Научная статья на тему 'СУВ РЕСУРСЛАРИНИ БОШҚАРИШДА ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ'

СУВ РЕСУРСЛАРИНИ БОШҚАРИШДА ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
288
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
управление водными ресурсами / управление количеством водных ресурсов / управление качеством водных ресурсов / управление водными ресурсами в самом широком смысле / управление водными ресурсами в самом узком смысле / water resources management / water resources quantity management / water resources quality management / water resources management in the broadest sense / water resources management in the narrowest sense

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Шохўжаева З.С.

В данной статье представлены проблемы в управлении водными ресурсами, а также предложения и рекомендации по их преодолению, а острота проблемы водных ресурсов в Центральной Азии направлена на предотвращение кризиса, связанного с растущей нехваткой воды в странах региона.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article presents the problems in water resources management, as well as proposals and recommendations for overcoming them, and the severity of the problem of water resources in Central Asia is aimed at preventing the crisis associated with the growing shortage of water in the countries of the region.

Текст научной работы на тему «СУВ РЕСУРСЛАРИНИ БОШҚАРИШДА ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ»

УУК 338.24: 556.18 Шохужаева З.С.

СУВ РЕСУРСЛАРИНИ БОШЦАРИШДА ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДАН

САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ

Шохужаева З.С.- и.ф.н., доцент (КдрМИИ)

В данной статье представлены проблемы в управлении водными ресурсами, а также предложения и рекомендации по их преодолению, а острота проблемы водных ресурсов в Центральной Азии направлена на предотвращение кризиса, связанного с растущей нехваткой воды в странах региона.

Ключевые слова: управление водными ресурсами, управление количеством водных ресурсов, управление качеством водных ресурсов, управление водными ресурсами в самом широком смысле, управление водными ресурсами в самом узком смысле.

This article presents the problems in water resources management, as well as proposals and recommendations for overcoming them, and the severity of the problem of water resources in Central Asia is aimed at preventing the crisis associated with the growing shortage of water in the countries of the region.

Key words: water resources management, water resources quantity management, water resources quality management, water resources management in the broadest sense, water resources management in the narrowest sense.

Иктисодиётни модернизациялаш шароитида сув ресурсларини баркарор бошкариш ва улардан самарали фойдаланишни таъминлаш - дунёда бутун бошли минтакалар ва мамлакатларнинг баркарор иктисодий тараккиётида хал килувчи ахамият касб этувчи масалалардан бирига айланиб бормокда. Мазкур масала сув ресурслари чекланган, иктисодиёти ва ахолиси тез усиб бораётган, иклим узгариши таъсирлари тобора купрок сезилаётган Марказий Осиё минтакасидаги янги иктисодий, ижтимоий, сиёсий ва экологик реалликлар шароитида ута долзарб ва янада мухимрок ахамият касб этмокда. Чекланган сув ресурсларидан хам иктисодий ва хам экологик талаблар баркарорлигини таъминлаган холда фойдаланиш самарадорлигини ошириш замоннинг долзарб муаммосидир.

Сув ресурсларини бошкариш тушунчаси остида сув ресурсларини вакт ва худудлар буйича кайта таркатиш, экологик баркарорлик талабларини хисобга олган холда атроф-мухит баркарорлигини таъминлаш ва иктисодиёт сохаларининг сув ресурсларига булган талабларини оптимал равишда кондириш учун сув ресурсларини керак булган жойга, талаб этилган микдор ва сифат билан зарур булган вактида етказиш тушунилади. Яна хам кискарок килиб, сув ресурсларини бошкаришни сув ресурсларининг вакт ва маконда табиий таркалиши хамда сифат курсаткичлари режимини истеъмолчиларнинг талабларига мослаштириш жараёни деб талкин этилиши мумкин.

Купинча сув ресурсларини бошкариш - бу сувни имкон даражасида керакли вактда ва керакли микдорда керакли нуктага етказишдан иборат, деган содда тушунчага дуч келамиз. Аммо сув ресурслари хамда уларга булган талабларнинг шаклланишида буладиган табиий ва антропоген, ташки ва ички омиллар таъсири окибатида дунёда шаклланаётган тенденсияларни инобатга оладиган булсак, хозирги даврда сув ресурсларини бошкариш анча мураккаб жараёндир. Шундай килиб, "Сув ресурсларини бошкариш" - табиат ва жамиятнинг зарурий сифатдаги ва микдордаги сувга булган эхтиёжларини доимий тарзда, барча вакт даврлари (оператив, йиллик, куп йиллик ва истикболли) буйича таъминлаши лозим. Бошкача килиб айтганда, сув ресурсларини бошкариш сув ресурслари ва сувга булган талаблар уртасидаги доимий мувозанатни таъминлашдан иборатдир.

