Аказіяналiзмы ў мове тэкстаў нiны Мацяш Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

76

ВЕСШК МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА

ФІЛАЛАГІЧНЫЯ Н А В У К I

УДК 811.161.3*38

АКАЗІЯНАШЗМЫ Ў МОВЕ ТЭКСТАЎ НШЫ МАЦЯШ В. Я. Барысенка

кандидат філалагічных навук, дацэнт,

дацэнт кафедры літаратуры УА МДПУ імя I. П. Шамякіна

Л. В. Журау ская

кандидат філалагічных навук, дацэнт,

дацэнт кафедры беларускага мовазнаўства У А МДПУ імя I. П. Шамякіна

Артыкул прысвечаны выяўленню структурных і функцыяналъных асаблівасцей аказіянальнай лексікі ў мове паэтычных тэкстау Ніны Мацяш. Былі прааналізаваны асаблівасці словаўтварэння аказіяпалізмау-дзеясловау.

Уводзіны

У сучаснай лінгвістыцы моўныя сродкі мастацкага твора як элементы формы вывучаюцца ў цесным адзінстве з яго зместам. Менавіта праз іх выяўляюцца асаблівасці індывідуальнага стылю (ідыястылю) пісьменніка. Ідыястыль грунтуецца, як вядома, на агульнамоўным матэрыяле, аднак адбор моўных сродкаў, іх склад, прыёмы абазначэння прадметаў і паняццяў рэчаіснасці адметныя ў кожнага пісьменніка, дзякуючы чаму выяўляюцца асаблівасці светаўспрымання, грамадзянская пазіцыя, талент аўтара.

Творчасць Ніны Мацяш — тэта заўсёды “сустрэча з адметным, новым словам, часам добра вядомым з матчынай дарагой гаворкі, часам абноўленым аўтарам, а вельмі часта -словам, утвораным, прыдуманым, аднак не зацемненым, а гаваркім, вобразным” [1,14], [2, 102-105].

У сферу даследчых інтарэсаў беларускіх лінгвістаў у апошні час трапляюць часцей за ўсё асаблівасці ўтварэння індывідуальна-аўтарскіх лексічных наватвораў [3-6], [7]. Ёсць у беларускім мовазнаўстве і працы, у якіх аналізуюцца аказіяналізмы як элементы тэкстаў сучаснай беларускай паэзіі [8-10]. Аднак структурныя і функцыянальныя асаблівасці аказіянальнай лексікі паэтычных твораў, змешчаных у зборніку Ніны Мацяш “Душою з небам гаварыць”, даследуюцца ўпершыню. Праўда, ёсць спробы пачаць складанне слоўніка аказіяналізмаў паэткі [1], што сведчыць аб тым, пгго праца ў гэтым напрамку толькі пачынаецца, пгго паэзія яе ў гэтым плане вызначальная.

Вынікі даследавання і іх абмеркаванне

Аб’ектам нашай увагі з’яўляюцца аказіяналізмы-дзеясловы ў паэтычных тэкстах Ніны Мацяш, матэрыял даследавання - творы выбранай лірыкі зборніка паэткі “Душою з небам гаварыць” [И], у якім найболып поўна выяўляецца самабытнасць мовы аўтара, арыгінальнасць яе мыслення, бачання жыцця. Усё гэта і матывуе неабходнасць вырашэння наступных задач:

- выявіць спосабы словаўтварэння аказіянальных дзеясловаў у паэтычных тэкстах Н. Мацяш;

- акрэсліць асаблівасці функцыянавання індывідуальна-аўтарскіх наватвораў.

Канцэптуальным для нас з’яўляецца сцвярджэнне В. А. Зразікавай аб тым,

што аказіянальная дзеяслоўная словатворчасць сваімі вынікамі выразна адрозніваецца ад утварэння агульнапрынятых слоў. Індывідуальна-аўтарскія дзеясловы, вадодаючы вобразнасцю

ФШАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ 77

і непаўторнасцю семантыкі, не прэтэндуюць на статус літаратурнай нормы. Такія наватворы ўвасабляюць патэнцыяльныя магчымасці лексічнай і словаўтваральнай сістэм мовы [6, 116].

