Научная статья на тему 'СУВ РЕСУРСЛАРИДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ ҲАМДА УНИНГ ЙЎҚОТИШНИ КАМАЙТИРИШ'

СУВ РЕСУРСЛАРИДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ ҲАМДА УНИНГ ЙЎҚОТИШНИ КАМАЙТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
24
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сув ресурслари / йўқотиш / канал ўзанини шиббалаш / колматаж / лойқа чўктириш / бентонит / гил тупроклари / силикат / мономолекуляр пленка.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Саидходжаева Д., Мўминова Д., Зайнобиддинова М.

Ушбу мақолада тежамкор техника ва технологияларни қўллаш билан биргаликда суғориш тармоқларида сув исрофгарчилигига қарши қурашиш, уларнинг ФИКни ошириш айрим чора-тадбирлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Саидходжаева Д., Мўминова Д., Зайнобиддинова М.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУВ РЕСУРСЛАРИДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ ҲАМДА УНИНГ ЙЎҚОТИШНИ КАМАЙТИРИШ»

Саидходжаева Д.

Андижон кцшлоц хужалиги ва агротехнологиялар

институты катта укцтучиси

Муминова Д.

Зайнобиддинова М. Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти талабалари

СУВ РЕСУРСЛАРИДАН ОКДЛОНА ФОЙДАЛАНИШ ХДМДА УНИНГ ЙУКОТИШНИ КАМАЙТИРИШ

Анотация. Ушбу мацолада тежамкор техника ва технологияларни цуллаш билан биргаликда сузориш тармоцларида сув исрофгарчилигига царши цурашиш, уларнинг ФИКни ошириш айрим чора-тадбирлар ёритилган.

Калит сузлари: сувресурслари, йуцотиш, канал узанини шиббалаш,

колматаж, лойца чуктириш, бентонит, гил тупроклари, силикат, мономолекуляр пленка.

Saidkhodjaeva D. senior lecturer

Andijan Institute of Agriculture and Agrotechnologies

Mominova D. student Zainobiddinova M.

student

Andijan Institute of Agriculture and Agrotechnologies WISE USE OF WATER RESOURCES AND REDUCTION OF ITS LOSS

Abstract. In this article, some measures to fight against water wastage in irrigation networks, to increase their FIK, together with the use of economical techniques and technologies are highlighted.

Key words: water resources, loss, channel silting, clogging, turbid deposition, bentonite, clay soil, silicate, monomolecular film.

Кириш. Узбекистан Республикаси сув хужалигида-180 минг.км сугориш тармоклари, 60 минг дона сув хужалиги иншоотлари шу жумладан 800 та йирик иншоотлар, 8.2 млрд.кВт кувватга эга булган 1588 та насос станциялари, умумий хажми 19.8 млрд.м3 булган 55 та сув омборлари, 4100 дан ортик тик кудуклар эксплуатация килинмокда.

Уларни ишлатиш ва химоя килиш, сувдан окилона фойдаланиш хамда унинг йукотишни камайтириш чора тадбирларини такомиллаштириш

максадида "Сув ва сувдан фойдаланиш тугрисида"ги Узбекистон Республикасининг ^онунига узгартиш ва кушимчалар киритилмокда.

Тежамкор техника ва технологияларни куллаш билан биргаликда сувнинг тезкор бошкаруви ва хисоб-китобини йулга куйиш, сув ва сувдан фойдаланишнинг конунчилик базасини такомиллаштириш замон талаби булмокда. Шу билан биргаликда сугориш тармокларини ФИК кутариш, яъни сув йукотишни камайтириш долзаб масала булмокда.