Сув ресурсларини баркарор бошкаришда сувга булган иктисодий, сиёсий, ижтимоий ва экологик талаблар, бошкарувда аввалдан кулланиб келинган декларациялар хамда

бошкаришни ташкил этишнинг катъий тартибига асосан барча сув ресурсларини жалб этиш, уларнинг шаклланиш шароитларини яхшилаш, бир вактнинг узида сув ресурслари билан бирга сувга булган талабларни бошкариш имкониятларини кенгайтиришда катта роль уйнайди.

Умуман сув ресурсларини бошкариш буйича барча харакатлар мамлакат микёсида ва хавза даражасида барча гидрографик бирликлар доирасида мувофиклаштирилиши лозим. Айнан шундай тизим Испанияда (1926-йилдан), Францияда, Голландияда ва дунёнинг бошка катор ривожланган мамлакатларида мавжуд. Бундай тизим 1926 йилдан Марказий Осиёда Зарафшон дарёси хавзасида хам мавжуд эди. Аммо якин утган даврда мазкур тизим узгартирилиб, охир-окибат маъмурий худудий вилоят тизимига айлантирилган эди. Кейинги йилларда эса минтака мамлакатларида аста-секин гидрографик хавзавий тамойилга утиш тенденцияси кузатилди ва Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 21 июлдаги «Сув хужалигини бошкаришни ташкил этишни такомиллаштириш тугрисида»ги 320-сонли карори тасдикланди. Ушбу карорга кура мамлакатимизда 10 та ирригация тизимлари хавза бошкармалари ва битта марказий диспетчерлик маркази ташкил этилди.

Сув ресурсларидан бир вактда миллионлаб истеъмолчилар узларининг турли-туман эхтиёжлари учун фойдаланадилар. Сувнинг турли фойдали хосса ва хусусиятларидан фойдаланишда нафакат кишилик жамиятининг иктисодий ва атроф-мухит баркарорлиги учун зарур булган экологик эхтиёжлари уртасида, балки алохида истеъмолчилар ва хатто мамлакатлар манфаатлари уртасида зиддиятлар юзага келади. Зиддиятлар сувнинг микдори, сифати ёки режими курсаткичлари буйича юзага келиши мумкин.

Сувга булган эхтиёж ахоли зичлиги ва бу сувни олиш учун талаб этиладиган харажатларнинг микдорига боглик равишда узгариб туради. Сувга эхтиёж сувга булган талабдан фарк килади. Сувга булган талаб белгиланган ва узгармайди хамда сувнинг мавжуд микдори ва нархига боглик булмайди. Масалан, усимликлар учун талаб этилган сув одатда усимликларнинг яшаши учун зарур булган сув микдорига тугридан-тугри боглик. Иклим эса сувга булган эхтиёжга таъсир курсатувчи бошка бир омил хисобланади. Масалан, кургокчил зоналар намгарчилик катта буладиган зоналарга нисбатан купрок сув талаб этади. Нихоят, сувга булган эхтиёжга сувнинг сифатига хам таъсир курсатади. Таркибида куп микдорда туз булган сувдан маиший ёки кишлок хужалиги эхтиёжлари учун фойдаланилмайди.

Сув ресурсларини бошкаришнинг максади - мавжуд сув ресурслари ва уларга жамият, табиат талабларининг хажм, сифат ва вакт буйича доимий мувозанатига эришиш хисобланади.