Тэта не пярэчыць агульнапрынятаму разумению аказіяналізма: “Аказіяналізмы (лац. accosionalis - “выпадковы”) - з’явы маўлення, якія не адпавядаюць агульнапрынятаму ўжыванню, ствараюцца паэтамі і празаікамі, публіцыстамі, а таму называюдца інакш аўтарскімі, індьгвідуальна-стылістычнымі неалагізмамі” [3, 65].

У аналізаваных тэкстах выяўлена 24 аказіяналізмы-дзеясловы і дзеепрыметнікі (адпаведна 18 і 6). Паколькі тэта словы, створаныя паэткай “на выпадах”, то кожнае з іх мае сваю кантэкстуальную семантыку, сваю структуру, свае стылістычныя асаблівасці, таму апісанне наватвораў даецца намі ў выглядзе слоўнікавых артыкулаў, дзе спачатку падаюцца граматычныя і стылістычныя паметы, раскрываецца семантыка, змяшчаюцца ілюстрацыі і пашпартызацыя; пасля знака с даедца словаўтваральны аналіз: называецда спосаб словаўтварэння; паказваюдца змены, што адбыліся ва ўтваральнай аснове пры далучэнні да яе словаўтваральнага фарманта [10].

Адвідушчыць, зак., перан. Зрабіць больш зоркім; З'явіся, збауца мой, з'явіся! I Адзін твой pyx, адзін твой крон / Адхмарыць надо мною высі, / Ацъмелы адвідушчыць зрок [И, 170]. С Ад- + відушч + -ы- (-ць), прыст.-суф.

Адхмарыць, зак., перан. Адкрыць далягляд, дапамагчы ўбачыць: Адхмарыць нада мною высі [11, 170]. С Ад- + хмар + -ы- (-дь), прыст.

Вывінацца, незак. Выкручвацца, выгінацца: Вывінаецца і пруцянее / Распадае глумлівы спрут, / Што берлінскай сцяною звауся, - / 1 хрыстосуюцца ў нябёсах / Мужна выстаялыя дрэвы [11,273]. С Выгіна (-ць) + -ся (-цца), замена г/в у корані, постфікс.

Выгарклы, незал., перан. Надакучлівы, невыносны: Як рана васількі завасільковелі! / Ці гэта я спазняюся? Няўжо / Мінулася вясна? Адна аскоміна / Перапарэлых выгарклых дажджоў [11, 193]. с Вы- + гарк / -ну- / (-ць) + -л- (-ы), прыст.-суф., усячэнне ўтваральнай асновы: суф. [-ну-], [-ць], чаргаванне о/a ў корані.

Выдабываць, незак., перан. Дабываць з вялікімі намаганнямі праз перашкоды: Мы заутра вернемся дадому / У непагадзъ, у безладзь, стому, / 3 чужыны - бы на чужыну... /Вам, nmaxi верныя, вядома, /Як цяжка з золі, з ледолому /Выдабываць крыльмі вясну [11, 274]. С Вы- + дабываць, прыст.

Завасільковець, незак., перан., узнёсл. Зацвісці: Як рана васількі завасільковелі! / Щ гэта я спазняюся? Няужо /Мінулася вясна? [11,293]. С За- + васільков (-ы) + -е- + (-ць), прыст.-суф.

Зажурбавацца, зак., перан. Засумаваць, замаркоціцца: Залюбавалася міжволі, / Хоць і зажурбаваліся вочкг: / “Няужо ж не буду больш ніколі / У Ярашэўскага ў садочку? ” [11,207]. С За- + журб + -ава- (-ць) + -ся (-цца), прыст.-суф.-постфікс.

Запанядзелены, залеж., перан., узнёсл. Тыдзень прайшоў, пачаўся новы: Час прайшоу, /1 нядзеля запанядзелена. / Чым каштоўным я тут надзелена? [11, 370]. С За- + панядзел + (-ак-) + -ен- + -ы, прыст.-суф.

