Научная статья на тему 'ХУДУД САНОАТИНИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ҚИЛИШ ОРҚАЛИ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ'

ХУДУД САНОАТИНИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ҚИЛИШ ОРҚАЛИ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
81
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
диверсификация / рационал / ишчи кучи / инвестиция / глобал даража / коронавирус пандемияси. / diversification / rationalization / labor force / investment / global level / coronavirus pandemic.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Дилшоджон Рахмоналиевич Хакимов

Мақолада худуд саноати, қайта ишлаш саноати, озиқ-овқат саноатини диверсификациялашнинг инновацион стратегик мақсадлари тадқиқ қилинган, ишчи кучининг омилларини ривожлантириш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POSSIBILITIES OF INCREASING COMPETITIVENESS IN DIVERSIFICATION OF A TERRITORIAL INDUSTRY

The article examines the innovative strategic goals of the regional industry, the processing industry, diversification of the food industry, develops scientific proposals and practical recommendations for the development of labor force factors.

Текст научной работы на тему «ХУДУД САНОАТИНИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ҚИЛИШ ОРҚАЛИ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ»

ХУДУД САНОАТИНИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ЦИЛИШ ОРЦАЛИ РАЦОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Дилшоджон Рахмоналиевич Хакимов

Иктисодиёт фанлари номзоди Фаргона давлат университети xakimovdil shodj on@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Маколада худуд саноати, кайта ишлаш саноати, озик-овкат саноатини диверсификациялашнинг инновацион стратегик максадлари тадкик килинган, ишчи кучининг омилларини ривожлантириш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: диверсификация, рационал, ишчи кучи, инвестиция, глобал даража, коронавирус пандемияси.

POSSIBILITIES OF INCREASING COMPETITIVENESS IN DIVERSIFICATION OF A TERRITORIAL INDUSTRY

Dilshojon Rakhmonalievich Khakimov

PhD in Economics Fergana State University xakimovdil shodj on@gmail .com

ABSTRACT

The article examines the innovative strategic goals of the regional industry, the processing industry, diversification of the food industry, develops scientific proposals and practical recommendations for the development of labor force factors.

Keywords: diversification, rationalization, labor force, investment, global level, coronavirus pandemic.

КИРИШ

Узбекистоннинг жахон хужалиги тизимига кириш стратегияси халигача мухим вазифа булиб турибди. Узбекистоннинг мехнат таксимотида тор доирага ихтисослашганлиги (жахон ва минтака даражасида), жахон товарлар бозоридан йирокдалиги, паст транспорт инфратузилмаси кабиларни ажратиш мумкин. Шундан келиб чикиб, Президентнинг Мурожаатномасида: 2020 йилда 3 мингга якин стандартларни кабул килиш, уларнинг сонини 10 мингтага ва халкаро стандартлар билан уйгунлашиш даражасини 40 фоизга етказиш даркорлиги, Андижон, Термиз ва Кунгирот туманларида эркин савдо зоналарини ташкил этиб,

улар оркали чегараолди савдосини ривожлантириш" зарурлиги каби вазифалар курсатилди.

Фаргона вилоятининг тарихи минглаб йилларга бориб такалади, кадимда вилоят Даван номи билан машхур булган. Вилоят уша даврдан хозирги кунга кадар ахолиси юкори даражада ривожланган хунармандчилик тажрибалари ва малакаларига, кишлок хужалиги маданиятига эга худуд булиб келган. Бундан ташкари бу ерда асрлар давомида пахта ва ипак ишлаб чикарилиб келинмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Янги илмий-тадкикот ва тажриба-конструкторлик ишларига устувор инвестиция куйилмаларининг Осиё, Европа ва Америка мамлакатлари томонидан амалга оширилиши окибатида худудларда ракобатбардошликни ошириш, саноат ишлаб чикаришининг диверсификация шароитидаги ижобий усиш суръатлари таъминланмокда.

Диверсификация жараёнининг фаол урганилишига карамасдан, халигача бирорта манбада унинг аник таърифи мавжуд эмас. Аксинча, диверсификацияни тахлил килиш ва бахолашнинг кийинлиги сабабли турли иктисодчилар томонидан диверсификация мазмунини ёритишда таърифларнинг хилма-хиллиги ва кенгайтириб юборилиши юз бермокда.

Энциклопедик лугатда келтирилишича, "Диверсификация (лотинча

"diversificatio" - узгариш, хилма-хиллик сузидан олинган булиб^- фаолият объектларининг, монополистик бирлашмалар томонидан ишлаб чикарилган махсулотлар номларининг кенгайиши, деган маънони англатади.