Сув ресурсларини бошкариш - кенг мазмунда сув таксимотини таъминлаш билан боглик барча - сиёсий, хукукий, ижтимоий- иктисодий, техник-технологик ва бошка функциялар спектрини, яъни сув хокимияти (бошкаруви, карорлар кабул килиш) ва сув ресурсларини бошкариш (тор мазмунда) тушунчаларини уз ичига олади. Сув ресурсларини бошкаришни айнан сув хокимияти боскичида сув хужалиги мажмуаси турли иштирокчиларининг фаол демократик иштироки таъминланади ва кабул килинган карорларнинг баркарор булишига хизмат килади. Иккинчи боскичда эса, яъни сув ресурсларини бошкариш (тор мазмунда) боскичида кабул килинган карорларнинг ижроси таъминланади. Шундай килиб, сув ресурсларини бошкариш (кенг мазмунда) икки боскичдан, яъни сув хокимияти (биринчи боскич) ва сув ресурсларини бошкариш (тор мазмунда -иккинчи боскич)ни уз ичига олувчи жараёндан иборатдир.

Сув ресурсларини бошкариш - тор мазмунда сув ресурсларини таркатиш хамда сув хужалиги тизимлари ишчи холатини таъминлашга каратилган техник, технологик, молиявий ва ташкилий тадбирларни режалаштириш ва амалга оширишни уз ичига олувчи фаолиятдир. Бунга «эксплуатация» сузининг синоними сифатида хам каралади.

Сув ресурсларини бошкариш икки йуналишда амалга оширилади:

• сув ресурслари микдорини бошкариш;

• сув ресурслари сифатини бошкариш.

Сув ресурслари микдорини бошкараётганда истеъмолчилар томонидан урнатилган доира ва улчамларнинг уртача хажмларини хисобга олиш, шунингдек, хар бир истеъмолчи характеристикасини, у ёки бу тадбирни утказиш заруриятини асосланган холда урганиш лозим булади.

Сув ресурслари сифатини бошкараётганда эса истеъмолчилар талабларига асосланиш керак. Амалда турли истеъмолчилар сувнинг сифатига риоя килиниши шарт булган белгиланган талабларни куядилар.

Сув ресурсларини бошкаришнинг оддий ва мураккаб куринишлари мавжуд. Оддий бошкарув тушунчаси остида шундай бошкарув тушуниладики, бунда сув ресурсларини сифат ва микдор жихатидан сув иншоотлари ва техник воситалар ёрдамида вакт мобайнида кайта таркатишни амалга оширмасдан истеъмолчига етказилади ёки йул-йулакай сув объйектининг алохида фойдали хосса ва хусусиятларидан фойдаланилади. Сув ресурсларининг сифатини оддий бошкариш - бу шундай бошкарувки, бунда истеъмол килишдан олдин сув, ундаги муаллак заррачалар ва сузиб юрувчи моддалар чукиши учун тиндирилади, зарарсизлантирилади ва кейин турли иншоотлар ёрдамида истеъмолчига етказилади.

Мураккаб бошкарув тушунчаси остида сув ресурсларини истеъмолчига етказишдан олдин уларни тайёрлаш талаб этиладиган бошкарув ётади. Иншоотлар ёрдамида (сув омборлари, ер ости сигимлари) сув ресурсларининг вакт давомида кайта таркатилиши амалга оширилади хамда сув микдори ва сифати узгаришининг режими сув истеъмоли жадвалига буйсундирилганидан кейингина турли иншоотлар ва техник воситалар ёрдамида (каналлар, лотоклар ва б.) истеъмолчига етказилади. Сув ресурслари сифатининг мураккаб бошкарилишида сув сифатини яхшилашнинг махсус усуллари каби комплекс тадбирлар амалга оширилади: сувдан унинг таркибидаги ортикча микдордаги туз ва газларни йукотиш; сувни юмшатиш, темирсизлантириш, фторсизлантириш, марганетсни чикариш, кремний кислотасини чикариш; сувнинг органолептик хусусиятларини яхшилаш ёки унинг таркибидаги микроэлементларни купайтириш максадида сувга у ёки бу тузларни кушиш (фтор ва б.).

Сув ресурсларини, жумладан ер усти сувларини - сув омборлари ва каналларини куриш, окимни бошка худудга утказиш ва бошка услублар билан, шунингдек ер ости сувларини - ер ости сигимларидан фойдаланиш билан бошкариш мумкин ва зарур. Дунё амалиётида атмосфера ёгинларини бошкариш буйича хам катта тажриба тупланган.

Марказий Осиёдаги сув ресурслари муаммосининг кескинлиги минтака мамлакатлари томонидан ортиб бораётган сув танкислиги билан боглик булган тангликнинг олдини олишга каратилган.

