Научная статья на тему 'СУДЬЯ СИМВОЛ СОВЕРШЕНСТВА СПРАВЕДЛИВОСТЬ И ОТВЕТСТВЕННОСТЬ'

СУДЬЯ СИМВОЛ СОВЕРШЕНСТВА СПРАВЕДЛИВОСТЬ И ОТВЕТСТВЕННОСТЬ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
64
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
судья / мораль / современные проблемы / судебный процесс / нравственные начала. / judge / morals / modern problems / trial and moral beginnings.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — А.Хамраев

в данной статье рассмотрены вопросы независимости судебной системы, проблемы реализации принципов законности и нравственности в деятельности судей. Выполнение судами всего многообразия задач возможна только в условиях, когда судебная власть реально обладает самостоятельностью и независимостью. Судебная власть должна стать стабилизирующей силой в государстве, способной защитить права и свободы граждан, а общество – от социальных конфликтов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

JUDGE IS A SYMBOL OF PERFECTION JUSTICE AND RESPONSIBILITY

in this article the questions related with the independence of judicial system, the problems of realization of the principles of legality and morality in judiciary are analyzed. Performance of all variety of tasks by courts it is possible only in conditions when judicial authority really has autonomy and independence. Judicial authority has to become the stabilizing force in the state, capable to protect the rights and freedoms of citizens, and a society – from the social conflicts.

Текст научной работы на тему «СУДЬЯ СИМВОЛ СОВЕРШЕНСТВА СПРАВЕДЛИВОСТЬ И ОТВЕТСТВЕННОСТЬ»

JUDGE IS A SYMBOL OF PERFECTION JUSTICE AND RESPONSIBILITY

A.HAMRAEVa Tashkent State University of Law, Tashkent, 100047, Uzbekistan a Tashkent State University of Law

СУДЬЯ СИМВОЛ СОВЕРШЕНСТВА СПРАВЕДЛИВОСТЬ И

ОТВЕТСТВЕННОСТЬ

А.ХАМРАЕВа Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

a Ташкентского государственного юридического университета

СУДЬЯ - МУКАММАЛЛИК ТИМСОЛИ

адолат ва масъулият

А.ХАМРАЕВа Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон a Тошкент давлат юридик университети

Аннотация: Узбекистон давлат сифатида уз мустациллигига эришган экан, унинг ички сиёсатидаги устувор йуналишларидан бири - бу суд уокимиятининг мустациллигини, холислигини ва одиллигини таъминлаш десак, муболага булмайди. Чунки демократик ууцуций давлат цуришнинг асосий шартларидан бири уам суд уокимияти мустациллигини таъминлашдир. Мазкур мацола ана шу масалаларга багишланган.

Калит сузлар: судья, ахлоц, замонавий муаммолар, суд жараёни ва у.к.

Аннотация: в данной статье рассмотрены вопросы независимости судебной системы, проблемы реализации принципов законности и нравственности в деятельности судей. Выполнение судами всего многообразия задач возможна только в условиях, когда судебная власть реально обладает самостоятельностью и независимостью. Судебная власть должна стать стабилизирующей силой в государстве, способной защитить права и свободы граждан, а общество - от социальных конфликтов.

Ключевые слова: судья, мораль, современные проблемы, судебный процесс, нравственные начала.

Abstract: in this article the questions related with the independence of judicial system, the problems of realization of the principles of legality and morality in judiciary are analyzed. Performance of all variety of tasks by courts it is possible only in conditions when judicial authority really has autonomy and independence. Judicial authority has to become the stabilizing force in the state, capable to protect the rights and freedoms of citizens, and a society - from the social conflicts.

Keywords: judge, morals, modern problems, trial and moral beginnings.