Асосий кисм. "Эски-ер" сув омборидан кишлок ерлари экинларига ва халк хужалигига сув чикарувчи канал оркали сув етказилиб берилади. Унинг узунлиги 1562 м, сув утказиш кобилияти 10 м3/с. Канал туби кенглиги 1, 0 метрга тенг, канал нишоблиги I = 0.0055-0.0097, сув тахчилигида куриши ёки сизот сувлари сизиб чикаётганлигини кузатиш мумкин. Ушбу канал оркали лойиха буйича 4.46 минг гектар майдони сув билан таъминланиши кузда тутилган. Бетон билан копланган. Аммо бетон копламалар дарз кетганини кундаланг кесими утга ва лойка босганини гувохи булишимиз мумкин. Фойдали иш коэффициенти (ФИК) 0.6 га хам етмайди. "Ески Ер" сув омборидан сув чикарувчи канал мисол уз вактида тезкор тузатиш тадбирлари амалга оширилиш натижасида ФИКи 10% оширилганда, Республика буйича 3, 0-3, 5 млрд.м3сув иктисод килиниши мумкин.

Лекин фойдали иш коэффициентини (ФИК) курсатилган фоизга етказиш учун катта хажмда капитал маблагларни сарф этиш зарур. Бир гектар сугориладиган ерни реконструкщя килиш хозирги кунги нархларда

2-3 млн. сумни таш кил этади. Томчилатиб сугориш тизимини тадбик килиш

3-4 минг А^Ш доллари, ёмгирлатиб сугориш усули тадбиги эса 2-3 минг А^Ш долларига якин сарф килинишини талаб этади. Республика буйича мавжуд сугориш тизимларининг уртача ФИК- 0, 64 га тенг, аввалдан сугорилиб келинаётган худудларда 54тенг. Мавжуд даврда, юкорида курсатилган харажатларни фермер хужаликларининг аксариат кисми коплай олмайди.

Каналнинг сув утказувчанлик кобилиятини камайтириш дегани улардан сувни сизиб утиш микдори^и)ни минимал кийматга жавоб берадиган килиб лойихалаш дегани.

Бунинг учун канал кесимининг хулланган периметри максимум ва гидравлик радиус минимум кийматларига, мустахкамлик коэффициенти эса кудагига тенг булишлари зарур[1]

Ртт = 2 ( у,] 1 + ш2 - ш);

Сугориш тармокларида ФИК кийматини кичик булиши сугориш тармокларини лойихалашда улар улчамларини керагидан катта булишига[2], сув манбасининг сугориш кобилиятини камайтишига, сугориш майдонларини мелиоратив холатини ёмонлашувига, сугориш каналларида лойка чукиш ва уни тозалаш каби ортикча ишларга сабаб булади. Шунинг учун хам сугориш тармокларида сув исрофгарчилигига

карши курашиш, ва бунинг учун уларнинг ФИК кийматини ошириш мухим ахамият касб этади [5]. Хозирда сугориш тармокларини ФИКни оширишда техникавий ва эксплуатацион чора-тадбирлар мавжуд. Уларнининг бирини куллаш жараёнида етарлича сув исрофини олдини олиш мумкин.

Бу тадбирлар асосан каналларни куриш жараёнида амалга ошириш максадга мувофикдир.

Ушбу маколада куп йиллик кузатиш маълумотларга асосан каналлада сув исрофини камайтириш бир неча техникавий чора-тадбирлардан тавсия этамиз.

Техникавий чора-тадбирлар - асосан сугориш тармоги узанидан сувни сизиб йуколишига карши кулланиладиган ишлар мажмуасидир. Бунда канал узан тупрогини сув утказувчанлик кобилиятини камайтириш, яъни махсус, сувни утказмас копламалари билан таъмирлаш кузда тутилади.

1. Сув исрофини 50-60% га камайтириш услуби канал узанини шиббалаш. Тупрок оптимал намликка эришганда экскаватор

хартумига осилган огирлиги 3-5 т.ли юк 3-5 м баландликка кутарилиб, бир жойга 3-9 маротабагача ташланади. Зичланган тупрок калинлиги 40-50 см булишлиги ва у 3-5 йил хизмат килиши мумкинлиги Мирзачул каналларида утказилган тажрибалардан маълумдир. Кичик каналларда галтакли матин (коток)ларни хам куллаш мумкин.

