CC BY
38
120
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
УДК 808.26-22
А. В. Солахаў
СУФІКСАЛЬНА-ПОСТФІКСАЛЬНЫ СПОСАБ УТВАРЭННЯ ІНДЫВІДУАЛЬНА-АЎТАРСКІХ ДЗЕЯСЛОВАЎ У МОВЕ СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ПАЭЗІІ
У артыкуле на аснове багатага фактычнага матэрыялу (76 слоў) з тэкстаў сучаснай беларускай паэзіі аналізуюцца структурна-семантычныя групы індывідуальна-аўтарскіх дзеясловаў, утвораных суфіксальна-постфіксальным спосабам, паказваецца іх прадуктыўнасць, адзначаюцца змены, што адбыліся ва ўтваральнай аснове ўтвораных дзеясловаў.
Уводзіны
Утварэнне дзеясловаў у сучаснай беларускай мове адбываецца рознымі спосабамі -прыставачным, суфіксальным, прыставачна-суфіксальным, а таксама спосабамі, якія ўжываюцца толькі пры дзеяслоўнай дэрывацыі. Адзін з такіх спосабаў - суфіксальна-постфіксальны, пры якім новыя словы ўтвараюцца шляхам далучэння да ўтваральных асноў фарманта, у склад якога ўваходзяць суфікс і постфікс. У сучаснай беларускай мове, побач з іншымі, выкарыстоўваюцца фарманты -і-цца, радзей -е-цца, -ава-цца. Некаторай прадуктыўнасцю вызначаюцца толькі адпрыметнікавыя дзеясловы з фармантам -і-цца тыпу высіцца, дзічыцца, скупіцца, кучаравіцца, весяліцца. Іншыя тыпы малапрадуктыўныя або непрадуктыўныя [1, 340-341], [2, 236]. «Суфіксальна-постфіксальныя дзеясловы нешматлікія, - падкрэслівае Л. А. Антанюк, - маюць пэўную прадуктыўнасць пераважна ў сельскагаспадарчай тэрміналогіі...» [3, 339]. Дэрываты з фармантам -ава-цца не складаюць асобнага тыпу, таму што маюць рознае словаўтваральнае значэнне [1, 341].
Нізкай прадуктыўнасцю вызначаюцца індывідуальна-аўтарскія суфіксальна-постфіксальныя дзеясловы ў мове беларускіх мастацкіх твораў 20-х гадоў ХХ ст. М. Шабовіч, які даследаваў словаўтваральныя асаблівасці індывідуальна-аўтарскіх неалагізмаў таго перыяду, зафіксаваў 15 суфіксальна-постфіксальных дзеяслоўных дэрыватаў: балоціцца, барвяніцца, бахмаціцца, брыльянціцца, жвірыцца, каляравацца, крушыніцца, кудрыцца, люстравацца, люстраніцца, махнаціцца, паветрыцца, прыгоршчыцца, русаліцца, чароціцца. Тры з іх (люстравацца, барвяніцца, махнаціцца) папоўнілі слоўнік літаратурнай мовы [4, 86-87].
Пры аналізе суфіксальных дзеяслоўных утварэнняў у тэкстах мастацкай літаратуры ХХ ст. М. С. Васілеўскі разглядае таксама суфіксальна-постфіксальныя дзеясловы [5]. Сярод іх, напрыклад, адзначаюцца: калдобіцца, каршэніцца, дунаіцца, смужыцца, азёрыцца, грывіцца, муравіцца, ручаіцца, ляноціцца [5, 154-172].
Асобнага даследавання, прысвечанага ўтварэнню суфіксальна-постфіксальных дзеясловаў, у беларускім мовазнаўстве яшчэ, аднак, не праводзілася.
Таму ў гэтым артыкуле на багатым фактычным матэрыяле з мовы сучаснай беларускай паэзіі аналізуюцца асаблівасці ўтварэння індывідуальна-аўтарскіх суфіксальна-постфіксальных дзеясловаў, вызначаюцца іх структурныя і семантычныя асаблівасці.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Даследаванне мовы сучаснай беларускай паэзіі паказвае, што індывідуальна-аўтарскія суфіксальна-постфіксальныя дзеясловы складаюць вялікую групу аказіянальнай лексікі. Самымі пашыранымі суфіксальна-постфіксальнымі дзеяслоўнымі ўтварэннямі з’яўляюцца дэрываты з фармантам -і-цца (-ы-цца), якія матывуюцца назоўнікамі і прыметнікамі.