Ф. Котлернинг фикрича, диверсификация янги тармокларга бирлашиш хисобига фирманинг усишини амалга ошириш усули хисобланади.

И.Ансофф томонидан берилган умумий таъриф куйидагича: диверсификация — бу аник олинган корхоналар томонидан мавжуд ресурсларни бошка фаолият сохаларига кайта таксимлаш жараёнига нисбатан кулланиладиган тушунчадир. Ушбу жараён янги технологияларга утиш, янги бозорларга кушилиш ва янги ишлаб чикариш тармокларига жорий килиш имкониятига тегишлидир. Келажакда ишлаб чикариладиган махсулот мутлако янги, уни ишлаб чикариш учун инвестиция зарур булади.

Б.А. Чубнинг фикрича, ишлаб чикариш диверсификациясининг мазмуни макроиктисодий даражадан тортиб, глобал даражага кадар барча даражаларда иктисодий тизимлар табакалашганлигининг усиши объектив жараёнидан иборат.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

2020 йил II чорагидан бошлаб жахон иктисодиётида, шу жумладан, асосий савдо хамкорларимизда иктисодий фаолликнинг кескин секинлашиши, хомашё

нархларининг тушиб кетиши фонида иктисодий пасайиш тенденцияси кузатила бошланди. 2020 йилнинг I чорагида иктисодиётимизда ижобий усиш суръатлари кузатилган булса, март ойининг иккинчи ярмидан бошлаб коронавирус инфекциясининг таркалиши ва унга карши курашиш борасида жорий этилган катъий карантин чекловлари таъсирида ички иктисодий фаолликнинг пасайиши, шунингдек, асосий савдо хамкорларимиздаги иктисодий пасайиш ва транспорт-логистика сохасидаги узилишлар сабабли экспорт товарларимизга булган ташки талабнинг кискариши кузатилди.

Дастлабки хисоб-китобларга кура 2020 йилнинг январь-сентябрь ойларида ялпи ички махсулотнинг ижобий усиш суръати саклаб колинди ва утган йилнинг мос даврига нисбатан 0,4 фоизни ташкил этди. Ушбу курсаткич 2018 ва 2019 йилларнинг январь-сентябрида мос равишда 5,7 фоиз ва 5,9 фоизни ташкил этган.

Бунда 2020 йилнинг январь-сентябрь ойида, ЯИМнинг ижобий усиш суръатларининг сакланиб колишига курилиш ишлари хажмининг 8,6 фоизга усганлиги асосий хисса кушди. Ушбу даврда саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмида 2,7 фоизгача пасайиш кузатилди (2019 йилнинг мос даврида 5,3 фоизга усган). Пандемия таъсирида истеъмол ва инвестицион талабнинг пасайиши, асосан, иктисодиётнинг хизмат курсатиш ва айрим истеъмол товарлари ишлаб чикариш сохаларига, хусусан, туризм, савдо ва умумий овкатланиш, транспорт сохаларига салбий таъсир курсатди.

Хусусан Фаргона вилояти ахолиси асосан текисликларда жойлашган, уларнинг асосий машгулоти кишлок хужалиги булиб, ахолининг 2/3 кисми кишлок жойларда истикомат килади. Ахолиси зич жойлашган - хар квадрат километрга 525 нафар кишини ташкил этади. Фаргона вилояти водийда энг куп ахоли истикомат киладиган худудлардан бири хисобланади.

Фаргона вилояти инвестицион жозибадорлиги юкори худудлар сирасига киради. Вилоятда инвесторларни самарали фаолият курсатиши учун катор кулайликлар ва афзалликлар мавжуд. Вилоятнинг экспорт салохияти катта ва унижадал ривожлантириш имкониятлари кулай худуд хисобланади. Фаргона вилояти хозирги кунда дунёнинг 70 га якин мамлакатига 50 дан ортик турдаги махсулотларни экспорт килмокда. 30га якин давлатлардаги хамкорлари билан 415 га якин хорижий ва кушма корхоналар ташкил этган.

Вилоят ахолиси миллий ва этник таркиби ранг баранг. Марказий Осиё давлатлари ва Хитой билан узок тарихий алокаларга эга.Иктисодий ва ижтимоий инфраструктуранинг ривожланганлиги сабабли вилоят кушни давлатлар билан мустахкам алокаларни йулга куйган, келгуси йилларда иктисодий ва маданий алокаларнинг янада яхшиланиши башорат килинмокда.

