Научная статья на тему 'НАМАНГАН ВИЛОЯТИНИНГ СУҒОРМА ДЕҲҚОНЧИЛИК СОҲАСИГА СУВТЕЖАМКОР АГРОТЕХНОЛОГИЯЛАР ВА СУҒОРИШ УСУЛЛАРИНИ КЕНГ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ЗАРУРАТИ ХУСУСИДА'

НАМАНГАН ВИЛОЯТИНИНГ СУҒОРМА ДЕҲҚОНЧИЛИК СОҲАСИГА СУВТЕЖАМКОР АГРОТЕХНОЛОГИЯЛАР ВА СУҒОРИШ УСУЛЛАРИНИ КЕНГ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ЗАРУРАТИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «Экологические биотехнологии»

CC BY
40
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СУғОРМА ДЕҲқОНЧИЛИК / СУВТЕЖАМКОР СУғОРИШ УСУЛЛАРИ / ТОМЧИЛАБ СУғОРИШ / СУВТЕЖАМКОР АГРОТЕХНОЛОГИЯЛАР / МУЛЬЧАЛАШ

Аннотация научной статьи по экологическим биотехнологиям, автор научной работы — Камолов Б.А., Қориев М.Р., Нарзуллаева У.Н.

Мазкур мақолада сувтежамкор агротехнологиялар ва суғориш усулларининг ижобий хусусиятлари тўғрисида, шунингдек уларни Наманган вилоятининг суғорма деҳқончилик соҳасида кенг миқёсда қўллашнинг зарурати бўйича маълумотлар келтирилган. Хусусан, бу борада олиб борилаётган бир қатор тадқиқотлар натижалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экологическим биотехнологиям , автор научной работы — Камолов Б.А., Қориев М.Р., Нарзуллаева У.Н.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НАМАНГАН ВИЛОЯТИНИНГ СУҒОРМА ДЕҲҚОНЧИЛИК СОҲАСИГА СУВТЕЖАМКОР АГРОТЕХНОЛОГИЯЛАР ВА СУҒОРИШ УСУЛЛАРИНИ КЕНГ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ЗАРУРАТИ ХУСУСИДА»

Б.А. Камолов, М.Р. Цориев, У.Н. Нарзуллаева

НАМАНГАН ВИЛОЯТИНИНГ СУГОРМА ДЕХДОНЧИЛИК СОХАСИГА СУВТЕЖАМКОР АГРОТЕХНОЛОГИЯЛАР ВА СУГОРИШ УСУЛЛАРИНИ КЕНГ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ЗАРУРАТИ

ХУСУСИДА

Мазкур мацолада сувтежамкор агротехнологиялар ва сугориш усулларининг ижобий хусусиятлари тугрисида, шунингдек уларни Наманган вилоятининг сугорма дещончилик со^асида кенг мицёсда цуллашнинг зарурати буйича маълумотлар келтирилган. Хусусан, бу борада олиб борилаётган бир цатор тадцицотлар натижалари ёритилган.

Калит сузлар: сугорма де^крнчилик, сувтежамкор сугориш усуллари, томчилаб сугориш, сувтежамкор агротехнологиялар, мульчалаш.

КИРИШ. Наманган вилоятининг жами сугориладиган ерлар майдони 282743 гектарга ёки умумий ер майдонининг 38 фоизига тенг (2019 йил 1 январь долатига [9]) булиб, мазкур майдондан вилоят адолисининг эхтиёжлари ва экспорт учун зарур булган кишлок хужалиги махсулотлари етиштириб келинмокда.

Наманган вилоятида, асосан, сувни куп талаб килувчи эгатлаб сугориш усулидан кенг микёсда фойдаланиб келинаётганлиги боис вилоятдаги дар бир гектар майдонни сугориш учун уртача 10 минг м3 дан ортикрок сув сарфланади. Узбекистан буйича бу курсаткич 10690 м3/га ни ташкил этади [2]. Сувтежамкор сугориш усулларини муваффакиятли куллаб келаётган жахондаги илгор мамлакатлардаги сув сарфи буйича маълумотларга таккослайдиган булсак 10 минг м3 сув катта курсаткич эканлигини ва куп микдордаги сув исроф булаётганлигини курсатади. Мисол учун Туркияда дар бир гектар сугориладиган майдон учун уртача 7100 м3, Исроилда эса 5700-6000 м3 сув сарф этилади [10, 11].