Злегкаважыць, законч., перан., узнёсл. Зрабіць непатрэбным, абясцэніць: Аддау сябе як скарб, шалёны скарб. / Разгубленай жабрачцы, што рабіць з ім, / Каб не злегкаважыць і не страціць/Дачасна? [11, 97]. С 3- + легкаваж / (-н-) / -ы- (-ць), прыст.-суф.

Крыляць, незаконч., перан. Акружаць любоўю каго-небудзь: Дзе б ты ні быў, якой бы ні была я /1 кім бы для цябе ні стала я, / Хай над табою ластаукай крыляе, / Хай беражэ цябе любоўмая [11, 97]. С Крыл + (-о) + -я- (-ць), суф.

Панявечыцца, законч., перан. Параніцца, страціць нейкія свае надзеі, атрымаць душэўную рану: Нябёсы усщж прыпалі да зямлі, / Нгбы яны і сапрауды такія: / Неасцярожна ўскінеш галаву - /1 панявечышся аб беспрасветнасцъ тую [11, 95]. С Па- + [з-] нявечы (-цца), прыст.

Панянькаваць, законч., перан. Выношваць мары, памкненні, жаданні, як нянька дзіця: Панянькавала за свой век нямала / Мар і памкненняў, і жаданняў я, / А заклгнаю так, як заклінала: /Хай беражэ цябе любоу мая [11, 108]. С Па- + няньк + -ава- (-ць), прыст.-суф.

Папелены, залеж., перан., узнёсл. Спавіты. Пераможаны, звязаны, бездапаможны: Папеленая, не чакаю / Адхлання ў прорвы на краю... / Даруй мне полымнасцъ маю [11, 135]. С Па + пел[ен (-а) + -ен-] (-ы), ад назоўніка пелена (устар. пялёнка), прыст.-суф., накладванне каранёвага і суфіксальнага -ен-.

78

ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЖІНА

Перапарэлы, незалеж., перан. Зацяжны дождж: Як рана васількі завасільковелі! / Ці гэта я спазняюся? / Няўжо мінулася вясна? Адна аскоміна / Перапарэлых выгарклых дажджоў [11,293]. С Пера- + пар(-а) + -э- + -л- (-нь), прыст.-суф.

Пераслеплыя, незалеж., перан., асудж. Ачарсцвелы, бяздушны, перастаў заўважаць тое, што адбываецца навокал: Як богата людзей умурована ў змрок / Страху, злосці або нараканняў / Hi сабе, ні камусьці ў блуканнях / Не пасвецяць ні поблізу, ані здалёк, / Пераслеплыя да шкадавання [11,215]. С Пер[а- + а-]слеп + -л-(-ы), прыст.-суфікс., накладванне тука [а] на стыку марфем.

Прыластаўчыцца, законч., перан., узнёсл. Неадступна з’явіцца, як ластаўка вясной: Ягйчэ прыластаўчыцца свята, /Ягйчэ прытульна будзе людуў ім [11, 448]. С Пры- + ластаўк (-а) + -ы- + (-ць) (-ся) (-цца), к/ч., прыст.-суф.-постфікс.

Прыляляць, законч., перан., узнёсл. Супакоіць (закалыхаць, залюляць): Спі, мая донъка, расінка малая. / Толькі табою свой боль прыляляю [11, 162]. С Пры- + ляляць, ю/я , прыст.

Рассераброны, залежн., перан., узнёсл. Шчодра перасыпаны сівізной (пра валасы): Пры смолі валасоў рассераброных [11,192]. с Рас- + сярэбран (-ы), прыст., a/о, змена націску.

Скарбавацца, незаконч., зал., перан., узнёсл. Накопліваць, назапашвадь тое, што мае асаблівую вартасць, каштоўнасць: Няможна патурацъ тузе, / Каб яву засланіла зданню, / Каб зрабавала пакрысе, / Што скарбавалася гадамі [11, 42]. С Скарб + -ава- + (-ць) + -ся (-цца), суф.-постфікс.

Угнездаваць, законч., перан., узнёсл. Пакахаць: Калі ў сэрца мяне ўбярэш ты, / Калі мне одному слугавацьмеш -/ Успануеш сам над сабою. /Над памрокам і над бядою, /Над ступою між зор, пілігрыме. / Угняздуй мянеў сэрцы [11, 388]. С У- + гнезд+ -ава- (-ць), прыст.-суф.