Вилоят, айникса, нефт, газ, озокерит (олтингугурт, асфальт ва битум ишлаб чикаришда ишлатилади), олтингугурт, гипс, охактош, доломит, кум (шиша ишлаб

чикаришда ишлатилади), шагал, гранит, гравелит, майдаланган тош (бетон ишлаб чикаришда ишлатиладиган), ер ости минерал сувлари (ичимлик суви ишлаб чикаришда ва тиббий максадларда фойдаланилади), базальт, диабаз, аглопорит, кумуш ва олтин захираларига эга.

Мехнатга ярокли ахолининг тахминан 6 фоизи олий ёки махсус урта маълумотга эга, ёшлар орасида эса бу нисбат анча юкори курсаткичларга эга.

Вилоятда ахоли зич жойлашган, ишчи кучининг етарли ва арзонлиги кузатилади. Юкори салохиятга ва малакали мехнат ресурсларига эга булишига карамай, вилоятдаги иш хаки МДХ, давлатлари орасида нисбатан паст булиб колмокда, бу эса вилоят корхоналарига сармоя куяётган инвесторларга катта устунлик беради.

Бундан ташкари, тадкикотларга кура, вилоятдаги ишчи кучининг сони кушни давлатларга караганда тезрок усиб боради, бу эса мехнатга хак тулаш хажмини ракобатбардош даражада ушлаб туришга ёрдам беради.

Вилоятда электр энергетикаси, кимё ва нефт-кимё, нефтни кайта ишлаш, курилиш материаллари ишлаб чикариш, енгил ва озик-овкат саноатларининг асосий тармоклари ривожланган.

Минтаканинг саноати куп тармокли булиб, огир саноатнинг улуши катта. Минтаканинг нефтни кайта ишлаш, кимё ва энергетика сохалари республика микёсида сезиларли мавкега эга. Икки нефтни кайта ишлаш заводлари мавжуд булиб, бири Фаргона шахрида, иккинчиси Олтиарикда жойлашган.

Кайта ишлаш саноатида юкори технологиями сохаларни роли катта, аммо бу сохаларда йиллик усиш суратлари (102,1 фоиз) паст, уртачадан юкори технологияли сохаларда (105,7 фоизни), уртачадан паст технологияли сохаларда (114,1 фоиз) ва паст технологияли сохаларда (102,9 фоизни) ташкил этди шу уринда (1 -жадвал)

1-жадвал

Амалдаги технологик укладлар тизимида ривожланган мамлакатлар ва Узбекистон саноатининг технологик таркиби

^айта ишловчи ишлаб чикаришлар Ривожланган мамлакатлардаги улуши* Узбекистонда

Юкори технологияли ишлаб чикаришлар 19 1,6

Урта юкори технологияли ишлаб чикаришлар 28 25,3

Урта куйи технологияли ишлаб чикаришлар 21 35,5

Паст технологияли ишлаб 32 37,5

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

чикаришлар

Юкори ва урта юкори технологияли ишлаб чикаришлар 47

Акаев, А. А. Исследование сценариев развития России в условиях мирового

кризиса [Текст] / А. А. Акаев, В. А. Садовничий // Век глобализации. - № 2 (4). -2009. - С. 39-48.

Вилоятда машинасозлик, металлни кайта ишлаш ва курилиш саноатининг ахамияти катта.Кишлок хужалиги эса енгил ва озик-овкат саноатини жадал ривожлантириш учун ресурс имкониятини яратади.Саноат корхоналари Фаргона-Маргилон саноат минтакасида, шунингдек Кукон ва Кувасой саноат марказларида тупланган.

Тадкикотлар вилоят саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмида Фаргона шахрининг салмоги (34 фоиз) юкори эканлигини курсатмокда. Колган худудлар Кукон, Кувасой ва Маргилона шахарлари, Тошлок, Дангара, Узбекистон ва Кува туманларининг салмоги мос равишда 14,7; 7,5; 4,1; 12,5; 4,5; 2,7 ва 3,3 фоизни ташкил этади. Сух, Ёзёвон ва Фуркат туманларининг хиссаси эса 1 фоизга хам етмайди. Саноатнинг усиш суратларини Фаргона шахри (120,7 фоиз) ва Тошлок туманида (115,2 фоиз) юкори курсаткичларга эга.

