Научная статья на тему 'ВЗАИМОВЛИЯНИЕ ЮРИДИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН НА СОЦИАЛЬНЫЙ ПРОГРЕСС И СОЦИАЛЬНОГО ПРОГРЕССА НА РАЗВИТИЕ ЮРИДИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН'

ВЗАИМОВЛИЯНИЕ ЮРИДИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН НА СОЦИАЛЬНЫЙ ПРОГРЕСС И СОЦИАЛЬНОГО ПРОГРЕССА НА РАЗВИТИЕ ЮРИДИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
87
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
наука / правовые дисциплины / общественные отношения / правовое обеспечение / общественные экономические реформы / форма осуществления исследования / влияние / научно – технические достижения / осущестление исследования. / education / social relations / socio-economic reforms / the legal science.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — О.Окюлов

в системе общественных наук юридические дисциплины занимают особое место. Исследуя общество, механизм правового регулирования общественных отношений юридические дисциплины оказывают существенное влияние на эффективность общественно-экономических реформ, выполняют своеобразную созидательную функцию. В данном исследовании раскрыты разработанные правовой наукой различные конструкции, ставшие важным источником развития и прогресса. Одновременно общество и изменения, происходящие в обществе, также оказывают ответные действия в развитие правовых наук, обогащают ее методологический аппарат, самоорганизацию юридических наук, предъявляют требования к личности исследователя. В данной статье автор выдвигает научные выводы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE MUTUAL INFLUENCE OF LEGAL DISCIPLINES ON SOCIAL PROGRESS AND SOCIAL PROGRESS ON THE DEVELOPMENT OF LEGAL DISCIPLINES

in the system of social sciences, legal disciplines occupy a special place. Investigating society, the mechanism of legal regulation of social relations, legal disciplines have a significant impact on the effectiveness of socio-economic reforms, perform a kind of creative function. In this study, various designs developed by the legal science, which have become an important source of development and progress, are disclosed. At the same time, both society and the changes taking place in society also have a response to the development of legal sciences, enrich its methodological apparatus, self-organization of legal science, and make demands on the personality of the researcher. In this article, the author analyzing this circumstance, puts forward scientific conclusions.

Текст научной работы на тему «ВЗАИМОВЛИЯНИЕ ЮРИДИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН НА СОЦИАЛЬНЫЙ ПРОГРЕСС И СОЦИАЛЬНОГО ПРОГРЕССА НА РАЗВИТИЕ ЮРИДИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН»

THE MUTUAL INFLUENCE OF LEGAL DISCIPLINES ON SOCIAL PROGRESS AND SOCIAL PROGRESS ON THE DEVELOPMENT OF LEGAL DISCIPLINES

O. OKYULOVa Tashkent State University of Law, Tashkent, 100047, Uzbekistan a Tashkent State University of Law

ВЗАИМОВЛИЯНИЕ ЮРИДИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН НА СОЦИАЛЬНЫЙ ПРОГРЕСС И СОЦИАЛЬНОГО ПРОГРЕССА НА РАЗВИТИЕ ЮРИДИЧЕСКИХ

ДИСЦИПЛИН

О.ОКЮЛОВ" Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

"Ташкентского государственного юридического университета

ЮРИДИК ФАНЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ ТАРАВДИЁТГА ВА ИЖТИМОИЙ ТАРАЦЦИЁТНИНГ ЮРИДИК ФАНЛАР РИВОЖИГА УЗАРО ТАЪСИРИ

О.ОКЮЛОВ" Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон а Тошкент давлат юридик университети

Аннотация: ижтимоий фанлар тизимида юридик фанлар алоцида урин эгаллайди. Жамият, жамиятдаги ижтимоий муносабатларни цуцуций тартибга солиш механизмини шакллантириш, такомиллаштириш масалаларини урганиб, юридик фанлар ижтимоий-ицтисодий ислоцотларининг мувофацциятига узига хос тарзда таъсир цилади, муайян маънода бунёдкорлик функциясини бажаради. Ушбу тадцицотда цуцуц фанлари томонидан ишлаб чицилган турли конструкциялар тарацциётнинг муцим омили булаётганлиги очиб берилган. Айни пайтда жамиятдаги узгаришлар цам цуцуц фанлари ривожига узига хос акс таъсир курсатади. Унинг методологик цурилмаларини бойитади. Юридик фаннинг ташкилий жараёни, тадцицотчи шахсига янги талаблар цуяди. Мазкур мацолада ушбу цолатлар тацлил этилади ва муайян хулосалар илгари сурилади.