Маълумки, демократик х,укукий давлат цуришнинг асосий шартларидан бири суд х,окимиятининг мустакиллигидир. Шунинг учун мазкур йуналишда республикамизда, энг аввалло, суд х,окимиятининг хукукий асоси яратилмокда. Узбекистон Республикасининг Конституцияси ва унга асосан кабул килинган катор конунлар, фармон ва карорларда суд х,окимиятининг мустакиллигини таъминлашга каратилган мух,им ислох,отлар уз аксини

топмокда. Бугунги кунда замонга мос юккори малакали суд кадрларини тайёрлаш ва кайта тайёрлаш учун барча шароитлар яратилган. Шунинг учун суд махкамалари одамларни жазолайдиган орган булмасдан, балки инсон хукуки ва эркини химоялайдиган идораларга айланиши керак. Ушбу фикрни илк бор Узбекистан Республикаси Биринчи Президенти И.А.Каримов олга сурган эди.

Дархакиккат, судьялик касби инсоният тарихида давлат мавжуд булиши билан тенг десак, муболага булмайди. Шу касбга муносиб равишда тарбияланган ва уз замонининг конун-коидаларини, урф-одатларини яхши билган, маънавиятли, маърифатли шахслар бу шарафли касбга сазовор булган. Лекин хамма ваккт хам шундаймиди, хамма судьялар хам ушбу буюк ва масъулиятли касбга муносиб булганми, деган савол тугилиши табиий.

Якин утмишга назар ташласак, шуролар даврида куплаб бегунов инсонларни сохта суд жараёнларида айблов хукм чиккариб, озодликдан махрум килган судьяларни коралаймиз. Бунга уша даврнинг давлат тизими мажбурлаган-ку, деган важлар янги авлод томонидан кабул килинмаганлигининг гувохимиз. Бундай тушунтиришлар уларни оклай олмайди. Уша даврнинг амалда булган конун-коидаларининг барчасини хам тула маънодаги хукук асосидаги ^ОНУНлар деб айта олмаймиз. Чунки хукукка таянган конунларда инсон манфаатлари олга сурилиши керак. Афсуски, уша даврнинг хукук назарияси бундан йирок булган. Буни утмишимиздаги аччик хакиккатдир, деб тан олиш лозим.

Тарихдан маълумки, чекланмаган хукукка эга булган шохлар хам одамлар уртасида буладиган можаро ва жанжалларни козисиз хал килмаган. Шу боисдан хам аркони давлатда (давлат аппаратида) турли тоифадаги козилар булган. Улар одамлар уртасидаги барча низоларни конунларга ва одат хукукига биноан холислик, бетарафлик принциплари асосида хал килган.

Амир Темур хам уз "Тузуклари"да раият (фукаролар) ва харбийлар учун алохида козилар иш юритганликлари хакида ёзган. Гап шундаки, конунга эътиккод, хурмат, айникса, конунлар ижросини тула-тукис бажарилишини назорат килиш хамда конун олдида барчанинг тенглигини таъминлашдек ута мурраккаб, масъулиятли иш козилар зиммасига юклатилган эди.

Давлат бошликлари жангу жадалларда хам козиларни узлари билан бирга олиб юрган ва улар билан конуний масалаларни бамаслахат хал килган. Бу тугрисида тарихий китобларда мисоллар куп. Шу уринда, "Дастур ул-амал"даги хикоялардан бирида Султон Хусайн Мирзо билан содир булган вокеани мисол сифатида келтирамиз. Султон Хусайн Мирзо жангда бир кексанинг углини улдиради. ^ария Хусайнга "Санинг била шариатлик ишим бор" дея даъво килади. Шунда шох унинг талабига рози булиб, козининг олдига боради. ^ози кариядан гувох тилаганда, "Менинг гувохимдан бири Мирзонинг адлидур ва яна бири инсоф" дейди. ^ози хукм килгандан кейин Мирзо буюрадики, "Ун икки минг ярмок била бир килич олиб келинг". Олиб келганларидан кейин Мирзо карияга карата: "Агар касос килурсан, анинг килич ва агар товон олурсен, анинг ярмок". Яъни касос олмокчи булсанг, килич билан мени улдир. Агар товонга рози булсанг, ун икки минг ярмокни (тангаларни) ол деганида, кария унинг одиллигидан хайратланиб, гунохидан кечади. Бу ерда биз, биринчидан, оддий инсоннинг шох билан бирдек шаръият козиси олдида жавоб берганлигини, иккинчидан, гувох сифатида Мирзонинг одиллиги ва унинг виждонига асосланганлигини, учинчидан, шариат нормаларига кура касос, яъни конга-кон, жонга-жон ва агар жабрланган томон рози булса, жавобгар товон тулаши мумкинлигини, туртинчидан, томонлар келишувга келса, масала уз ечимини топганлигини курамиз.