Найбольш прадуктыўную групу сярод іх складаюць дэрываты, якія паходзяць ад асноў назоўнікаў. Паводле словаўтваральнага значэння яны падзяляюцца на некалькі словаўтваральных тыпаў:
ФІЛАЛОГІЯ
121
1) ‘ажыццяўляць дзеянні, уласцівыя таму, хто названы або што названа ўтваральнай асновай’. Аказіянальныя суфіксальна-постфіксальныя дзеясловы з гэтым значэннем утвараюцца ад назоўнікаў, якія абазначаюць асоб, жывёл, насякомых, і падзяляюцца ў залежнасці ад прыватнага значэння на наступныя падтыпы:
а) ‘праяўляць рысы таго, хто названы ўтваральнай асновай назоўніка’: дзеўчыцца ‘праяўляць рысы дзяўчыны (дзеўкі)’: Жанаты я, / Заняты сам сабою. / Дачцэ ўжо дзеўчыцца /Вясной любою (Р. Барадулін); Не абхітрыць яе /1 сатана. /Бач, з-за спіны выглядае. / Ты ацішэў, астарэў, / А яна / Дзеўчыцца, бо маладая! (Р. Барадулін); рабыніцца ‘праяўляць рысы рабыні’: Перад кім душой мы рабынімся, / Дэцыбелаў сцяной адгароджаныя? (В. Зуёнак); славяніцца ‘праяўляць рысы славян’: Вышэй ухвал, /Вышэй абраз /Світае твар нятленна - /Аблічча /Ці святы абраз? - / Славяніцца: /Алена (Р. Барадулін);
б) ‘паводзіць сябе пэўным чынам, быць тым або падобным на таго, каго называе ўтваральная аснова назоўніка’: воўчыцца ‘быць падобным на ваўка’: ...Чаму сабаку «воўчыцца» не варта /Перад старым канем на сенажаці... (Н. Гілевіч); караліцца ‘паводзіць сябе, як кароль; быць падобным на караля’: Ралько прыйшоў ад араллі, / На ніве караніўся, / На ніве караліўся (К. Камейша); снягурыцца ‘быць падобным на снягурку’: Завейнай памяці сцяжкі, / Ад халадоў уратаванне - / Гараць у Мінску кажушкі, / Снягурацца на скрыжаваннях (В. Зуёнак);
в) ‘утвараць тое, што ўласціва жывым істотам, названым утваральнай асновай назоўніка’: блазніцца ‘ўтвараць тое, што ўласціва блазну’: Вятрэц блазніўся, каб аб ім / Падумалі як аб вар’яце (Р. Барадулін); ведзьміцца ‘ўтвараць тое, што ўласціва ведзьме’: У выдмах захмарных /Завея ведзьміцца (Р. Барадулін); сіроціцца ‘ўтвараць тое, што ўласціва сіраце’: Уратаваны скарб грудком / Сіроціўся наўзмежку, /1 комін між былых куткоў/Глядзеў на галавешкі... (В. Зуёнак);
г) ‘множыцца тым, каго называе ўтваральная аснова назоўніка’: камарыцца ‘множыцца камарамі’: Пакуль мой край балотна камарыўся /1 лапатная слава йшла пра нас, / Пакуль булен будзенных спраў варыўся /1 я сваей сталіцай ганарыўся, /Мяне ў свой вір зацягвала яна (К. Камейша); нашчадзіцца ‘множыцца нашчадкамі’: Тры прыступкі. /Нашчадзьцеся, унукі, неадступна ступайце далей (Р. Барадулін);
д) ‘утвараць дзеянне, якое пэўным чынам звязана з тым, хто названы ўтваральнай асновай’: гайдарыцца ‘утвараць дзеянне, якое пэўным чынам звязана з Гайдарам (Ягор Цімуравіч Гайдар - расійскі дзяржаўны і грамадскі дзеяч, эканаміст, адзін з ініцыятараў рэфармавання расійскай эканомікі)’: І экран на ўсе тэлеабдоймішчы / Прэ ў народ і ўзахліпкі гайдарыцца. /А ў народа - сталае відовішча: / У чарзе, як у пятлі, гайдаецца (В. Зуёнак);
е) ‘станавіцца падобным на тое, чым становяцца ў выніку работы таго, хто названы асновай назоўніка’: ювелірыцца ‘быць падобным на прадмет, зроблены ювелірам’: Паглядзіце: на вербах, па-зімняму ніцых, / Сонца робіць работу, забыўшы спачын: / Каташкі ювелірацца на завушніцы /На ружовыя мочкі харошых жанчын (У. Верамейчык).