Саноатнинг ракобатдошлигини ошириш учун ишлаб чикаришни янада модернизация, диверсификация килиш талаб этилади. Кимёвий махсулотлар. Ушбу сохадаги асосий имкониятлар хосилдорликни оширишга интилаётган кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарувчилар купайган сайин угитлар ишлаб чикаришга талаб ортиб бормокда.

Вилоятда саноат мажмуаларининг рационал тармок тузилишини яратиш ва худудий жойлашувини яхшилашнинг асосий йуналишлари куйидагилардан иборат булиши лозим:

S енгил саноатнинг етакчи ролини саклаб колиш, шу билан бирга бир катор корхоналарни кичик шахарлар ва кишлок туман марказларига утказиш хисобига Маргилон, Куконда уларнинг улушини камайтириш;

S йирик тукимачилик корхоналарини кискартириш буйича чора-тадбирлар тугрисида уйлаш керак, чунки хаддан ташкари марказлашган корхоналар учун инфратузилма яратиш, уларни ишчи кучи билан таъминлашда купрок кийинчиликларни келтириб чикаради, атмосфера хавосининг юкори даражада ифлосланиши учун шароит яратади;

S енгил саноат тармокларида кичик ва кушма корхоналарни жадал ривожлантириш зарур;

S хунармандчиликни, тукувчилик ва тикувчиликни жонлантириш, оилавий ва кооператив устахоналари учун миллий ранг ва тукималарнинг юкори сифатли асл матоларини ишлаб чикариш учун шароит яратиш керак;

S келажакда бундай махсулотлар жахон бозорига бошка шаркий мамлакатлардаги хунармандчилик тукимачилик махсулотлари сингари кириб бориши керак;

S Фаргона вилояти саноат мажмуалари таркибида барча сохаларда илмий-техник тараккиётнинг усишини таъминлаш учун машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоги улушини ошириш максадга мувофикдир;

S энг аввало енгил саноат, кишлок хужалиги ва агросаноат мажмуасининг кайта ишлаш тармоклари учун кучли таъмирлаш базасини яратиш ва эхтиёт кисмлар, механизмлар ишлаб чикариш зарур.

Вилоят саноати самарадорлигини ошириш учун "...саноат тармокларини узлуксиз хомашё ва диверсификация килиш, замонавий инфратузилма билан таъминлаш зарур". Кейинчалик узокрок муддатда, якин 15-20 йил ичида, юкори даражадаги илмий-техник тараккиётга эга булган ва биринчи навбатда, энг янги технологияларга эга булган янги экологик тоза машинасозлик саноатини яратиш максадга мувофикдир.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Хулоса килиб айтганда, саноат таркибини янада ривожлантириш ва рационализация килиш курилиш базасини мустахкамлашни талаб килади. Шунинг учун курилиш материалларини диверсификациялаш биринчи навбатда гишт, шифер, плиткалар, металл ва ёгоч кисмлар, цемент ишлаб чикариш учун кичик кувватли бир катор заводларни куриш зарур. Ушбу фабрикалар махаллий хомашё асосида ва кишлок жойларида жойлашган булиши керак.

Бозор иктисодиёти шароитида мамлакатнинг бошка худудлари билан горизонтал ва вертикал алокаларнинг заифлиги кишлок хужалигида кишлок хужалигининг янги тармогини - сунгги йилларда ривожланган канд етишмовчилигини инобатга олган холда канд лавлаги етиштириш тизимини яратиш зарур.

Фаргона водийсининг барча худудларида канд лавлаги етиштириш, катта микдордаги капитал куйилмаларни талаб килмайдиган ва киска вакт ичида катта иктисодий самара берадиган шакар заводларини куриш лозим.

Озик-овкат саноати таркибида пахта, кунжут мойи, шунингдек шафтоли ва бошка турдаги данакли мевалардан ёгларни ишлаб чикариш буйича мавжуд кувватларни ошириш зарур.

Табиийки, озик-овкат саноати ва биринчи навбатда консерва саноатининг ривожланиши шиша идишлар ишлаб чикаришни кенгайтиришни хам талаб килади, буни бошка шиша заводини куриш йули билан хал килиш максадга мувофикдир, бунинг учун кичик шахарларда унга жой топиш максадга мувофикдир.

Урмон ва ёгочни кайта ишлаш саноатининг тузилишини, айникса, , мавжудларини реконструкция килиш, ёгочни кайта ишлаш чикиндиларига асосланган кичик ишлаб чикариш кувватларини яратиш оркали ривожлантириш зарур.