Шунингдек, Навоий узининг машхур асари - "Махбуб ул-кулуб"да шундай сузларни битган: "^озининг кунгли дин илми билан тула, дунёвий билимлардан хотири хабардор булиши керак... Соф кунгли икки юзламачилик иллатидан холи булиши лозим. ^озининг махкамаси шариат илмининг хазинаси булмоги, у хукм вактида ошнога хам, бегонага хам бир савияда карамоги лозим.". Шу билан бирга, Навоий хакикий билимдон, одамлар

хурматига сазовор булган козиларни улуглаб, уларнинг хукмлари хадисларга асосланганлигини эътироф этиб, шаръий хийлаларни уз кунглига, хукукшуносларнинг шубхали алдовларини эса замирига йулатмаслик керак. Порахур муфтийлар унинг олдида тубан ва хор; хийлагар вакиллар унинг каршисида айбдор булмоги зарур, агар илмсиз кози ичкиликхур булса, уни улдирмок керак ва дузах утига етмасданок куйдирмок керак, кози порахур булса, ислом дини кургонига рахна солувчи булади; агар у узи пора бериб, козилик мансабига утирган булса, пора эвазига шариат конунини хам бузади. ^ози конун йулидан бир кадам хам тоймаслиги - тугри йулдан чикмаслиги лозим", дея таъкидлайди.

Фатво берувчи конуншунос - муфтийлар хакида эса "Бир сават узум учун бир богнинг куйиб кетишидан гам чекмайдиган ва бир ботман бугдой учун бир хирмоннинг соврилишидан ташвишланмайдиган булмаслиги лозим", - дея уларни адолатли, билимдон, инсофли булишга чакиради. Дархакикат, буюк мутафаккир Алишер Навоийнинг сузлари замирида канчалик хаётий фикр ва карашлар хукукий жихатдан тулик ёритилганлигини курамиз. Улар худди бугунги кун учун яратилгандек хали хам уз ахамиятини йукотмаган.

Юкорида курсатилган мисоллар гарб олимларининг хам эътиборидан четда колмаган.

Хусусан, ун саккизинчи асрда яшаган Пруссия-Германия давлатчилигининг асосчиси хисобланган Пруссия кироли Улуг Фридрих ва Сан-Сусилик тегирмончи хакидаги хикоя куп йиллар давомида жуда машхур. Х,икоя килинишича, кирол шовкин-сурондан четрокда тинчгина дам олиш максадида кошона курдиради. Ундан узок булмаган жойда эса тегирмон булиб, унинг тарак-туруги киролга тинчлик бермайди. Жахли чиккан хукмдор тегирмончини чакиртириб, унга гилдираклар овозини тухтатишни буюрибди. Тегирмончи тегишли муассасаларнинг рухсати билан ишлаётганлигини, уни тухтатса, тирикчилиги утмай колишини айтиб, киролнинг гапига кунмабди. Шунда кирол даргазаб булиб: "Мен хозир аскар юбориб, тегирмонингдан асар хам колдирмайман", -деганда, унга жавобан тегирмончи: - "Йук, хазрати олийлари, бундай булмайди. Х,али Берлинда судьялар бор", - дебди. ^ирол уйланиб, унга тан берибди. Негаки тегирмончиси хукмдорга шундай карши гапира оладиган давлат адолатли давлат хисобланади. Фукаролар кирол судларининг адолатлилигига шунчалик ишонган давлатда одамлар узларини, албатта, хавфдан холи деб хис килишлари аник. Бу эса кирол учун хар кандай кулайликдан афзалдир.