У гэтым тыпе 13 словатвораў. Утваральнымі выступаюць асновы двухскладовыя (8), аднаскладовыя (3) і трохскладовыя (2). Некаторыя ўтваральныя асновы захоўваюцца ў аснове дзеясловаў у нязменным выглядзе: рабыня - рабыніцца, камар - камарыцца, Гайдар -гайдарыцца, ювелір - ювелірыцца. У большасці дзеясловаў на марфемным шве ўтваральнай асновы і суфікса дзеяслова адбываецца чаргаванне зычных: н-н’ (блазен - блазніцца, славянка -славяніцца), к-ч: (воўк - воўчыцца, дзеўка - дзеўчыцца), д-дз’ (нашчадак - нашчадзіцца), м-м’ (ведзьма - ведзьміцца), т-ц’ (сірата - сіроціцца). У асновах таксама адзначаецца альтэрнацыя галосных: о-а (кароль - караліцца), а-о (сірата - сіроціцца). Скарачэнне ўтваральнай асновы адбылося ў трох выпадках: нашчад/ак/ - нашчадзіцца, славян/к/а - славяніцца, снягур/к/а -снягурыцца. Націск на ўтваральнай аснове;
2) ‘ажыццяўляць дзеянні, уласцівыя таму, што называе ўтваральная аснова назоўніка’. Аказіянальныя суфіксальна-постфіксальныя дзеясловы з гэтым значэннем утвараюцца ад назоўнікаў, якія абазначаюць канкрэтныя прадметы, з’явы прыроды, зборныя і адцягненыя паняцці, і падзяляюцца ў залежнасці ад прыватнага значэння на наступныя падтыпы:
а) ‘праяўляць уласцівасці таго або станавіцца (быць) падобным на тое, што называе ўтваральная аснова назоўніка’: асеніцца ‘праяўляць уласцівасці восені’: Мой дзень асеніцца ў журбе. /Ліст зжоўклы - ў забыцце білет (Р. Барадулін); букеціцца ‘станавіцца (быць)
122
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
падобным на букет’: А піва букеціцца пенна, /Не піва, а казка адна (К. Камейша); буруніцца ‘станавіцца (быць) падобным на буруны’: Буруняцца жоўтыя хвалі Янцзы (В. Лукша); бярвеніцца ‘праяўляць уласцівасці бярвёнаў’: У лес раскладзены гады /1 памяццю бярвеняцца... (М. Касцюкевіч); вечарыцца ‘праяўляць уласцівасці вечара’: Тут сад шумеў, цвілі лугі, / Гуляла мора хваляй пеннай. / Усе, што днела на зямлі, / Тут вечарылася падземна (К. Камейша); вярбіцца ‘праяўляць уласцівасці вярбы’: Журбе / Вярбіцца ніца (Р. Барадулін); ігліцца ‘станавіцца (быць) падобным на іглы’: На мосціку тоўпіцца ранак, / А там, дзе ігліцца вада, / Крыжанак, ныркоў і чыранак / Плыве да людзей чарада (В. Лужкоўскі); калдобіцца ‘станавіцца (быць) падобным на калдобіну’: Зноў памяці вецер калдобіцца пылам / Гаркавы, тужлівы і легка ўзгушканы... (І. Рубін); каруніцца ‘станавіцца (быць) падобным на карункі’: Святкуе зноў мая душа, / Да Немана кіруецца. / Пайшла ў Лядзінах чарамша, / На сонцы аж каруніцца (К. Камейша); кіпцюрыцца ‘праяўляць уласцівасці кіпцюроў’: З Усходу - серп, каса расейская, /А з Захаду - кіпцюрыцца арол... (Я. Хвалей); кубеліцца ‘праяўляць уласцівасці кубла’: Кубеліцца святая прастата / Пад рэчышчам, пад хваляю, пад пенай, / Пад вечнасцю апошняга пласта, /Што ў мроі нараджаецца / імгненнай (Г. Булыка); куліцца ‘праяўляць уласцівасці