2. Канал узанидаги тупрок говаклари (йирик заррачалар орасидаги бушликлар)ни сувдаги лойка заррачалари билан

тулдиришга асосланган колматаж цилиш (лойца чуктириш) усулидир. Сувдаги лойка зарраларини канал узанига чукиши натижасида сувни сизилиш коэффициентини кескин (20-30 маротаба) камайиши намоён булади.

Бу жараённи амалга ошириш учун колматация килинадиган канал юзаси текисланади, сунгра 20-25 см чукурликда юмшатилади ва лойка сув билан тулдирилади. Лойка чуккач сув чикарилиб канал узани нормал намликка етишгач тупрок галтакли матинни юргазиш, подани канал узани буйича хайдаш ва х. билан зичлаштирилади.

3. Бентонит гил тупрокларини цуллаш. Тупроклар таркибида "монтмориллонит" минераллар мавжуд булиб, тупрок намланганда

улар жуда кучли даражада шишиб узидан сув утказмайдиган хусусият касб этади. Марказий Осиёда катта микдорда бентонит захиралари мавжудлигини хисобга олинса, уларни кум ва шагалли канал узанларида куллаш яхши натижалар берганлигини тажрибалар оркали тасдиклаган.

Тажрибалар канал узани фильтрация коэффициенти 20, 8 м/кун булган холатда хосил килинган 10 см ли бентонит экран урнатилгандан кейинги фильтрация коэффициенти 0, 0017 м/кун булганлиги курсатган.

4. Очик хамда химояланган канал юзасига киздирилган ош тузини юкори концентрация эритмасини (1м2 очик юзага 5 кг туз,

химояланган юзага 3 кг туз эритмаси) сепиш оркали сув утказувчанлигини

кескин камайтириш грунтларни тузлаш усулидир. Бундай юзаларда утлар усмайди ва 5-8 йил хизмат килиб, унда сув исрофи 2 маротабага камаяди. Аммо карбонатли грунтлар учун бу услуб кул келмайди.

5. Грунтларни силикатлаш. Грунтга суюк шишани юкори босим остида беришга асосланган. Бу холда натрий кремнефторид, ёки

кальций хлорид эритмаси билан силикат кислота ажралиб, тупрок кавакчаларида махкам урнашиб колади совукка чидамли пластик хосил булади. Бу тадбир шур тупрокларда яхши натижа бермайди.

6. Бетон ёки темир бетон цопламалар. Канал узанини бундай копламалар билан коплаш асосан сув жуда танкис булган тизимларда

сув тезлигини бошкариш зарурияти булган тизим кисмлари ва иншоотларда, канал узани куп утказувчан тупрокларда лойихаланганда кулланилиб, улар сув исрофгарчилигини 90-95% гача камайтириш имконини беради ва узок йиллар хизмат килади.

7. Нов (лоток) урнатиш-хужалик ички сугориш тармоклари нов (лоток) ва кувурлар билан жихозланганда сув исрофгарчилиги 96-98%

гача камайтирилибгина колмасдан бу тизимларда хосил килинадиган босимдан кишлок хужалик экинларини сугоришда фойдаланиш мумкин. Новлардан тугри фойдаланилганда улар узок муддат хизмат килиши мукаррар, 200-900 л/с сув сарфига мулжалланиб, сув тезлиги 6 м/с гача етиши мумкин.

8. Асфальт (битум минерал моддалар аралашмаси) материалли Билан цоплаш. Ушбу копламалар сув исрофини 80-90 % камайтириб,

узок хизмат килиши аникланган. Хулоса.

Каналнинг иш кобилиятини оширишда юкоридаги курсатилган копламарни куллаш билан биргаликда замонавий техника ва технологияни куллаш максадга мувофикдир. Масалан:

-Сугориш тармоцлари умумий узунлигини цисцартириш. Маълумки сув исроф киймати сугориш тизим узунлигига тугри пропорционал. Канал канча узун булса, сув исрофи шунча куп булади. Сув исрофини камайтириш максадда сугориш далаларини кенгайтириш (12-20 га), ерларни текислаш ишларини бажариб замонавий сугориш техникаларини куллаш уринлидир.

