Аллох таоло барча нарсаларни бир-бирига узвий боглик холда, узига хос улчови ва хисоби билан яратган, бу хакда "Куръони Карим"да далиллар жуда куп. Жумладан: яъни: "Аллох таоло осмондан ёмгир сувларини туширади ва водийларда сувлар уз улчови ва хисоби билан окади..."[6] (Раъд сураси, 17-оят). Яна бир ояти каримада "Биз осмондан хисоби билан ёмгир сувларини ёгдириб, (Ер юзидаги барча нарсаларнинг эхтиёжига яраша) Ерга урнаштирдик. Биз бу сувларни кетказиб, сизларни ундан махрум килиб куйишга хам кодирмиз"[7] (Муъминун сураси, 17-оят). Бу ояти карималар оркали Х,ак таоло бизларга Ер юзидаги барча нарсалар, шу

жумладан, сув хам узининг маълум хисоби ва улчови билан яратилганлигини маълум килади. Яъни, керагидан ортик ёмгир ёгса, сув тошкини пайдо булиб, экинлардан тортиб, турар жойларгача вайрон булиб кетиши, агар бутунлай ёгмай куйса, кургокчилик, сув танкислиги руй бериши мумкин эди. Бугунги кунда бу бебахо неъматга бепарво муносабатда булаётган кишиларнинг хам борлиги ачинарли холдир. Хдётимиз учун энг зарур неъмат булган сув исрофи хаммасидан ошиб тушяпти. Сувни исроф килмаслик барчамизнинг бурч ва вазифамиз эканлигини асло унутмаслигимиз зарур. Х,озир жахонда ичимлик суви муаммоси биринчи даражали муаммога кутарилиб, Африка, Марказий Осиё, Якин Шарк ва Жанубий Америка мамлакатларида дарё захиралари ва ички ичимлик суви куллари буйича катъий мунозаралар олиб борилмокда.

МУ^ОКАМА

Халкни ичимлик суви билан таъминлаш, кишлок хужалиги ва саноат учун сув захиралар такчиллигини Хитой, Х,индистон ва хатто А^Ш уз бошларидан кечиришмокда. Бу муаммони Хитойда хал килиш учун улар Шимолий райондаги дарёларини жанубга томон йуналтирмокчи булишмокда, бу лойихани амалга ошириш учун эса 12 млрд. доллар ва 10 йилга етарли иш талаб килинади.

Каттагина нефть захирасига эга булган Форс култиги мамлакатлари узларининг ерости сувлари оркали ичимлик сув муамоларини хал этишмокчи. Бир неча минг йиллар давомида йигилган сувлар кулами тез кискариб, камайиб бормокда.

Ер сайёрасидаги барча сувнинг хажми 1400 млн. куб километрни ташкил этса, шунинг атиги 2%, яъни 35 млн. куб километрини тоза, ичимлик суви -чучук сув ташкил этади. Унинг асосий кисми Антарктида, Гренландиянинг куп йиллик музлик ва корликларига тугри келади. Мана шу чучук, ичимлик сувининг 200 минг куб километригина ишлатилади. Чучук сув захираларининг инсоният яшаётган худудлардан анча олислиги хам экологик низога сабаб булиб, сув истеъмоли кийинлашишига олиб бормокда.

Жахон захиралар Институти хабарларига караганда, дунёдаги 13 мамлакат сув билан етарли даражада таъминланмаган мамлакатлар гурухига мансуб.

Жон бошига то бир минг куб метргача ичимлик суви тугри келадиган мамлакатлар руйхатида биринчи Миср давлати туради.

"5 "5 "5

Миср (Египет)да 30 метр , Исроил 150 метр , Туркманистон 206 метр ,

"5 "5 "5

Молдавия 236 метр , Покистон 350 метр , Алжир 440 метр , Венгрия 594

3 3 3

метр3, саккизинчи уринда эса Узбекистон 625 метр3, Нидерландия 676 метр 3 ,

"5 -у -у

Бангладеш 761 метр , Марокко 963 метр , Озарбайжон 972 метр , ЖАР 982

-5

метр сув тугри келса, хар бир жон бошига бир йил давомида сувнинг тенг келадиган табиий-экологик меъёри 13 000 метр ни ташкил этади. (Бир метр сув - 1000 литрга тугри келади). Демак, жон бошига бир йилда бир кишига 13 млн. литр сув тугри келса, бу табиий-экологик меъёр хисобланади. Эътибор каратсак, якин Шарк ва Шимолий Америка мамлакатларида сув захираларининг такчиллиги мавжуд. Ер сайёрасининг кургокчилик кисмида сув танкислиги долзарб муаммо булиб колмокда. Энг кам сув таъминоти булган мамлакатларда, йил давомида бир жон бошига атиги 5 000 куб/метр ва ундан хам кам сув тугри келади. Х,индистондаги 7 йирик шахар ахолисининг атиги 35% бир суткада 100 литр сув билан таъминланган. Уртача бир хинд оиласига бир кунда 220 литр тугри келади. Х,индистонда бир йилда жон бошига 213 м3 сув тугри келади.