куля’: А на млыны куліўся /Коўш зорны з-за сяла (Р. Барадулін); Куліцца пад адхон /Яшчэ не час калесам. (Р. Барадулін); ледзіцца ‘праяўляць уласцівасці лёду’: У студні памяці / Вада ўспамінаў ледзіцца (Р. Барадулін); промніцца ‘праяўляць уласцівасці промняў’: І промніцца над колам рук: /Бяссмертны ты, і я неўмру (Н. Мацяш); пыжыцца ‘станавіцца (быць) падобным на пыж’: Пыжыцца зацята амяла, / Тайныя франты яе - тылы: /Не відно, як смокчуць са ствала / Сок чужы прысоскі амялы (В. Зуёнак);ружыцца ‘станавіцца (быць) падобным на ружу’: Над вячэрняю ваколіцай /Ціхаружыцца зара (В. Лужкоўскі); А зара над лугам ружыцца, /Халадочак ад ракі (В. Лужкоўскі); Ружавыя кветкі ружацца вясною (В. Аколава); рэбрыцца ‘станавіцца (быць) падобным на рэбры’: Мы, як апошнія ваўкі, / Пасляваеннікі-паэты. / Ужо настаўлены цвікі, / Каб шкуры нашыя з імпэтам - /Распяць на прыцемнай сцяне, / Дзе рэбрацца старыя берны (Р. Барадулін); сузорыцца ‘станавіцца (быць) падобным на сузор’е; праяўляць уласцівасці сузор’яў’: Сузорыцца кмен пад страхою (Р. Барадулін); Зязюльчын мох, /Ад брусніц сузорся! (Р. Барадулін); сутоніцца ‘праяўляць уласцівасці сутоння’: Сутоніцца, і лівень на двары / Панура, утрапена ў шыбы плешча... (Н. Мацяш); узорыцца ‘станавіцца (быць) падобным на ўзоры’: Адчай з прарочымі вачыма, / Дзе ўзорацца шляхоў шлякі, / Дзе з небам раіцца Радзіма, / Дзе немагчымае магчыма, / Дзе дзівакуюць дзівакі (Р. Барадулін); хмурыніцца ‘станавіцца (быць) падобным на хмурыны’: Хто сеткі навядзе? /Хмурыняцца шматкі. /1 чайкі на вадзе - /Адчаю паплаўкі... (Р. Барадулін); чынарыцца ‘станавіцца (быць) падобным на чынару’: Ты чынарышся, / Узбечка. /Я зірну -/1 ўздыхну: / Твой пагляд, /Як вуздэчка /Юнаму скакуну (Р. Барадулін); шчаціцца ‘станавіцца (быць) падобным на шчэць’: Я іду на пагорак, прапахлы ржаною саломай, дзе шчаціцца здзічэла мядзяным іржэўнікам дол... (Г. Пашкоў); шчэціцца ‘станавіцца (быць) падобным на шчэць’: Пад яблынямі шчэціцца трава... (М. Мятліцкі); ядрыцца ‘праяўляць уласцівасці ядра’: Маланкі стынуць у траве. /Ад сонца ядрацца дажджыны (Г. Пашкоў).
б) ‘пакрывацца, насычацца, множыцца тым, што называе ўтваральная аснова назоўніка’: весціцца ‘множыцца весткамі’: Часу зноў берагі /Развяслованы шырай - / Слоў тых весціцца вырай (І. Рубін); ігліцца ‘пакрывацца іголкамі’: Жыгучка-крапіва казыча, /Ігліцца дзядоўнік густы, /Бо мы - па законах тактычных - /Паўз рэчку ідзем, праз кусты (В. Зуёнак); кастрыцца ‘множыцца кастрыцай’: У двары кастрыца - / Час прыйшоў кастрыцца (А. Шушко); лісціцца ‘множыцца лісцем’: Нам не чуваць, калі вясна лісціцца, забылі мы пра восень і зіму (К. Камейша);
в) ‘віднецца тым, што называе ўтваральная аснова’: калёрыцца ‘віднецца колерамі’: І каруселлю пад прытуп /Калёрацца спадніцы (А. Шушко); раменіцца ‘віднецца рамянём’: Пуза гладкараменіцца - з браўнінгам /Ці яшчэ зякой трасцай на ім (В. Зуёнак);