АСОСИЙ ДИСМ. Наманган вилояти Узбекистон Республикасидаги сув ресурсларига энг бой худудлардан бири булишига карамай глобал иклим илиши ва бошка бир катор омиллар сабаб сув ресурсларининг такчиллиги кучли сезилмокда. Натижада Наманган вилоятининг сугориладиган экин майдонлари кискариб бормокда. Бу долат адолининг кишлок хужалиги махсулотларига булган талабини кондирилмаслигига ва озик-овкат хавфсизлиги муаммосини ортишига сабаб булиши мумкин. Бундай шароитда, кишлок хужалигида сув ресурсларидан самарали ва тежамли фойдаланиш, айникса, экинларни сугоришда сувни тежайдиган технологияларни жорий этиш масаласи жуда долзарбдир. Мазкур муаммо бутун республика микёсида юз бераётганлиги боис Республикамизда сув хужалиги содасини янада ривожлантириш, кишлок хужалигида сувни тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш буйича бир катор чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Жумладан Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 11 декабрдаги ПК-4919-сон "Кишлок хужалигида сувни тежайдиган технологияларни жорий этишни янада жадал ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорида тобора кучайиб бораётган сув такчиллиги дамда сув ресурсларига булган талабнинг усиб бориши шароитида кишлок хужалигида сувдан фойдаланиш самарадорлигини кескин ошириш вазифалари белгиланди. Яъни, 2021 йилда бажарилиши кузда тутилган: 160 минг гектар пахта, 30 минг гектар мевали экинлар, 15 минг гектар узум ва 5 минг гектар бошка экинлар майдонларида томчилатиб сугориш, 14 минг гектардан ошик донли экинлар, 2 минг гектар сабзавот ва полиз дамда 2 минг гектар озукабоп экинлар етиштириладиган майдонларда ёмгирлатиб сугориш, 623 гектар пахта етиштириладиган майдонларда дискрет сугориш технологиясини жорий килиш буйича режалаштирилган ишлар [1] муваффакиятли тарзда амалга оширилди.

Сувтежамкорлик борасида олиб борилаётган ислодотларни янада жадаллаштириш ва юкори натижаларга эришиш максадида сугоришнинг илгор усулларидан бири булган томчилатиб сугориш технологиясини ривожлантиришга алодида эътибор каратилмокда. Томчилатиб сугориш усули узининг юкори самарадорлиги, яъни сув ресурслари чекланганлик шароитида кам сув сарфлаб баркарор юкори досил олиш имконини бериши билан ажралиб туради. Ушбу инновацион технологиянинг афзаллик жидати шундаки, мазкур сугориш усулида тупрокнинг намлиги ва уни яратиш учун берилаётган сув микдори бошкарилади, сув дар бир экиннинг маълум даврдаги эдтиёжига мос равишда дала буйлаб бир текисда

© Б.А. Камолов, М.Р. Крриев, У.Н. Нарзуллаева, 2022.

таксимланади. Бошка сугориш усулларидан фаркли уларок, томчилатиб сугоришда экиннинг илдизи ривожланадиган тупрок катламида усимлик учун макбул булган сув-физик мухит яратилади. Экинга сув ва озик моддалар унинг эхтиёжига мос равишда кичик микдорларда тез-тез берилади. Усимлик узига зарур булган вактда сув ва озик моддаларни олади. Бу усул оркали экин илдиз катлами намлик билан доимий таъминланиб, сув ва озик моддаларни олишига имконият яратилади. Бу холда усимлик уз энергиясини тулалигича усиб-ривожланиш ва хосилини купайтиришга йуналтиради. Натижада хосилдорлик бог ва токзорларда 40 фоиз, пахта ва сабзавот экинларида 60 фоизгача ортади. Мутахассисларнинг эътироф этишича, томчилатиб сугоришнинг афзаллиги, энг аввало, сув ресурсларини тежашда намоён булади. Бунга сугориш режимининг узига хослиги, бугланишнинг пастлиги туфайли эришилади. Энг мухими, томчилатиб сугоришда сув усимликка шланглар воситасида етказиб берилганлиги учун дала тупроги котмайди, натижада катор ораларига ишлов беришга эхтиёж тугилмайди. Тупроги котмаган майдон эса мавсум охирида сифатли ва осон хайдалади. Угит сув билан бирга берилганлиги боис, угитлаш учун техника ишлатишнинг зарурияти йуколади. Натижада мехнат ва ёнилги-мойлаш материаллари тежалади. Да-лада сувчиларнинг кул мехнати кескин камаяди.