Калит сузлар: илм-фан, юридик фанлар, ижтимоий муносабатлар, ицтисодий-ижтимоий ислоцотларни цуцуций таъминлаш, юридик тадцицотларни бацолаш мезонлари, тадцицотларни амалга оширишга илмий техника ютуцларининг таъсири, тадцицотларни ташкил этиш шакллари.

Аннотация: в системе общественных наук юридические дисциплины занимают особое место. Исследуя общество, механизм правового регулирования общественных отношений юридические дисциплины оказывают существенное влияние на эффективность общественно-экономических реформ, выполняют своеобразную созидательную функцию. В данном исследовании раскрыты разработанные правовой наукой различные конструкции, ставшие важным источником развития и прогресса. Одновременно общество и изменения, происходящие в обществе, также оказывают ответные действия в развитие правовых наук, обогашают ее

методологический аппарат, самоорганизацию юридических наук, предъявляют требования к личности исследователя. В данной статье автор выдвигает научные выводы.

Ключевые слова: наука, правовые дисциплины, общественные отношения, правовое обеспечение, общественные экономические реформы, форма осуществления исследования, влияние, научно - технические достижения, осущестление исследования.

Abstract: in the system of social sciences, legal disciplines occupy a special place. Investigating society, the mechanism of legal regulation of social relations, legal disciplines have a significant impact on the effectiveness of socio-economic reforms, perform a kind of creative function. In this study, various designs developed by the legal science, which have become an important source of development and progress, are disclosed. At the same time, both society and the changes taking place in society also have a response to the development of legal sciences, enrich its methodological apparatus, self-organization of legal science, and make demands on the personality of the researcher. In this article, the author analyzing this circumstance, puts forward scientific conclusions.

Keywords: education, social relations, socio-economic reforms, the legal science.

Маълумки, ижтимоий хдётимизда илм-фан гоят мух,им ахдмиятга эга. Биринчи Президентимиз И.А.Каримовнинг "Тарихий хотирасиз келажак йук" асарида "Умуман мен фанни илгор, тараккиёт, прогресс деган сузлар билан ёнма-ён кабул киламан. Фаннинг вазифаси келажагимизнинг шакли шамойилини яратиб бериш, эртанги кунимиз йуналишларини, табиий конуниятларини, унинг кандай булишини курсатиб беришдан иборат деб тушунаман. Одамларимизга мустакилликнинг афзаллигини, мустакил булмаган миллатнинг келажаги йуклигини, бу табиий бир конуният эканлигини тушунтириб бериш керак. Фан жамият тараккиётини олга сурувчи куч, восита булмоги лозим[1]" деб курсатган эди.

Фан - бунёдкор куч, тараккиётни таъминловчи асосий омилга айланган экан, бундай тавсиф муайян маънода ижтимоий фанларга, шу жумладан юридик фанларга х,ам тулик тааллуклидир. Юридик фанлар х,ам жамиятда руй бераётган ижтимоий х,одисаларни, вокеаларни х,укукий жихдтдан тах,лил килади. ^онунларни ишлаб чикиш, улар ижросини таъминлаш, х,укукий сиёсатнинг асосларини шакллантириш, мамлакат х,укукий тизими ривожланиш истикболларини илмий башорат килиш функциясини амалга оширади.