г) ‘ужываць тое, што называе ўтваральная аснова’: жарціцца ‘ўжываць жарты’: Вы знаеце, як жарцяцца з паэта; /Па-камароўску плеткі раздаюць?! (В. Аколава);
д) ‘набываць адзнакі таго, што называе аснова назоўніка’: нядзеліцца ‘набываць адзнакі нядзелі’: Прывід мары становіцца явай, /1 нядзеліцца будні трыснег / Ад табой зноў набытага права /Быць - каб сонцам валодаць, як Бог (Н. Мацяш); Бурштынова нядзеляцца соты, /Штось спявае руды меданос... (К. Камейша);
ФІЛАЛОГІЯ
123
е) ‘мець такі выгляд, як у месцы, названым утваральнай асновай назоўніка’: шанхаіцца ‘мець такі выгляд, як у Шанхаі’: Вакол шанхаяцца баракі / З далёкіх выклятых часін (В. Лужкоўскі); Гудзела ноч у звоне чарак, /1 хоць шанхаяцца дамкі, / Шырока слаліся цыгарак / У згодзе белыя дымкі (В. Лужкоўскі);
ж) ‘рабіць тое, што выклікае ў людзей эмацыянальныя пачуцці, адпаведны настрой, душэўны стан’: аскоміцца ‘выклікаць аскому’: А ўжо насмажаных брусніц /Не знойдзеш і на лекі - / Тых, што аскомяцца ля шчок, / Калі выходзіць з печы / Ўчарнелы ад агнёў гаршчок -/Найсамы знатны фельчар... (В. Зуёнак); жалобіцца ‘выражаць жалобу’: Што ўзяць сыны паспелі? / Ні хлеба, /Ні лайна. / Туман, / Сцялі пасцелі! / У галавах - Вайна. / Цяпер ляцець да іх, /Ды /Захмараны шляхі. /На хустцыў Бянігны /Жалобяцца шлякі (Р. Барадулін);
з) ‘падвяргацца таму, што называе аснова ўтваральнага назоўніка’: бяссмерціцца ‘падвяргацца бяссмерцю’: Хай свіціцца рака, зоркі шчодра яснеюць, /1 лясы не радзеюць, і падлескі шугаюць увысь, /1 шпакі заліваюцца, ледзьве заднее, /1 бяссмерцяцца стрэлкі зялёнай травы (А. Салтук); дрымоціцца ‘падвяргацца таму, што падобна на дрымоту’: Вераснёва дрымоціцца поле, вераснёва дымяцца кастры (К. Камейша); жальбіцца ‘падвяргацца таму, што падобна на жальбу’: А ельнік пасінеў, нібы азяб / На Лысагорскай выспе ветрагоністай. /1 сонца - летняй талакі прараб - / У лістападнай жальбіцца агоніі (В. Зуёнак); самоціцца ‘падвяргацца таму, што падобна на самоту’: Самоціцца бярозка ля шашы (З. Марозаў);
і) ‘праяўляць тое або праяўляцца тым, што называе суадносны назоўнік’: злабіцца ‘праяўляць злобу’: Не злабіся на ерэтыкоў, /Не цягні ў самое неба выю. / Свет без іх - чародка прасцякоў, / Свет жывы - пакуль яны жывыя (У. Караткевіч); спякоціцца ‘праяўляцца спякотай’: Высокі поўдзень блаславіце, /Пакуль спякоціцца без краю (К. Камейша);
к) ‘станавіцца тым, што называе аснова назоўніка’: рэшціцца ‘станавіцца рэштай’: Калі трэшчынамі, нібы рэчышчамі, спярэшчваецца шчыт дрэва, гліны ці тынку, ён «рэшціцца» -робіцца рэштай сяберанейшага (А. Разанаў);
л) ‘ажыццяўляць дзеянне як вынік таго, што названа ўтваральнай асновай’: генезіцца ‘ажыццяўляць дзеянне як вынік генезісу’: Той, хто раздумоўвае пра гняздо, разумее, што яно нараджаецца - «генезіцца» - з саміх птушак, з іхняй інтуіцыі, з іхняй існасці... (А. Разанаў).