Сувдан фойдаланишни адолатли ва баркарор бошкариш стратегик ёндашувни талаб килади. Сув Марказий Осиёнинг умумий ресурси хисобланади. Ирригация, гидроэнергетика сув таъминоти ва санитария тармокларидаги сув хужалиги инфратузилмаси сувдан фойдаланишнинг институционал, молиявий ва бошкарув тизимлари сохаларидаги муайян сиёсатга боглик равишда узгаради.

Бахоланмаган сув ресурслари купинча ноаник таксимланади, самарасиз бошкарилади ва йукотилади. Капитал маблаглар киритишнинг асосланмаган дастури ва сохани норационал бошкариш такчил ресурсларнинг нопропорционал ишлатилишига олиб келиши мумкин. Сув ресурсларига миллий ва тармок микёсида бир томонлама карашлар ва сув ресурсларининг ошиб бораётган танкислиги хозирги кунда ортиб бораётган мураккаб муаммолар хисобланади. Айникса, ижтимоий ва сиёсий бахслар дарё хавзаларининг турли кисмида жойлашган мамлакатлар учун иктисодий муаммоларни келтириб чикараётган муаммо хисобланади. Марказий Осиёнинг барча давлатларида сув ресурсларини бошкариш буйича умумий муаммолар мавжуд, жумладан:

• хукукий ва бошкариш меъёрларининг, шунингдек тежамли, ижтимоий йуналтирилган ва табиатни мухофаза килиш масалаларига баркарор муносабатда булган ва сув ресурсларини баркарор бошкаришга кодир институтларнинг етишмаслиги;

• сувдан фойдаланиш бугини реал иштирокчиларининг сув ресурсларини бошкариш жараёнида ва масъулиятида етарли иштирок этмаслиги;

• инфратузилманинг катта кисми узининг иктисодий ва маънан эскириш даврига етиб келганлиги сабабли сув хужалиги сохасида тизим холатининг ёмонлашуви, оператив самарадорликнинг пастлиги, инфратузилмага ва сув таксимотига кетадиган харажатларининг тез ортиб бориши;

• йукотишлар ва сув танкислигига олиб борувчи сув ресурсларини номутаносиб бошкариш холатлари;

• дарёларнинг куйи ва юкори окимларидаги мамлакатлараро хамда тармоклараро карама-каршиликлар;

• сув ресурслари тугрисидаги маълумотлардаги ноаникликлар (метеорология, сизот сувлари захираси, гидрологик башоратлаш масалалари).

Юкорида келтирилган муаммоларни хал этиш максадида мамлакатимизда Узбекистон Республикаси сув хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган концепцияси ишлаб чикилди. Бу концепцияда Узбекистон Республикасида 2020-2030 йилларда ахолини ва иктисодиётнинг барча тармокларини сув билан баркарор таъминлаш, сугориладиган ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш, сув хужалигига бозор тамойиллари ва механизмларини хамда ракамли технологияларни кенг жорий этиш, сув хужалиги объектларининг ишончли ишлашини таъминлаш хамда ер ва сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш максадида куйидаги асосий вазифалар белгилаб берилди:

^ сув ресурсларини прогнозлаштириш, уларнинг хисобини юритиш ва маълумотлар базасини шакллантириш тизимини такомиллаштириш хамда шаффофлигини таъминлаш;

> сув хужалиги объектларини (ичимлик ва окова сув тизимидан ташкари) модернизация килиш ва ривожлантириш, йирик сув хужалиги объектларини бошкаришни ракамли технологиялар асосида автоматлаштириш, электр энергияси ва бошка ресурсларни тежайдиган замонавий технологияларни кенг жорий килиш, сохага хорижий инвестицияларни кенг жалб килиш хамда ажратилаётган маблаглардан максадли ва самарали фойдаланишни таъминлаш;

> сув омборлари, сел-сув омборлари ва бошка сув хужалиги объектларининг хавфсизлигини хамда ишончли ишлашини таъминлаш;

^ сув ресурсларини бошкариш тизимини такомиллаштириш, сувдан фойдаланиш ва сув истеъмоли хисобини юритишда "Smart Water" ("Аклли сув") ва шу каби ракамли технологияларни жорий килиш;

> кишлок хужалиги экинларини етиштиришда сув тежовчи сугориш технологияларининг жорий килинишини янада кенгайтириш ва давлат томонидан рагбатлантириб бориш, ушбу сохага хорижий инвестициялар ва грантларни жалб килиш;