Фаргона водийси комплексларида, айникса, экологик режимни бузадиган, яъни минерал угитлар ва нефт-кимё махсулотларини ишлаб чикарадиган янги кимё саноати корхоналарини яратиш максадга мувофик эмас.Дозирги ишлаб чикариш даражасини саклаб, технологияни янгилаш ва тозалаш иншоотларини, айникса газни ушлаб турувчи курилмаларни такомиллаштириш учун инвестиция сиёсатини олиб бориш лозим.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий мажлисга Мурожаатномаси."Халк сузи" газетаси 2020 йил 24 январь.

2. Фаргона вилояти статистика бошкармаси маълумотлари

3. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари

4. http://geografiya.uz/socialno-ekonomicheskaya-geografiya-uzbekistana/10058-ferganskiy-viloyat.html

5. Акаев, А. А. Исследование сценариев развития России в условиях мирового кризиса [Текст] / А. А. Акаев, В. А. Садовничий // Век глобализации. - № 2 (4). -2009. - С. 39-48.

6. Rahmonaliyevich, K. D. (2020). Role Of Innovation In The Economy. The American Journal of Management and Economics Innovations, 2(09), 43-47.

7. Орипов, А. А. (2020). Критерии оценки влияния сферы услуг на уровень жизни населения. Наука сегодня: теория и практика [Текст]: материалы между, 25.

8. Рахимов, Д. Ш. (2021). САНОАТ ИКТИСОДИЁТИДА МАХДЛЛИЙЛАШТИРИЛАЁТГАН МАДСУЛОТЛАРНИ ДИВЕРСИКАЦИЯЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА. Scientific progress, 7(6), 505-511.

9. Fойназаров, F. А. (2021). КИЧИК МАКТАБ ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА БЕРИЛАДИГАН ДАРАКАТЛИ УЙИНЛАР. Scientific progress, 2(1), 202-211.

10. Rahmonaliyevich, K. D. (2020). Choosing the optimal rule of monetary policy, taking into account changes in the main macroeconomic indicators. ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL, 10(12), 1351-1356.

11. Shayxislamov, N. (2020). Proverb as an object of linguistic analysis. Yoshlarning innovatsion faolligini oshirish, ma'naviyatini yuksaltirish va ilm-fan sohasidagi yutuqlari, 31-33.

12. Raximov, D. S. (2021). DIVERSIFIKATSIYA HUDUDLAR SANOATNI MUVOZANATLI STRATEGIK RIVOJLANTIRISh YO 'NALIShLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(3), 199-207.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

13. Umarov, O., & Khakimov, D. (2020). CONCEPT OF GUARANTEED DEVELOPMENT OF ENCLAVE TERRITORIES. Экономика и социум, (6), 265268.

14. Mirzakarimova, M. (2012). Issues Of Labour Potential Growth And Effective Formation Of Employment Structure In Uzbekistan. European Journal of Business and Economics, 4.

15. Рахимов, Д. Ш. (2020). ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ОТРАСЛЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ УЗБЕКИСТАНА. In МИНТАКА ИКТИСОДИЁТИНИ ИНВЕСТИЦИЯЛАШНИНГ МОЛИЯВИЙ-ХУКУКИЙ ВА ИННОВАЦИОН ЖИХАТЛАРИ (pp. 523-527).

16. Хакимов, Д. Р. (2019). Стратегические задачи по развитию государственно-частного партнерства. Образование и наука в России и за рубежом, (16), 158-161.

17. Мирзаев, А. Т. ИНВЕСТИЦИОННАЯ СОСТАВЛЯЮЩАЯ РАЗВИТИЯ ТУРИСТИЧЕСКОГО И РЕКРЕАЦИОННОГО ПОТЕНЦИАЛА РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН. Наука сегодня: проблемы и перспективы развития [Текст]: ма, 51.

18. Mirzakarimova, M. (2012). Issues Of Labour Potential Growth And Effective Formation Of Employment Structure In Uzbekistan. European Journal of Business and Economics, 4.

19. Рахимов, Д. (2019). Свободно-экономические зоны-расширение экспортного потенциала Узбекистана. Архивариус, (12 (45)).

20. Хакимов, Д. Р., & Рахмоналиев, Н. Д. (2020). Mintaqaviy investitsiyalar: Maqsadlar, muammolar va ularni hal qilish. In МИНТАКА ИКТИСОДИЁТИНИ ИНВЕСТИЦИЯЛАШНИНГ МОЛИЯВИЙ-ХУКУКИЙ ВА ИННОВАЦИОН ЖИХАТЛАРИ (pp. 494-498).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.