Уздольніць, законч., узнёсл. Зрабіць здольным, даць сілу, моц: Усемагутныя сілы ўсявышнія. / Вамі трыманая і прасвятляная, / Сёння за ўсіх малю: / Уздольніце нас, / Коснаязыкіх ізапамарочных/Прамаўляць ачышчальнае інайшчаслівейшае: “Люблю” [11, 16]. С У- + здольн(-ы) + -і- (-ць), прыст.-суф.

Ураселы, незалеж. Пакрыты расою: Скаланулася да глыбінь / На пагоду свежа і золка... / “Палюбімяне, палюбі!.. ” /— Трапятнуліўраселыя зёлкі [11, 88]. С У- + рас- + -е- (-ць) + -л- (-ы), прыст.-суф.; магчымы прамежкавы аказіяналізм урасе(-ць) + -л- (-ы), тады спосаб утварэння суф.

Успанаваць, законч., перан. Перамагчы сябе ці каго-небудзь, узяць верх: Калі ў сэрца мяне ўбярэш ты, / Калі мне одному слугавацьмеш — / Успануеш сам над сабою, / Над памрокам і над бядою [11, 388]. С Ус- + панаваць, прыст.

Шчодрыцца, незак., перан. Свяціцца радасцю: Як шчодрацца блізкія вочы! / Як ломка адзвонъвае лёд!.. Цяпер ужо сонца не збочыць — / На лета яго поворот! [11, 331]. С Шчодры + (-ць) + -ся (-цца), суф.-постфікс.

Як паказвае праведзены структурны аналіз, аказіяналізмы-дзеясловы ў паэтычных тэкстах Ніны Мацяш маюць дзве разнавіднасці ўтварэння:

а) дзеясловы-аказіяналізмы, утвораныя па існуючых у мове словаўтваральных тыпах без парушэння словаўтваральных нормаў (тыпаў, мадэлей);

б) дзеясловы-аказіяналізмы, утвораныя з адхіленнямі ад існуючых у мове словаўтваральных тыпаў [6, 117].

Так, аказіяналізмы першай трупы ўтвараюцца марфемнымі спосабамі:

- прыставачным ад асноў дзеясловаў: ад- + хмарыцъ, вы- + дабываць;

- прыставачна-суфіксальным:

- ад асноў дзеясловаў: вы- + гарк + -л- + (-ы) вы- + гарк / -ну- / (-ць), рас- + сераброны <— рас- + / па- / серабр / -ы- / + -он- + (-ць), пера- + (а-) слеп + -л- (-ы) —► пераслеплы;

- ад асноў назоўнікаў: у- + гнезд + -ава- (-ць) ♦— гняздо, за- + панядзел + -ен- + (-ы) *— панядзел-ак, па- + няньк + -ава- (-ць) *— нянька, па- + пел + [ен + -ен-] + (-ы)«— па- + пел[ен + -ен-] -ы +— пелена (пялёнка);

- ад асноў прыметнікаў: ад- + відушч + -ы- (-ць) <— відушч(-ы), за- + васільков + -е- (-ць) <— васільковы, з- + легкаваж + -ы- (-ць) *— легкаважны, у- + здольн + -і- (-ць) <— здольн (-ы);

- суфіксальна-постфіксальным: ад асновы назоўніка скарб + -ава- + -цца <— скарб + -ава- + (-ць) -ся (-цца);

ФІЛАЛАГТЧНЫЯ НАВУК1

“ прыставачна-постфіксальным: ад асноў дзеясловаў: панявечыцца «— па- + (з-) нявечы (-дь) + -ся (-цца).

Выяўлены два аказіяналізмы-дзеясловы другой групы, утвораыыя з адхіленнямі ад існуточых у мове словаўтваральяых мадэшей; зажурбаеаццаf прыластаўчыцца, а таксама два дзеелрыметнікі незалежнага стану пролитага часу: перапарэлы, ураселы.