Бизнинг давримизда судьялар мустакиллиги конунда кафолатланган, судлар учун мамлакатимизда тула имкониятлар яратилган. Шундай экан, судьялар бунга жавобан кандай ишлаяпмиз деган савол устида бош котиришлари лозим. Улар уз мустакиллигининг кадрига етишлари ва уни саклаб туришга интилишлари керак.

Афсуски, амалиётдан шу нарса маълум булмокдаки, хали ханузгача айрим судьяларнинг тафаккур килишларида куркув, хадиксираш, жасоратсизлик ва энг мухими жавобгарликни уз зиммасига олишдан кочиш каби холатлар кузатилади. Бунинг окибатида канчадан-канча оворагарчилик, шикоятларга сабаб булувчи "чала" хукм ва карорлар кабул килиш каби кунгилсиз вокеаларга сабаб булмокда.

Бугунги кунда инсон хукуклари тушунчаси кишилар онгидан чукур урин олган давлатлар орасида яшар эканмиз, судья куп нарсани билиши ва уддалай олиши керак. Бундай вазиятда ишни халол, виждонан хал килиш учун, хакикатан хам, жуда катта маънавий матонат керак.

^онунчилик судьялардан сиёсий фаолликнинг барча шаклларига нисбатан мутлако бетарафликни талаб килади. Сиёсий фаолиятда иштирок этмаслик мажбуриятини катъий тарзда тушуниш лозим: хатто судьянинг бирон-бир сиёсий партия мажлисидаги иштироки хам уни шу партияга хайрихох, деган таассурот уйготиши мумкин. Баъзилар буни фукаролик хукукларини кандайдир алохида чеклаш деб хисоблайди. Эхтимол шундайдир, лекин хар бир номзод бундай чеклашнинг мавжудлигини яхши билиб, судьялик

лавозимга утаётиб, онгли равишда узининг розилигини билдиради. Бундан ташкари, бу ягона чеклаш эмас.

Жамиятда судьялик касби одил судловга жамоатчиликнинг ишонч даражаси уларнинг нечогли конуний ва адолатли фаолият юритиши билан боглик. Бу эса улардан хатто шахсий хаётда хам алохида одоб-ахлок коидаларига риоя килишни талаб килади. Чунки инсонлар такдирини хал килувчиларнинг узи хам барча фазилатларда намуна булиши лозим. Х,аётимизда баъзан кузга ташланадиган бу тамойиллардан баъзи бир чекинишлар бир лахзалик характерга эга булишини истардик. Нима хам дердик, бу инсонга хос заифликдир.

Баъзан судья мустакиллиги учун кураш драматик тус олади. Фараз килайлик, юкори давлат мансабдори телефон трубкасини олиб, суд раисига кайсидир хукмга нисбатан (аслида кандайдир кам ахамиятли иш буйича) жуда купол шаклда уз норозилигини билдиради. Шу билан у узининг обрусини тушириш билан бирга, узи турган "шохни кесганлигини" хам англаб етмайди. Чунки бундай холатлар жамият ривожига тускинлик килади ва охир-окибатда уша шахснинг хаётида хам уз аксини топади.

Судья хар кандай холатда узини муносиб тута олиши, уз шаънини химоя килиб, факат конун ва ички ишончи асосида карор кабул килиши лозим. Шундагина судья, юксак хурматга сазовор машхур юрист сифатида бошкалар учун намунали шахсга айланади.