> сув хужалигида бозор иктисодиёти тамойилларини, жумладан, сувни етказиш харажатларининг бир кисмини боскичма-боскич сув истеъмолчилари томонидан коплаш тизимини жорий килиш, тушган маблагларни сув хужалиги объектларини уз вактида сифатли таъмирлаш-тиклаш, ракамли технологияларни жорий килиш хамда самарали бошкаришга йуналтириш;

> сув хужалигида давлат-хусусий шериклик ва аутсорсингни жорий этиш, алохида сув хужалиги объектларини фермер, кластер ва бошка ташкилотларга фойдаланиш учун бериш хамда тежалган маблагларни сув хужалиги объектларини модернизация килиш ва ходимлар мехнатига хак тулаш ва рагбатлантиришга йуналтириш;

^ сув ресурсларини интеграциялашган холда бошкариш тамойилларини жорий килиш, ахолини сув билан кафолатли таъминлаш, иктисодиёт тармокларига сувни баркарор етказиб бериш, сувнинг сифатини яхшилаш ва атроф-мухитнинг экологик мувозанатини саклаш;

> сув хужалиги сохаси учун малакали кадрларни тайёрлаш, ходимларнинг малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш, таълим, илм-фан ва ишлаб чикариш сохалари уртасидаги узаро хамкорликни ривожлантириш хамда илм-фан ютуклари ва ноу-хауларни ишлаб чикаришга жорий килиш.

АДАБИЁТЛАР

1. "Узбекистон Республикаси сув хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган концепциясини тасддиклаш тугрисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг фармони. 10.07.2020 й.

2. Шохужаева З.С. Аграр тармокда сув ресурсларидан фойдаланишнинг иктисодий самарадорлиги. Монография. Т.: . 2012 й.

3. Salohiddinov A.T., Ashirova O.A. Suv resurslarini havzaviy rejalashtirish va boshqarish. O'quv qo'llanma. Toshkent. TIQXMMI. 2020. - 216 b.

4. Шохужаева З.С. Иктисодиётни модернизациялаш шароитида аграр сохани ривожлантириш истикболлари. Монография. Т.: 2020 й.

5. Efficiency Of Formation And Use Of Water Resources In Irrigated Agriculture Of The Republic Of Uzbekistan. Z.S. Shoxujaeva, M.N. Utkirovna - The American Journal of Interdisciplinary Innovations ..., 2020

6. Шохужаева З. С. "Кашкадарё вилоятида сув ресурсларидан самарали фойдаланишнинг долзарб масалалари." Irrigatsiya vaMelwratsiya 3 (2018): 82-88.

7. Shoxo'jayeva Z. S., Norqobilov M. Problems of rational use of water resources in agriculture of the republic of Uzbekistan //Наука и техника. Мировые исследования. -2020. - С. 25-28.

8. Shoxo'jayeva Z. S. Problems and solutions in the water sector of the region //Наука и техника. Мировые исследования. - 2020. - С. 21-24.

УУК 556.536 Хазратов А.Н.

ГРУНТ УЗАНЛИ КАНАЛЛАРНИ ЛОЙЩАЛАШДА ОЦИЗЩ ФРАКЦИЯЛАРИНИ ХДСОБГА ОЛИШ МУАММОЛАРИ

Хазратов А.Н. - т.ф.ф.д. (КарМИИ)

В данной статье представлена информация о проблемах учета фракций наносов при проектировании земляных оросительных каналов, возможности использования системы моделирования деформации русла при проектировании земляных каналов.

Ключевые слова: фракционный состав наносов, транспорт наносов, земляные русла.

This article provides information on the problems of taking into account sediment fractions in the design of earthen irrigation channels, the possibility of using the modeling system of channel deformation in the design of earthen channels.

Key words: sediment fractional composition, sediment transport, earthen channels.

Грунт узанли каналларни лойихалашнинг асосий вазифаси бу ортга кайтмас узан деформацияланиши содир булмайдиган мустахкам канал шаклининг улчамларини хисоблашдан иборат. Узан деформацияси умумий мустахкамликнинг йукотилишига ва канал кундаланг кесимининг сув утказиш кобилиятини пасайишига олиб келади [1].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.