Статистик маълумотларга эътибор берадиган булсак, томчилатиб сугоришни куллаш оркали анъанавий сугоришга нисбатан 50-55 фоиз сув хамда 30-35 фоиз ёкилги-мойлаш махсулотлари тежалиб, ишчи кучи иктисод килинади. Пахта майдонлари томчилатиб сугорилганда бегона ут деярли чикмайди ва сувдан факат гуза нихоллари фойдаланади. Х,осил уртача 10-15 кун эрта пишиши таъминланади. Шу та-рика мавсум мобайнида 40-60 фоизгача сув тежалиб, 50-60 фоиз ёкилги сарфи, 30 фоиз минерал угит ха-ражатлари хамда 80-90 фоиз ишчи кучи ва сарф-харажатлар камаяди. Досилдорлик 15-20 фоизга ошади. Мавсум давомида 5-6 марта техника кам ишлатилиб, ердан фойдаланиш самарадорлиги 8-10 фоизга орти-шига эришилади [6].

Тумчилатиб сугоришнинг юкорида таъкидланган афзаллик жихатларини инобатга олган холда Наманган вилоятининг хам катта майдонларига жорий этиш лозим. Томчилатиб сугоришни, биринчи навбатда, вилоятнинг сув такчиллиги ва сув етказиб бериш харажатлари юкори булган адир ва адир орти текисликларидаги сугориладиган майдонларга жорий этиш катта иктисодий самарадорликка эришиш имконини беради.

Томчилатиб сугоришдан ташкари яна бир катор сувтежамкор агротехнологияларни амалиётга кенг микёсда жорий этиш вилоятда сув такчиллиги муаммосини юмшатилишига ва кишлок чужалигида баркарор ишлаб чикариш имкониятини ортишига эришиш мумкин. Мана шундай агротехнологиялардан бири "мулчалаш" хисобланади. Мулчьчалаш - бу тупрок намлигининг бугланишини ва бегона утларнинг купайишини олдини олиш учун кишлок хужалиги экинларининг атрофига тушалган барг хазонлари, сомон, торф каби органик моддалардан ёки пластик материаллардан (плёнка) иборат химоя коплами хисобланади. Мулч сузи немис тилидаги «molsch» сузидан олинган булиб, юмшок парчаланиш хусусиятига эга булган сомон ва барг хазонлардан ерга тушама сифатида фойдаланилишини англатади [3].

Мульчалаш тупрокнинг ёмонлашишини пасайтиради ва тупрокларни эрозияланишдан асрайди, бегона утларнинг усишини ва сувнинг бугланишини назорат килади. Шундай килиб, у тупрок намлигини купрок ушлаб туришга ёрдам беради ва натижада сугоришлар сонини камайтиради. Тупрокнинг физикавий, кимёвий ва биологик хусусиятларини яхшилайди, чунки у тупрокка озукавий моддалар кушади. Натижада экинларнинг усиши ва хосилдорлигини оширади. Бундан ташкари, ёмгир билан таъминланган шароитда мульчаланган экинларнинг хосили мульчаланмаган экинларнинг хосилига нисбатан 50-60 фоизга оширади [4, 8].

Наманган вилоятининг адир худудларида мульчалаш агротехнологиясидан фойдаланиб олиб борилган айрим тадкикот натижаларига кура умуман сугормасдан хосил олиш имкониятининг мавжуд эканлиги аникланган. Мисол учун, Наманган давлат университети Экология кафедраси профессор укитувчилари г.ф.д., проф. Б.А.Камолов ва PhD С.Т.Абдурахмановларнинг Наманган вилояти адирларида мульчалашдан фойдаланиб, сугормасдан сабзавот (помидор, булгор калампири, баклажон) ва пахта экинлари устида олиб борган тажрибаларида бир катор ижобий натижалар олинган [5].