Так, дзеяслоў зажурбаеацца матывуецца назоўнікам журба з далучэннем да яго асновы адначасова прыстаўкі за-, суфікса -ава- і постфікса -ся: за- + журб -ава- (-ць) (-ся) (-цца), спосаб утварэння прыставачна-суфіксальна-постфіксальны; дзеяслоў прыластаўчыцца ўтвораны ад асновы назоўніка ластаўка пры дапамазе прыстаўкі пры-, суфікса -ы- і постфікса -ся: пры- + ластаўк (-а) + -ы~ + (-цъ) (-ся) (~цца), к/ч., прыст.-суф.-постфікс.

Асновы дзеепрыметнікаў перапарэлы, ураселы матывуюцца аказіяналізмамі-дзеясловамі перапарэць, урасець, хаця такіх матывавальных асноў у беларускай мове няма, аднак у тэкстах словаўтваральная структура гэтых слоў зразумелая дзякуючы суаднясенню іх з блізкімі па структуры дзеепрыметнікамі, якія існуюць у літаратурнай мове, напрыклад: пераспелы, уцалелы.

Што да функцыянальнага аспекту аналізаваных намі аказіянальных дзеясловаў, то пры дапамозе іх ствараецда вобразнасць у паэтычных творах Ніны Мацяш, семантыка іх кантэкстуальная, ужытыя з пераносным значэняем, яны з’яўляюдца метафарамі, эпітэтамі, каламбурамі.

Так, большая частка аказіянальных дзеясловаў узнікла як індывідуальна-аўтарскія метафары на аснове падабенства дзеянняў:

- прыластаўчыцца (нейкая падзея) - прыляцець, як ластаўка, жаданаю вясной;

-угнездаваць (у сэрца) - пакахаць - птушка гняздуецца для вывядзення патомства;

-успанаеаць (над сабой) - перамагчы сябе - быць панам над сабой;

- заеасільковелі еасількі - ствараецца вобраз поля васільковага колеру, троп заснаваны на падабенстве да фальклорных тропаў тыпу гора гараваць, лета летаваць, зіму зтаваць і інш.

Дзеепрыметнікі-аказіяналізмы ў тэкстах з’яўляюцца вобразнымі мастацкімі эпітэтамі:

-перапарэлы дождж - зацяжны, у тэксце сэнс слова перапарэлы зразумелы, бо побач даецца яшчэ адзін аказіяналізм перапарэлы - выгарклы (які надакучыў), ствараецца вобраз дажджлівай восені, нейкіх неспрыяльных умоў;

- пераслеплыя людзі - чэрствыя людзі;

- рассераброныя валасы - ствараецца вобраз сталага чалавека;

-ураселая зёлка - вобраз чалавека, які атрымаў надзею, як зёлка расы.

Часам дзеясловы-аказіяналізмы, ужываючыся ў тэксце з аднакаранёвымі словамі, ствараюць такі троп, як каламбур: Як рана васількі завасільковелі; Час прайшоў, / I нядзеля запанядзелена.

Вывады

1. Прааналізаваны матэрыял дае падставу сцвярджаць, што аказіяналізмы-дзеясловы ў мове паэтычных твораў Ніны Мацяш ствараюцца згодна з правіламі ўласцівых беларускай мове спосабаў словаўтварэння, пераважна марфемных: суфіксальнага, прыставачна-суфіксальнага, суфіксальна-постфіксальнага, ад асноў назоўнікаў, дзеясловаў, прыметнікаў, прыклады адступленняў ад вядомых мадэлей адзінкавыя. Тэта два дзеясловы зажурбаеацца, прыластаўчыцца, утвораныя прыставачна-суфіксальна-постфіксальным спосабам, і два дзеепрыметнікі перапарэлы, ураселы, утвораныя суфіксальным спосабам ад аказіянальных асноў 0перапарэць, урасець) на ўзор існуючых у мове пераспелы, уцалелы.

2. Семантыка аказіяналізмаў-дзеясловаў, як і слоў, ужытых з пераносным значэннем, у кожным выпадку індывідуальная, таму што вызначаецца кантэкстам, задачамі стварэння вобразаў.

