Научная статья на тему 'СУРХОНДАРЁ ВИЛОЯТИДА XX АСРНИНГ 70–80 ЙИЛЛАРИДА САНОАТ КОРХОНА ИШЧИЛАРНИНГ ТУРАР ЖОЙГА БЎЛГАН ТАЛАБ ВА МУАММОЛАР'

СУРХОНДАРЁ ВИЛОЯТИДА XX АСРНИНГ 70–80 ЙИЛЛАРИДА САНОАТ КОРХОНА ИШЧИЛАРНИНГ ТУРАР ЖОЙГА БЎЛГАН ТАЛАБ ВА МУАММОЛАР Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Худойқулов У.К.

Ўзбекистонда ХХ асрнинг 70-80 йилларда енгил ва озиқ-овқат саноатини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилган бўлсада, бироқ, ушбу йўналишларнинг ҳаммаси марказ манфаатларига мослаштирилган ҳолда олиб борилиб, миллий аҳамиятга эга енгил ва озиқ-овқат саноатини ривожлантиришга совет ҳукуматини томонидан ҳеч қандай моддий ва маънавий шароит яратиб берилмади. Натижада янги ғишт заводларини қуриш, мавжуд ғишт заводларини таъмирлаш ҳисобига маҳсулотга бўлган эҳтиёжларнинг қондирилиши учун янги имкониятлар ишга солинди. 1970 йилда халқ хўжалиги ҳамда аҳолини талаб эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда ғишт ишлаб чиқариш енгил ва озиқ-овқат саноати ишчи-ходимлари учун Сурхондарё вилоятида 87,6 миллион донага ўсди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУРХОНДАРЁ ВИЛОЯТИДА XX АСРНИНГ 70–80 ЙИЛЛАРИДА САНОАТ КОРХОНА ИШЧИЛАРНИНГ ТУРАР ЖОЙГА БЎЛГАН ТАЛАБ ВА МУАММОЛАР»

СУРХОНДАРЁ ВИЛОЯТИДА XX АСРНИНГ 70-80 ЙИЛЛАРИДА САНОАТ КОРХОНА ИШЧИЛАРНИНГ ТУРАР ЖОЙГА БУЛГАН

ТАЛАБ ВА МУАММОЛАР

Худойкулов У.К.

т.ф.н., доцент,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11174030 Узбекистонда ХХ асрнинг 70-80 йилларда енгил ва озик-ов;ат саноатини ривожлантиришга алохида эътибор берилган булсада, бирок, ушбу йуналишларнинг хаммаси марказ манфаатларига мослаштирилган холда олиб борилиб, миллий ахамиятга эга енгил ва озик-ов;ат саноатини ривожлантиришга совет хукуматини томонидан хеч кандай моддий ва маънавий шароит яратиб берилмади. Натижада янги гишт заводларини куриш, мавжуд гишт заводларини таъмирлаш хисобига махсулотга булган эхтиёжларнинг кондирилиши учун янги имкониятлар ишга солинди. 1970 йилда хал; хужалиги хамда ахолини талаб эхтиёжларини хисобга олган холда гишт ишлаб чикариш енгил ва озик-ов;ат саноати ишчи-ходимлари учун Сурхондарё вилоятида 87,6 миллион донага усди.

Жанубий вилоятларда темир-бетон конструкцияси курилиш махсулотлари ишлаб чикаришига алохида эътибор берилиб, куп каватли уй-жойлар, маданий-маиший, жамоат, маъмурий биноларни куриш имкониятларига кенг йул очилди. 1970 йилда Сурхондарё вилоятида 111,5 минг куб метр темир-бетон курилиш махсулотлари ишлаб чикилди.