У гэтым словаўтваральным тыпе - 44 словатворы. Утваральныя асновы двухскладовыя (24), аднаскладовыя (18) і трохскладовыя (2). Яны з’яўляюцца назвамі прадметаў, рэчываў, адцягненых паняццяў. Асобныя ўтваральныя асновы захоўваюцца ў дзеяслоўных дэрыватах пераважна без змен: бяссмерце - бяссмерціцца, весць - весціцца, вечар - вечарыцца, кіпцюр - кіпцюрыцца, куль - куліцца, лісце - лісціцца, нядзеля - нядзеліцца, пыж - пыжыцца, ружа - ружыцца, раменіцца - раменіцца, узор - узорыцца, чынара - чынарыцца, Шанхай - шанхаіцца, шчэць -шчэціцца, ядро - ядрыцца. На марфемным шве ўтваральных асноў і суфікса чаргуюцца цвёрдыя і мяккія зычныя: б-б’ (вярба - вярбіцца, жалоба - жалобіцца, жальба - жальбіцца, злаба -злабіцца), д-дз’ (лёд - ледзіцца), н-н’ (бервяно - бярвеніцца, бурун - буруніцца, карункі -каруніцца, промень - промніцца, хмурына - хмурыніцца), нн ’-н’ (сутонне - сутоніцца), л-л’ (ігла - ігліцца, кубел - кубеліцца), м-м’ (аскома - аскоміцца), т-ц’ (букет - букеціцца, жарт - жарціцца, дрымота - дрымоціцца, самота - самоціцца, спякота - спякоціцца, рэшта - рэшціцца). Адзначаецца таксама чаргаванне галосных э-а (бервяно - бярвеніцца, шчэць - шчаціцца), а-э (бервяно - бярвеніцца), о-а (колер - калёрыцца), э-о (колер - калёрыцца), о-э (лёд - ледзіцца). У 3-х утваральных асновах адбылося скарачэнне ўтваральнай асновы: сузор’[/]/э] - сузорыцца, калдоб/ін/а - калдобіцца, генез/іс/ - генезіцца. З накладаннем часткі фарманта -ы-цца на суфікс -ыц утвораны 1 індывідуальна-аўтарскі дзеяслоў: кастрыца -кастрыцца. Націск пераважна на ўтваральнай аснове, але ў некаторых выпадках, пераважна з аднаскладовых утваральных асноў, ён перамяшчаецца з асновы або з канчатка на суфікс: вечар - вечарьіцца, куль - кулщца, лжце - лісцгцца, вярба - вярбщца, злаба - злабщца, ігла -іглгцца, шчэць - шчацщца.
Ад асноў прыметнікаў індывідуальна-аўтарскія суфіксальна-постфіксальныя дзеясловы ўтвараюцца пры дапамозе фарманта -і-цца (-ы-цца) па прадуктыўным у літаратурнай мове тыпе [1, 341]. Дэрываты набываюць значэнне ‘станавіцца (быць) такім, які названы ўтваральнай асновай прыметніка; праяўляць прымету, названую ўтваральнай асновай’: блакіціцца ‘станавіцца
124
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
(быць) блакітным’: З табой мне не цямнеецца, /Лёс на прамень надзеецца, /Дзе свеціцца, блакіціцца / Зямлёй і небам жытніца. (М. Баравік); важніцца ‘станавіцца (быць) важным, праяўляць важнасць’: ...Важняцца /1 дражняцца /З кожнага: /- Поні, поні, пончыкі, / Піражкі, -/Не павезці вам ніколі / Воз цяжкі. (В. Зуёнак); высакародзіцца ‘станавіцца (быць) высакародным, праяўляць высакароднасць’: ...І людзі, што мовы сваёй адцураліся, /Душой чужаземнаю высакародзяцца. / І гэтак штораніцы, гэтак штораніцы... / - О людцы, а з кім жа мне словам абродніцца?.. (В. Зуёнак); гасцініцца ‘станавіцца (быць) гасцінным, выражаць гасціннасць’: Добразычлівасць не згіне - / Скрозь гасціняцца сталы: / У Малінаўцы - маліны, / Ў Сакалоўцы -сакалы. (А. Пісьмянкоў); жвавіцца ‘праяўляць жвавасць’: ...На зялёных лугах, у гаях гуляла і жвавілася няпужаная зверына (А. Разанаў); ласіцца ‘станавіцца (быць) ласым’: Хай на славу ласыя ласяцца, / Хай хапаюцца за чубы: / Пра вяршыню пад назвай Класіка / Ім і ў страшным сне не забыць (К. Жук); чуліцца ‘праяўляць чуласць’: Як ні было б балюча ў скрусе, /Маліць і чуліцца не мне. / Не пахіснуся, не зламлюся, /Хоць лёс і громам секане (К. Кірэенка); лубяніцца ‘рабіцца лубяным’: ... З плячэй бацькоўскіх кажушкі /Нашчадкам сталіся для ўцехі. /1 лубяніцца шык і форс, / На вёсцы спісаны з ужытку, / Спартсмену грэе дужы торс /1 два грудкі дзяўчыне плыткай. (В. Зуёнак); мутніцца ‘станавіцца (быць) мутным’: Сакавік - гэта мутніцца плынь... (Г. Юрчанка); сыціцца ‘станавіцца (быць) сытым’: Ад дармаедства ўся распуста: / Нішто душу не губіць так, /Як незаробленая луста, /Якою сыціцца лайдак. (Н. Гілевіч); цьмяніцца ‘станавіцца (быць) цьмяным, праяўляць цьмянасць’: На досвітку ўсё прамяніцца, /Пад вечар цьмяніцца скепліва. (Р. Барадулін); цяжыцца ‘станавіцца (быць) цяжкім’: Змрок васільковы, сцежка ў жыце. / Ціха паклаліся нанач сады, /Росы апалі. Колас цяжыцца. /Дзень у вачах -малады, малады. (У. Лісіцын); яршыніцца ‘станавіцца (быць) яршыністым’: І яршыняцца ў лузе атавы. (Я. Янішчыц); ярыцца ‘станавіцца (быць) ярым’: Цямніся, ноч! Світай, світанне! Ярыся, сонца! Днейся, дзень! (Н. Гілевіч).