Бундан ташкари, Наманган давлат университети Экология кафедраси профессор укитувчилари г.ф.д., проф. Б.А.Камолов ва PhD М.Р.Крриевларнинг мульчалашдан фойдаланиб сугормасдан бог ва токзорлар ташкил этиш буйича олиб борган тажрибалар хам алохида ахамиятга эгадир. Тадкикот натижаларининг курсатишича, мульчалаш агротехнологиясини богдорчилик сохасига тадбик этиш оркали куп микдордаги сув ресурсларини тежаб колиш ва сугормасдан мава махсулотлари етиштириш имкониятининг мавжуд эканлиги аникланди [7].

ХУЛОСА. Хулоса килиб айтганда сув ресурслари такчиллиги муаммоси тобора ортиб бораётган хозирги шароитда Наманган вилояти кишлок хужалиги сохаси буйича илмий ва амалий тадкикотларни талаб даражасида ташкил этиш, экинларни сугоришда янги, замонавий, инновацион технологияларни синаб куриш ва кенг майдонларга жорий килиш лозим. Бу борада томчилатиб сугориш технологиясининг

дамда мулъчалаш агротехнологиясининг урни ва адамияти жуда юкори дисобланади. Чунки, ушбу агротехнологияларнинг ижобий натижалари ва иктисодий самарадорлиги тажрибалар ёрдамида исботланган. Шунинг учун уларни кенг микёсда амалиётга тадбик этиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистан Республикаси Президентининг ^арори. "^ишлок хужалигида сувни тежайдиган технологияларни жорий этишни янада жадал ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4919-сон Президент ^арори. - Тошкент, 2020 йил 11 декабрь. https://lex.uz/docs/5157168

2. Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони. "Узбекистон Республикаси Сув хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-6024-сон Президент Фармони. - Тошкент, 2020 йил 10 июль. https://lex.uz/docs/4892953

3. Abdul-Baki A., Spence C. Black polyethylene mulch doubled yield of fresh-market field tomatoes. HortScience. 1992., № 27., - P. 787-789.

4. Abu-Awwad A.M. Effect of mulch and irrigation water amounts on soil evaporation and transpiration. Journal of Agronomy and Crop Science, 181:55-59. Multidisciplinary Research. 1998. №9(8)., - P. 27-33.

5. Абдурадманов С.Т. ^ургокчиликда сувни тежаш дамда даводаги намдан фойдаланиш имкониятларини бадолаш. География фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун тайёрланган диссертация. - Т., 2017. - 113 б.

6. Сиддиков З.Т., Жураев Т.И. Узбекистон кишлок хужалигида инновацион технологиялар асосида томчилатиб сугоришнинг самарали жидатлари // "Узбекистон Республикаси даракатлар стратегияси: макроиктисодий баркарорлик, инвестицион фаоллик ва инновацион ривожланиш истикболлари" мавзусидаги илмии маъруза ва маколалар туплами. - Т., 2019. - Б. 385-390.

7. Камалов Б.А. Усыхание арала: причины, последствия, возможности восстановления (монография). Наманган, «Водий Медиа», 2021. - 95 с.

8. Кориев М.Р. Мульчирование как самая важная водосберегающая агротехнология в орошаемом земледелии засушливых регионов. Экономика и социум, 2019, №11(66). - C. 326-331.

9. Наманган вилояти ер ресурслари ва кадастр бошкармаси маълумотлари. - Наманган, 2020.

10. Хайдаров А.Р. Международный опыт эффективного использования водных ресурсов: сравнительный анализ Канады, Израиля и Узбекистана // Достижения науки и образования. № 14(68). 2020. - Б. 29-38.

11. Shokhujaeva Z.S. Foreign experience in agriculture on the use of water resources // Economics. No 1(44). 2020. -P. 19-22.

КАМОЛОВ БА^ОДИР АСАМОВИЧ - Наманган давлат университети Экология кафедраси профессори, г.ф.д.

КОРИЕВ МИРЗОХИД РУСТАМЖОНОВИЧ - Наманган давлат университети Экология кафедраси укитувчиси, PhD.

НАРЗУЛЛАЕВА УМИДА НАСИБЖОНОВНА - Наманган давлат университети Экология кафедраси магистранти.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.