Узбекистонда уй-жой, маъмурий-маиший, хизмат бинолар курилишини яхшилаш максадида, янги курилиш лойхаларини яратиш, ишлаб чикаришга жалб этиш максадида давлат режаси асосида амалий ишлар бажарилди. Темир-бетон конструкция курилиш материалларини ишлаб чикариш ва йигиш республикада 1970 йил 2870,7 минг куб метр, 1975 йил 3899,0 минг куб метрни ташкил этган булса, бу курсаткич Сурхондарё вилоятида эса 1970 йил 108,3 минг куб метр, 1975 йил 155,8 минг куб метрни ташкил этди.

Бу даврда курилиш ишларини жадаллашиб, ахоли сонининг табиий усиши, миграцион жараёнларнинг кучайиши, пахтачиликни кенг микёсда купро; ривожлантиришга булган интилишлар хамда оммавий янги ерларни узлаштирилиши, янги саноат корхоналари, маданий-маиший соха бинолари учун курилишга булган эхтиёжнинг ошиб бериши янги саноат комплексларининг барпо этилиши ва курилиш махсулотларига талабнинг ошиб боришига олиб келди. Республикадаги мавжуд курилиш саноат

корхоналари 1980 йил 4642 минг куб метр темир-бетон конструкция махсулотларини ишлаб чикарган булса, 1985 йилда бу курсатгич 6078,0 минг куб метрни ташкил этди. Шунингдек, темир-бетон курилиш махсулотлари ишлаб чикариш Сурхондарё вилоятида 1980 йил 197,8 минг куб метр, 1985 йилда 300,1 минг куб метрни ташкил этди.

Уй-жойга булган талабни кондириш масаласида совет хукумати уй-жой курилиши, кооператив ва курилиш ташкилотларига катта эътибор билан караб, маблаглар сарфлашни купайтирди. Курилишга сарфланаётган маблаглар асосан шахарсозлик, саноат корхоналар, маданий-маиший сохадаги уй-жой биноларини куришга каратилди. 1971-1975 йилларда енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимларига Узбекистон ССР буйича 2526 миллион рубл сарфланди. Сурхондарё вилоятига 150 миллион рубл микдордаги маблаглар сарфланиб, 1418 минг кв метр уй-жой бинолари курилди. Шуни алохида кайд этиш керакки, ушбу маблаглар енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимларини сон жихатдан усиши, янги оилаларни уй-жой билан таъминлаш учун етарли эмас эди. Шунингдек, сарфланаётган маблаглар хисобида курилаётган уй-жой махсус "имтиёзлар" асосида Узбекистонга юборилган мутахассислар, ходимлар, харбийларга купрок ажратилар эди. Энг тахлилга жалб килинадиган нарса, 1970 йилга келиб пахта якка хокимлиги натижасида ахолига уй-жой куриш учун томорка бериш тухтатилган булиб, берилиши мумкин булган томоркалар хам экин экилмайдиган, ташландик ёки паст-баландликдан иборат булган, узлаштирилмаган ерлардан ажратилди.

Саноат комплексларини куриш хамда курилиш саноатининг такомиллашиб бориши натижасида турар-жой, маъмурий-маиший, транспорт, алока, темир йуллар хамда бошка хужалик сохалари учун курилиш материалларини етказиб беришга алохида эътибор берилди. Чунки совет хукумати узининг енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимларини уй-жой билан таъминлаш стратегиясида ушбу масалани биринчи уринга куйган эди. Саноатлашган районлар, завод-фабрикалар хамда курилиш саноатига асосан русийзабон ахоли жойлашган булиб, Марказдан юборилган кишиларни уй-жой билан таъминлаш асосий масала эди. Айникса, миграцион жараёнлар Узбекистонда 1971-1975 йилларда кучли булиб, Россия марказидан ахолини кучиб келиши кучайди. Натижада республикада енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимларига уй-жой курилиши купайиб, 1971-1975 йилларда 435,3 минг квартира, 1976-1980 йилларда 453,1 минг квартира куриб соха ходимларига топширилди. Шунингдек, жанубий худудларда енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимларига уй-жой курилишига эътибор берилиб, янги курилиш махсулотлари ишлаб чикарадиган корхоналар ишга туширилиши

туфайли 1971-1975 йилларда енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимларига Сурхондарё вилоятида 1971-1975 йилларда 24,9 минг квартира, 1976-1980 йилларда 23,1 минг квартира куриб, ишга туширилди.