3. Функцыянальнае прызначэнне аказіянальных дзеясловаў - стварэнне тропаў: мастацкіх эпітэтаў, каламбураў, вобразнасці, перадача такіх экспрэсіўна-эмацыянальных станаў, як захапленне, сум, радасць, гора і інш.

80

ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА

Літаратура

1. Новік, М. I. Самабытнае слова Ніны Мацяш : матэрыялы да слоўніка / М. I. Новік // Літаратура для дзяцей і юнацтва ў кантэксце сучасных адукацыйных і выхаваўчых праблем: матэрыялы рэсп. навук. канф., Брэст, 13-14 сак., 2009 г.: у2т. / пад агул. рэд. У. А Сенькаўца. - Брэст, 2009. - Т. 2. -С. 14-20.

2. Новік, М. I. Арыгінальнае слова ў паэтычным радку Ніны Мацяш / М. I. Новік // Надзённыя праблемы лексікалогіі і анамастыкі славянскіх моў: матэрыялы II Міжнар. навук. канф., Мазыр, 22-23 крас. 2010 г. / УА МДГТУ імя I. П. Шамякіна ; рэдкал.: В. В. Шур (адк. рэд.) [і інш.]. - Мазыр, 2010. -С. 102-105.

3. Басава, Г. I. Аказіяналізмы / Г. I. Басава II Экцыклапедыя літаратуры і мастацтва : у 5 т. - Мінск : БелСЭ, 1984.-Т. 1.-С. 65.

4. Басава, Г. Аўтарскі неалагізм / Г. Басава, М. Прыгодзіч II Роднае слова. - 1995. — № 8. — С. 61-64 ; № 10. - С. 68-73 ; № 12. - С. 62-65.

5. Бобрык, У. А АказІянальныя словы ў складзе лексічных сродкаў сучаснай беларускай паэзіі : аўгарэф. дыс.... кацц. філал. навук: 10.02.01 / У. А Бобрык; Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа АН РБ. -Мінск, 1998.-22 с.

6. Зразікава, В. А. Індывідуальна-аўтарскія неалагізмы ў творчасці беларускіх піьменнікаў / В. А. Зразікава II Беларуская мова і літаратура. - 2008. — № 2. - С. 36-40.

7. Солахаў, А. В. Рэдкія спосабы словаўтварэння ў мове твораў Алеся Разанава / А В. Солахаў II Беларуская мова і літаратура ў славянскім этнакультурным кантэкце: матэрыялы рэсп. канф., Віцебск, 21-22 кастр. 2010г. I Віц. дзярж. ун-т; пад агул. рэд. Г. М. Мезенка. - Віцебск, 2010. -С. 132-135.

8. Ляшчынская, В. А. Асаблівасці выкарыстання новаўтварэнняў у мастацкай літаратуры / В. А. Ляшчынская И Беларуская мова: міжведамасны зб. - Мінск: УнІверсітэцкае, 1988. - Вып. 16. -С. 105-111.

9. Чарнаброўкіна, У. А Аказіянальныя словы ў складзе лексічных сродкаў сучаснай беларускай паэзіі: дыс. ... канд. філап. навук : 10.02.01. -Мінск, 1998. - 120 л.

10. Солахаў, А. В. Да праблемы лексікаграфічнага апісання аўтарскіх аказіяналізмаў / А. В. Солахаў II Надзённыя праблемы лексікалогіі і анамастыкі славянскіх моў : зб. навук. арт. / Мазыр. дзярж. пед. ун-т; адк. рэд.: А. В. Солахаў, В. В. Шур. - Мазыр, 2006. - С. 77-79.

11. Мацяш, Н. I. Душою з небам гаварыць: Выбраная лірыка / Н. I. Мацяш. - Мінск: Мает, літ., 1999.-462 с.

Summary

Occasional / попсе words in N. Matiash’s poetic texts are formed mostly by morphemic means on the basis of the stems that exist in the literary Belarusian language. Some minor deviations are conditioned by the fact that some verbs are derived from the words invented by the author. Semantics of the nonce words is specified by the context, their syntactic relations with the words different from the literary language semantics, and by their transferred imagebearing use.

Паступіўу рэдакцыю 07,09.12.