2020 йилга келиб биргина Африканинг 75 миллион ахолисидан тортиб 250 млн. ахолиси сув танкислигига рубару келишади. Бу курсаткич турли мамлакатларда турлича, сув танкислиги айникса Ливан мамлакатида бир йилда 1250 литрни ташкил этади. Араб давлатларида хар бир истикомат килувчи киши учун бир йилда 1,5 минг куб метрни ташкил этади. Яъни, сув истеъмоли уз меъёридан 9,5 баравар кам. Дунё буйича эса сув истеъмоли 11,1 бараварга ошиб кетган.

Энг куп сув талаб этадиган мамлакатлар каторига Х,индистон, Хитой, А^Ш, Покистон, Япония, Таиланд, Индонезия, Бангладеш, Мексика хамда Россия давлатлари мансуб.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти башоратига кура, 2025 йилда чучук, ичимлик тоза сув захирасининг куплиги билан Россия, Скандинавия, Жанубий Америка хамда Канада юкори уринни эгаллайди, сув билан тулик таъминланган давлатлар руйхатида туради, чунки у мамлакатларда яшовчи хар инсонга бир

-5

йилда 20 000 метр сув (жон бошига) тугри келади. Бу эса меъёрий курсатгичдан анча баланд.

ХУЛОСА

Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга такдим этган Мурожаатномасининг магзини экологик муаммолар ташкил этган десак, асло

муболага булмайди: "Келгуси йилда ахолини марказлашган тармоклар оркали тоза ичимлик суви билан таъминлаш даражасини хозирги 65%дан 75%га етказишимиз лозим..." "...ер ва сув ресурсларидан окилона фойдаланиш борасидаги илгор технологияларни жорий этиш..."; "сувни тежайдиган сугориш технологияларини кенг куллаш..."; "2019-2024 йилларда мамлакатда озик -овкат хавфсизлигини таъминлаш миллий дастури" кабул килиш"... барча-барчасининг негизида экологик асосланган технологияларни жорий этиб, халк фаровонлигини оширишга табиат борлигидаги хар бир захирага окилона мунособат турганлигини гувохи булаяпмиз.

Узбекистон иктисодиёти равнаки бугун куп томондан экотизимларнинг биологик-экологик холатига хам боглик. Узбекистонда мустакиллик йилларининг илк йилида 24 млн. ахоли булган булса, 2018 йилнинг 1 январ маълумотига кура хозир 32,65 млн. кишини ташкил этган. 2020 йилга келиб Узбекистон ахолиси 34 миллиондан ошди. Инсониятнинг купайиши уз-узидан уй-жойлар курилиши, йирик-йирик шахарлар барпо этилишини такозо этади.

Узбекистонда яшовчи хар бир инсон табиатдан фойдаланишнинг асосий экологик, иктисодий ва хукукий жихатлари, атроф-мухитни химоя килишни бошкариш, назорат килиш, табиат борлигидаги хар бир захирадан окилона фойдаланишни, табиат конунларига катъий риоя килишни давр такозо этмокда.

REFERENCES

1. Андреев Ю.А. Вода наместника Бога на Земле.-Санкт-Петербург.Питер.2008. -с.7.

2. Жалолиддин Румий.Х,икматлар./форсийдан Жамол Камол таржимаси.-Тошкент.фан.2007.-Б.18.

3. Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф Тафсири Х,илол. 6-жуз.Тузатилган ва кайта тулдирилган нашр - Т.: Hilol-Nashr, 2018. -37-38 б.

4. https : //www.wri .org/applications/aqueduct/country-rankinqs

5. Саидов А. Жахонда сув етишмаслиги билан боглик инкирозлар// Ижтимоий фикр.Инсон хукуклари.-2010.-135.б.

6. Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф Тафсири Х,илол. 3-жуз.Тузатилган ва кайта тулдирилган нашр - Т.: Hilol-Nashr, 2018. -222 б.

7. Шайх Ахмад Мухаммад Совий. Хдшияту ас-Совий ала тафсийрул Жалолайн. 4-жуз. Т.: Darul kitabul ilmiyya Bayruvt-Libnan, 1995. 160 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.