Уй-жой курилишига эхтиёжни хисобга олиб, курилиш ташкилотларига ажратилган маблагларнинг асосий кисми марказий шахарларга сарфланиб, жанубий худудлар хисобганган Сурхондарё вилоятида Термиз, Денов, Шеробод, Шурчи, Жаркургон, Кумкургон каби саноатлашган шахарларида бу даврда икки каватли уй-жой бинолари курилиб, ушбу уй-жойлар асосан енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимлари учун ажратилди. Бирок бу икки каватли уйлар махаллий шарт-шароитларни хисобга олинмасдан, сув, газ таъминоти, санитария холати хисобга олинмай курилган бинолар эди. 1975 йилда енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимларига Сурхондарё вилоятида 37 миллион рубл сарфланиб, 288 минг кв. м. уй-жой бинолари курилди. Бирок юкорида кайд этилганидек уй-жой курилиши уз сифат ва самарадорлиги билан талаб даражасида эмас эди.

Янги уй-жой биноларига булган талаб-эхтиёжларни хисобга олиб, Узбекистонда ахоли сонининг усиши, янги ёш оилаларнинг купайиши, йирик саноат комплексларининг курилиши, янги ерларнинг катта хажмда узлаштирилиши натижасида курилиш ташкилотлари зиммасига катта ишлар юклатилди. Жумладан, Сурхондарё вилоятида хам уй-жой курилишига эътибор янада кучайтирилди. Чунки Марказни пахта хом ашёси билан таъминловчи ушбу худудларда пахтани кайта ишловчи саноат корхоналари куплаб курилаётган эди. 1975-1980 йилларда уй-жой курилишига Узбекистонда 3198 миллион рубл сарфланиб, 27382 минг кв.м. уй-жой бинолари куриб ишга туширилган булса, Сурхондарё вилоятида эса 158 миллион рубл сарфланиб, 1414 минг кв. м. уй-жой бинолари куриб ишга туширилди. Курилиш жараёнининг тезлашиши асосан вилоятлардаги саноатлашган шахарларда амалга оширилди. Шунингдек, курилиш махсулотларини ишлаб чикарувчи заводлар эса Термиз, Денов шахарларда

булиб, курилиш жихозларини етказиб бериш масофаси колган худудлардан узок булиб, ушбу холат ортикча маблагларни талаб килар эди.

1970-1980 йилларда Узбекистонда уй-жой курилиши масаласи енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимлари сонининг ошиб бориши, янги оилаларнинг уй-жойга булган талаби, миграцион ахоли келишининг кучайиши натижасида янада долзарб мухим масала булиб колаверди. Бирок шуни алохида кайд этиш зарурки, курилаётган уйлар енгил ва озик-овкат саноати ишчи-ходимлари талаб-эхтиёжларига жавоб бермай, темир-бетон ускунали уйлар кишда нихоят совук, ёзда кучли иссик туфайли уй-жойларда

яшаш кийин булиб, бетон деворларнинг ички кисмида ёз ва киш даврида химояланувчи махсус катламлар урнатилмаган, канализация, сув, газ таъминотлари билан таъминловчи мосламалар мустахкам курилмаганлиги туфайли ахоли нихоят даражада кийналиб яшар эди.

1980 йилда Узбекистон буйича уй-жой курилишига 714 миллион рубл сарфланиб, 5742 минг кв. м. уй-жой бинолари курилган булса, Сурхондарё вилоятида 30 миллион рубл сарфланиб, 256 минг кв. м. уй-жой бинолари куриб ишга туширилди. Ушбу маълумотларда кайд этилган ракамлар ахолини уй-жойга булган талабини 42,7 фоизини таъминлашга етар эди. Демак, уй-жойга булган талаб-эхтиёж Узбекистонда, жумладан, жанубий вилоятларда энг асосий муаммолардан бири булиб колаверди.