Словаўтваральны тып складаюць 14 дзеяслоўных дэрыватаў. Утваральныя асновы аднаскладовыя (9), двухскладовыя (3), трох- і чатырохскладовыя (па 1). У пяці ўтваральных асновах скарачаюцца суфіксы -н- і -іст- (персаналь/н/ы - персаналіць, высакарод/н/ы -высакародзіцца, гасцін/н/ы - гасцініцца, цяж/к/і - цяжыцца, яршын/іст/ы - яршыніцца). На марфемным шве ўтваральнай асновы і суфікса -і- адбываецца чаргаванне цвёрдых і мяккіх зычных: н-н’ (важны - важніцца, гасцінны - гасцініцца, лубяны - лубяніцца, мутны - мутніцца, цьмяны - цьмяніцца), т-ц ’ (блакітны - блакіціцца, сыты - сыціцца), в-в’ (жвавы - жвавіцца), д-дз’ (высакародны - высакародзіцца), л-л’ (чулы - чуліцца), с-с’ (ласы - ласіцца). Адна ўтваральная аснова - з канцавым -р- - без змен увайшла ў склад індывідуальна-аўтарскага дзеяслова (яры - ярыцца). У дванаццаці дэрыватах націск застаецца на ўтваральнай аснове, у двух - з канчатка пераходзіць на аснову (лубяны - лубяніцца, цяжю - цяжыцца).
Аказіянальныя суфіксальна-постфіксальныя дзеясловы, утвораныя пры дапамозе фарманта -ава-цца, маюць наступныя словаўтваральныя значэнні:
1) ‘выконвацца пры дапамозе таго, што называе ўтваральная аснова’: шаўкавацца ‘скручвацца ў ніткі з шоўку’: Які там сум, / ...Калі шыкуюцца вяселлі, / Калі шаўкуюцца ніты, /Калі і ў восені /Вясенняй /Яшчэ так многа пекнаты (К. Камейша);
2) ‘рабіць тое, што называе ўтваральная аснова’: медавацца ‘збіраць мёд’: Пчала мядуецца рупліва... (У. Лісіцын);
3) ‘падвяргацца таму, што названа ўтваральнай асновай’: мутавацца ‘падвяргацца мутацыі’: ...каму хамут ускладаецца на карак, той ужо не вольны ў сваіх паводзінах, той мяняецца, той «мутуецца», праходзячы хуткі шлях ад неўтаймаванасці да смутку, ад смутку да рахманасці і раўнавагі. (А. Разанаў);
4) ‘выконваць дзеянне так, як у тым, што названа ўтваральнай асновай’: пеклавацца ‘выконваць дзеянне так, як у пекле’: Вось і пяклуйся на слупе з гняздом [пра бусла] - / Глядзіш, так-сяк і пераб’ешся з дзецьмі. (В. Зуёнак); Калі пацееш ты ля ворыва, / Дык ён [Мефістофіль] пяклуецца ля варыва... (В. Зуёнак). Лексема пеклавацца адзначана два разы;
5) ‘ператварацца ў тое, што абазначана ўтваральнай асновай’: скарбавацца ‘ператварацца ў скарб’: Няможна патураць тузе, /Каб яву засланіла зданню, /Каб зрабавала пакрысе, /Што скарбавалася гадамі (Н. Мацяш).
ФІЛАЛОГІЯ
125
Такім чынам, з фармантам -ава-цца зафіксавана 5 індывідуальна-аўтарскіх неалагізмаў. Утваральныя асновы па колькасці складоў амаль аднолькавыя: аднаскладовыя (4), двухскладовая (1). Яны з’яўляюцца назвамі матэрыялаў, рэчываў, абстрактных паняццяў. Утваральныя асновы ў двух словатворах захоўваюцца без змен: пекла - пеклавацца, скарб - скарбавацца. У іншых утваральных асновах адбылося чаргаванне: [o] з [0] (васілёк - васількаваць, халадок - халадкаваць), [о] з [а] (шоўк - шаўкавацца), [о] з [э] (мёд - медавацца). Ва ўсіх суадносных парах націск перамяшчаецца на другі суфіксальны склад.