Демак, судьялар "Уз кадрингни узинг бил" деган коидага амал килиши керак.

Судьянинг конун хакидаги фикрини ифодалашнинг асосий, ягона шакли адолатли карор (хукм) дир. Амалдаги конунчилик бундай холатда судьялик фаолиятини умуман бошка бирон-бир фаолият билан бирга олиб боришни ман килади. Фан бундан истиснодир: улар дарс беришлари, илмий иш ёзишлари мумкин. Унинг узини намоён килувчи асосий майдони - суд зали (мажлиси) дир.

Судьянинг мустакиллиги карор чикаришдаги мустакиллигидир. Содда килиб айтганда, бу Конституция хамда бошка амалдаги конунлар буйича, судьяга бирор ким мажбур килиш у ёкда турсин, хатто курилаётган иш буйича чикариладиган хукмнинг маъноси кандай мазмунда булиши керак ёки булиши мумкинлигини айтишга журъат кила олмаслигини билдиради. Судьяда факат битта мажбурият амалдаги конунга мувофик келувчи энг адолатли, энг халол карор (хукм) чикариш вазифаси бор.

Дархакикат, судья учун мухим коидалардан бири узидан мустакил булишидир.Судья макомининг мустакиллиги (хар кайсимизнинг эркинлигимиз каби) баъзан узининг шахсий мустакиллиги даражасидан хам юксакликка кутарилиши лозим. Судьяда хам одамларнинг хар бири сингари барча инсоний хис-туйгулар мавжуд: гузаллик, улугворликдан фахрланади, пастлик, разилликдан жирканади. Бошкаларда булганидек, у хам баъзан узи урганиб колган одатлар, тасаввурларни тарк этиши кийин. Судьялардан бирининг сузига караганда, хаммасидан кийин ва огир иш - бу ута огир жиноят содир этган, каттик нафрат уйготадиган кишига нисбатан одил судловни амалга оширишдир. Узидаги ана шу субъектив хис-туйгуларини енгиб, объектив хукм чикарган судьяни хакикий судья деб атаса булади.

Судьялар мустакиллигини кандай таъминлаш керак деган саволга, бизнингча, жавоб битта: шундай килиш керакки, судьяларнинг узи мустакил булишни исташи ва уддалаши керак. Бунга эришиш учун бу касбнинг эгалари энг яхши, энг аклли, юкори маълумотли, тартиб-интизомли, окилона фикрловчи кишилар булиши лозим. Демократик ривожланган давлатда судьялик вазифасини факат олий сифатларга, юксак касбий ва этик малакага эга булган кишилар, дунёда содир булаётган муаммоларни яхши тушунадиган, аклан ва ахлокан етук, уз эътикодларига каттик ишонадиган ва хар доим уни химоя кила оладиган, касбий ва маданий онги равшан, хуллас, хар томонлама баркамол кишилар бажара олади.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub (Qalblar sevgilisi). - T.: G'ofur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti, 1983. - B.111.

2. Temur tuzuklari. - T.: G'ofur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti, 1999.

3. Karimov I.A. Adolat - qonun ustuvorligida: Prezident I.Karimovning O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasidagi ma'ruzasi // Halq so'zi. -2001. - 30 avgust.; Ishonch. - 2001. - 31 avgust.

4. Xamrayev A.A. Sudyalar kasbiy-malakaviy huquqiy ongi: shakllanishi va rivojini ta'minlashning nazariy va amaliy jihatlari. - T.: Respublika yuristlar malakasini oshirish Markazi. 2007. - B.304.

5. Xamrayev A.A. Hammualliflikda. O'zbek davlatchiligi tarixi (O'zbekiston Respublikasining tashkil topishi III kitob). - T.: Fan va texnologiya, 2015. - B.228.

6. Gruziya davlati Tibilisi shahrida 2002 yilda o'tkazilgan sud islohatlariga bag'ishlangan xalqaro anjuman materiallari.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.