Узбекистонда уй-жой курилишига булган талаб хамда ахолининг эхтиёжларини хисобга олиб курилиш ишларини амалга ошириш чекланган булиб, ушбу масала учун зарур маблаг, курилиш махсулотларини ажратиш Марказнинг ихтиёрида булганлиги туфайли хамиша катта муаммолар хамда тусиклар пайдо булар эди. Уй-жой курилишини жадаллаштириш, янги курилиш махсулотларини ишлаб чикарувчи заводларни куриш учун Узбекистоннинг ички захираси йук эди. 1980-1990 йилларда замонавий уй-жойлар куриш, ички жихозларни таъминлаш, эстетик дид билан янги уй-жой комплексларини куриш имконияти йук эди, бу борада янги лойихалар ва таклифлар хисобга олинмас эди. Шу туфайли совет хукумати даврида, 19301950 йилларда курилган икки, турт каватли уйларни куриш лойихаси, тузилиши, ички ва ташки куриниш 1960-1990 йилларда хам деярли узгармади. 1981-1985 йилларда уй-жой курилиши учун Узбекистонда 4189 миллион рубл сарфланиб, 6006 минг кв.м. уй-жой курилган булса, жумладан, Сурхондарё вилоятда 183 миллион рубл сарфланиб, 384 минг кв. м. уй-жой бинолари куриб ишга туширилди. Ушбу уй-жой бинолари жанубий худудларнинг маъмурий ва саноатлашган марказлари хамда янги барпо этилган Термиз, Денов, Шеробод, Шурчи, Кумкургон, Жаркургон каби шахарларда амалга оширилди. Аммо шуни таъкидлаш керакки, тадкик килинган йилларда уй-жой курилиши масаласини ижобий хал этишга анча уриниш булди. Хуллас, 1970-1990 йилларда жанубий вилоятларда куплаб уй-жой бинолари курилди.

1979 йилдан эътиборан Узбекистоннинг 9 шахрида (Тошкент, Сирдарё, Фаргона, Андижон, Карши, Термиз ва хк) шахсий уй-жой куриш ман этилди. Бунинг натижасида 1978 йилда ишчи ва хизматчиларнинг уз маблаги ва давлат карзи хисобига Сурхондарё вилоятида 43 минг квадрат метр уй-жой курилган булса, 1980 йилга келиб, бу курсаткич Сурхондарёда 21 минг квадрат метр уй-жойни ташкил килди.Бу даврда йул куйилган айрим хатоликларни тугатиш ва

ишчи хизматчиларни уй-жой билан таъминлаш борасида бир катор аник чора-тадбирлар амалга оширилди.

Тадкик килинаётган йилларда Сурхондарё вилояти енгил ва озик-овкат саноати корхоналари ишчи ва хикматчиларининг турар жойга булган эхтиёжини кондириш борасида хам маълум бир ишлар амалга оширилди. Денов ёг-экстракция заводида 1980-1985 йиллар ичида 64 оила янги давлат уйларига эга булган булса, 30 нафардан ортик ишчи оиласи томорка олди. 1986 йилда корхона уз стадионига эга булди.

1970-1980 йилларда саноат корхоналари ишчи ва инженер-техник ходимларининг уй-жойга булган талабларини кондириш максадида бир талай ишлар амалга оширилди. Аммо куплаб камчиликлар хам мавжуд эди. Хусусан уй-жой курилишида махаллий шароит эътиборга олинмади. Айрим уйлар сифатсиз топширилди. Жанубий вилоят шахарларининг иссик иклим шароитида ободончилик, кукаламзорлаштириш ва ахолини ичимлик суви билан таъминлаш мухим ахамиятга эга эди. Бирок бу сохада айрим ишлар килинган булса хам, экилган дарахтларга уз вактида карамаслик окибатида уларнинг купчилиги куриб колиб, ахолини ичимлик суви билан таъминланиш даражаси 45 фоизни ташкил этиб, бетондан килинган уй-жойларнинг 3-4 ва хатто 2- каватларига ичимлик сувлари чикмас эди. Бунинг устига бинолар иссик ёз шароитига мослаштирилмаганди.