Вывады
Такім чынам, у мове сучаснай беларускай паэзіі зафіксавана 77 індывідуальна-аўтарскіх суфіксальна-постфіксальных дзеясловаў, у тым ліку з фармантам -і-цца (-ы-цца) - 71, -ава-цца - 5. З фармантам -е-цца словатворы не адзначаны. Пераважная большасць неалагізмаў утворана ад асноў назоўніка (62), астатнія (14) матывуюцца прыметнікамі. Утваральныя асновы адна-, двух-трох- і чатырохскладовыя (адпаведна 34, 36, 5 і 1). Перад фармантам -і-цца ўжываюцца мяккія б’, в’, дз’, л’, м’, н’, с’, ц’, й, перад варыянтам -ы-цца - зацвярдзелыя ж, р, ч. Іншы раз утваральныя асновы скарачаюцца (снягур/к/а - снягурыцца). Націск у дэрыватах з фармантам -і-цца застаецца пераважна на ўтваральнай аснове (нашчадак - нашчадзіцца) або пераходзіць на аснову з канчатка (лубяньі - лубЯніцца), радзей, у асноўным з аднаскладовай асновы, пераходзіць з асновы або з канчатка на суфікс (люце - лісцгцца, вярба - вярбщца). Ва ўсіх суадносных парах з фармантам -ава-цца націск перамяшчаецца на суфікс (скарб - скарбавацца).
Прадуктыўнасць індывідуальна-аўтарскіх дзеясловаў з фармантам -і-цца (-ы-цца), як і суфіксальных дзеяслоўных утварэнняў, тлумачыцца вялікімі патэнцыяльнымі магчымасцямі іменных лексіка-граматычных груп, што з’яўляюцца словаўтваральнай базай пры дэрывацыі лексічных адзінак са значэннем працэсуальнасці. Як і суфікс -і- (-ы-), фармант -і-цца (-ы-цца) легка далучаецца да асноў назоўнікаў, не ведаючы ні марфаналагічных, ні семантычных перашкод [6, 198].
Прааналізаваныя дзеясловы адзначаюцца ў мове паэтычных твораў 27-і аўтараў. Да іх утварэння часцей за іншых звярталіся Р. Барадулін (18 слоў), В. Зуенак (12), К. Камейша (10), А. Разанаў (4).
Літаратура
1. Беларуская граматыка : у 2 ч. / рэд.: М. В. Бірылы, П. П. Шуба ; АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа. - Мінск : Навука і тэхніка, 1985. - Ч. 1 : Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск. - 431 с.
2. Шуба, П. П. Сучасная беларуская мова: марфаналогія, марфалогія : вучэб. дапаможнік для філал. фак. ун-таў / П. П. Шуба. - Мінск : Універсітэцкае, 1987. - 334 с.
3. Антанюк, Л. А. Словаўтварэнне / Л. А. Антанюк // Беларуская мова: лінгвістычны кампендыум / Б. А. Плотнікаў, Л. А. Антанюк. - Мінск : Інтэрпрэссэрвіс, Кніжны Дом, 2003. - С. 307-440.
4. Шабовіч, М. В. Аказіянальныя словы ў беларускіх мастацкіх тэкстах 20-х гг. ХХ ст. : дыс... канд. філал. навук : 10.02.01 / М. В. Шабовіч ; НАН Беларусі, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа. -Мінск, 2004. - 117 л.
5. Васілеўскі, М. С. Дзеяслоўнае словаўтварэнне: адыменныя суфіксальныя лексемы
/ М. С. Васілеўскі. - Мінск : Навука і тэхніка, 1985. - 248 с.
6. Солахаў, А. В. Аўтарскія (акзіянальныя) дзеясловы з суфіксам -і- (-ы-) ў мове беларускай паэзіі другой паловы ХХ стагоддзя / А. В. Солахаў // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. А, Гуманитарные науки. Лингвистика. - 2008. - № 1. - С. 194-198.
Summary
The article deals with verbs, formed in the suffixal-postfixal way. These verbs are analyzed on the basis of a rich actual material (76 words) from texts of the individual author’s. The article also reflets their efficiency, the changes which have occured in word-building.
Паступіў у рэдакцыю 28.01.09.