-Сувдан навбат билан фойдаланишни жорий этиш. Сув исрофини солиштирма киймати каналдаги сув сарфига тескари пропорционал, демак каналдаги сув микдори ошган сари унинг исрофи камаяди. Истеъмолчилар уртасида сувдан фойдаланиш навбатини жорий этиш тизимнинг ФИКни оширишга олиб келади.

Сувдан фойдаланиш режаси асосида фойдаланиш. Йиллик, маълум муддатли режадан четланиш, яъни сувни кам ёки керагидан ортик олиш, белгиланган муддатларда олмаслик, сугориш режаларини бажармаслик яъни хужасизлик ортикча сув исрофгарчилигига сабаб булади[7].

-Сугориш тармоцларини уз вактида таъмирлаш, ут босган каналларни уз вацтида тозалаш. Сугориш тармокдарини уз вактида таъмирлаш учун тизимдаги техник хизмат ташкилотлари уз ишини режа асосида амалга оширишлари ва улар керакли техника, материал ва жихозлар билан таъминланган булишлари керак. Сугориш тармокларида бегона утларга карши курашиш максадида ут билан копланган мелиоратив тармоклар мавсум олдидан тозаланиши ва каналга сув очишдан 3-4 хафта олдин канал узани гербицидлар билан ишлов берилиши максадга мувофикдир, чунки тозаланмаган канал тозаланган каналга нисбатдан 25-30 % куп сув исроф килади.

-Сув сатхи устида (айницса сув омборларида) мономолекуляр пленка хосил цилиш. Сув билан аралашмайдиган ва бугланмайдиган ёгли спирт (ортадеканол, гексадеканол ва х.о.)ни 1 м2 юзага 0, 05 г микдорда сув сатхига ёйиш хамда сув юзасидан буладиган бугланишни (кунига) 77 % гача камайишига олиб келиш.

Албатта ушбу тадбирлардан бирини танлаш учун канал жойлашган манзилнинг махаллий табиий шарт шароитлар хдсобга олинган ва унинг нормал иш режимини таъминлаган холда ажратилиш фойдадан холи эмасдир. Каналларга ортикча сув куймаслик, улардан ташлама сифатида фойдаланмаслик, сув окимини димланиб окишига йул куймаслик каби режимини таъминлаш.

Адабиётлар:

1. A.M. Arifjanov, Q.T. Raximov, A.KXodjiyev, "Gidravlika" Toshkent, TIMI, 2016 y-389 b.

2. A.M. Arifjanov, Q.T. Raximov, A.KXodjiyev, "Gidravlika" Toshkent, TIMI, 2016 y-389 b.

3. Ахмедов ХА Зах кочириш мелиорацияси, укитувчи 1975.

4. А.Исашов, Ирригация ва мелиорация, Тошкент 2020у-3706

5. А. Джуманазарова, Ш. Эгамбердиева, Д. Саидходжаева. Повышение эффективности использования воды. Ташкент №7, 2016. стр.40

6. Акженов А.А. Техника полива по удлиненным бородам и ее влияние на затраты труда в хлопководстве: Дис. сахар тех. наук. -Ташкент, 1962. -с.3-22.

7. Саидходжаева Д.А., Эгамбердиева Ш.А. Водопроницаемость почвы при бороздковом поливе хлопчатника, выращиваемого в сочетании с машем. Международный журнал инновационных инженерных и управленческих исследований/ Том 10, выпуск 05, страницы: 56-58/май 2021 г., ISSN 24565083, WWW.ijiemr.org

8. Саидходжаева Д.А., Осмонова М., Воды открытого, закрытого и вертикального дренажа - эффективное использование подземных вод. https://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/view/867

9.qizi O'smonova, M. E. (2023). NORIN-QORADARYO ITXBNING TEXNIK XIZMAT KO 'RSATISH PUNKTIDA EKSKOVATORLARGA MAVSUM

DAVOMIDA O ' TKAZILADIGAN TEXNIK XIZMAT KO 'RSATISHLARNING TANNARXINI HISOBLASH. ILMIY TADQIQOT VA INNOVATSIYA, 2(3), 19-24.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.