Хулоса килиб шуни алохида кайд этиш мумкинки, тадкик килинган йилларда Сурхондарё вилояти енгил ва озик-овкат саноати корхоналари ишчи ва хизматчиларининг моддий-маънавий турмуш даражасини яхшилаш борасида анча чора-тадбирлар Жанубий вилоятлар енгил ва озик-овкат саноати корхоналари ишчи ва хизматчиларининг моддий-маиший турмуш тарзида амалга оширилган тадбирларни тахлил килар эканмиз, куйидаги муаммолар мавжудлигини куришимиз мумкин:

Биринчидан, корхоналар уртасида ишчи хизматчиларнинг мехнат хаки хажмини белгилашда жиддий тафовутлар сакланиб, мехнат хакини ошириш иктисодий конунларга деярли асосланмасдан, маъмурий услубда олиб борилар эди. Бу борадаги чора-тадбирлар узининг ижтимоий мохияти билан баркарорлаштиришга каратилган булсада, айрим муаммоларни кескинлаштириб юборди.

Иккинчидан, уй-жой билан таъминлаш масаласида купгина хатоликлар ва нуксонларга йул куйилди. Уй-жой курилишида махаллий шароит инобатга олинмай, куплаб уй-жойлар сифатсиз топширилиб, бетондан килинган уйларнинг ёзда иссик, кишда совук холатини бартараф этиш муаммолари хал килинмади, шунингдек, уйларни сув билан таъминлаш коникарсиз холатда эди.

Учинчидан, корхоналар атрофини ободонлаштириш ва кукаламзорлаштириш ишлари коникарсиз холда олиб борилиб, узидан чанг чикарадиган пахта тозалаш, тукимачилик, куплаб захдрли химикатларни таркатадиган ёг, гушт-сут корхоналари атроф-мухдтни ифлосланиши ва экологик вазиятнинг огирлашишига олиб келади.

Адабиётлар:

1. Народное хозяйство Узбекской ССР. -Т.: "Узбекистан", 1971. - С.55.

2. Народное хозяйство Узбекской ССР. -Т.: "Узбекистан", 1971. - С.54.

3. Народное хозяйство Узбекской ССР. -Т.: "Узбекистан", 1986. - С.74.

4. Народное хозяйство Узбекской ССР. -Т.: "Узбекистан", 1986. - С.73.

5. Народное хозяйство Узбекской ССР. -Т.: "Узбекистан", 1971. - С.242.

6. Народное хозяйство Узбекской ССР. Из. "Узбекистана" -Т., 1971. стр

242

7. Народное хозяйство Узбекской ССР. Из. "Узбекистана" -Т., 1971. стр

242

8. Сурхондарё давлат архивининг Денов филиали, 425-фонд, 2-руйхат, 183-хужжат, 49-варак.

9. Сурхондарё вилояти давлат архиви, 45-фонд, 1-руйхат, 23-хужжат, 5-варак.

10. Сурхондарё вилояти давлат архиви, 361-фонд, 1-руйхат, 114-хужжат, 77-варак.

11. УзР МДА, 2325-фонд, 1-руйхат, 78-хужжат, 164-варак.

12.Сурхондарё вилояти давлат архиви, 45-фонд, 1-руйхат, 78-хужжат, 27-варак.

13. Khudoykulov, U. K. (2023). Demands and problems for housing of industrial workers in Surkhandarya region in the 70s and 80s of the 20th century. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(06), 107-113.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.