Ижтимоий гуманитар фанлар орасида юридик фанлар узига хос жихдтлари билан ажралиб туради. Хукук гоят кенг куламли, кенг камровли ижтимоий вокейлик булганлиги сабабли у х,ам сиёсий, х,ам иктисодий, х,ам ижтимоий ва хдтто маънавий турмуш сохдларини узида мужассамлаштиради. Шу маънода юридик фанлар олдида турган вазифалар х,ам узига хос х,исобланади. Улар нафакат х,укукий муносабатлар ва у билан боглик булган ижтимоий муносабатлар мох,иятини англаб етиши, келгусида уларнинг ривожланиш истикболларини башорат килиши, балки окилона х,укукий конструкциялар ишлаб чикиш оркали жамиятни кундалик хдёти ва тараккиётига йуналтирувчи таъсир курсатиши мумкин. Шу маънода х,укук муайян маънода узига хос бунёдкор куч х,исобланади. Мамлакатимизда амалга оширилаётган барча ижтимоий-иктисодий, сиёсий, маънавий ислох,отларнинг муайян йуналишлари х,укукий воситалар билан таъминланиши ва шу оркали муваффакиятларга эришилаётганлиги х,еч кимга сир эмас. Биринчи Президентимизнинг "Мустакиллик - бу х,укук демакдир" деган сузлари замирида жуда улкан маъно ётади. Хукук бунёдкор куч экан, юридик фанлар ушбу бунёдкор кучни самарадорлигини таъминловчи узига хос илмий манбаа х,исобланади. Худди шу сабабли х,ам мамлакатимиз ижтимоий хдётининг барча сохдлари, шунингдек хорижий мамлакатлар билан узаро муносабатларни тартибга солиш х,укукий механизмини тегишли даражада ишлаши юридик фанлар буйича тадкикотлар кандай ташкил этилганлиги, уларнинг кандай бах,оланиши ва хдётга кандай жорий этилиши билан куп жихдтдан боглик.

Мамлакатимизда мустакиллик даврида миллий х,укук тизим билан бир каторда миллий х,укук фани вужудга келди. Ушбу фан миллий истиклол мафкураси, х,укукий демократик давлат, инсон х,укук-эркинликларини х,ар томонлама х,имоя килиш, бозор муносабатлари тизимини ривожлантириш ва мустах,камлаш гоялари асосида шаклланди.

Мамлакатимиз миллий х,укук фани уз олдида турган вазифаларни муваффакиятли амалга оширилишида мух,им ва х,ал килувчи омил мавжудлигини эътироф этиш лозим. Гап бу уринда Биринчи Президентимиз И.А.Каримов томонидан ишлаб чикилган, асослаб берилган ва доимий равишда ривожлантириб, бойитиб борилаётган иктисодий-ижтимоий, сиёсий-х,укукий ислох,отларнинг концептуал асослари тугрисида кетмокда. Ушбу концептуал асослар бир вактнинг узида миллий х,укук фани учун х,ам методологик-услубий кулланма, х,ам гоят мух,им назарий гоялар мажмуи х,исобланади. Хукукшунос олимларимиз ушбу концептуал асослардан фойдаланиш асосида чукур, кенг куламли илмий тадкикотларни амалга оширди ва муайян салмокли натижаларга эришди. Бугунги кунда мамлакатимизда юзлаб фан докторлари, минглаб фан номзодлари фаолият юритмокда. Академик Х.А.Рахмонкулов ва профессор А.Саидовнинг илмий асарлари халкаро микёсларда эътироф этилиб, уларнинг юзлаб шогирдлари уз фаолият йуналишлари буйича муайян ютукларга эришди. Шунингдек, мамлакатимиз учун мутлако янги булган халкаро хукук, халкаро хусусий х,укук, экология х,укуки ва шу каби мух,им сохдлар буйича хукукшунос олимлар жамоаси шаклланди.

Бугунги кунда замонавий х,укукшунослик фанини х,ар томонлама мустах,камлаш ва кучайтириш борасида жиддий ташкилий х,укукий чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Энг аввало, Узбекистон Республикаси Биринчи Президентининг 2012 йил 24 июлдаги "Олий малакали илмий-педагок кадрлар тайёрлаш ва аттестациядан утказиш тизимини янада такомиллаштириш тугрисида"ги ПФ-4456-сон Фармонида илмий кадрларни, шу жумладан хукукшунос илмий кадрларни иктисодиёт ривожланган демократик мамлакатларда кабул килинган олий малакали илмий кадрлар тайёрлашнинг замонавий халкаро тан олинган талабларига мослаштириш, диссертация тадкикотларнинг сифатини, илмий ва амалий ахдмиятини ошириш, ёшларнинг ижодий интеллектуал салох,иятини намойиш этишга шароит яратиш чора-тадбирлари белгилаб куйилди.

Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти томонидан 2013 йил 28 июнда кабул килинган "Юридик кадрлар тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-1990-сон карорида хукукшунослик фанини ривожлантиришга алох,ида ахдмият берилди, давлат курилиши ва бошкаруви, суд-хукук тизимини модернизация килиш, бозор ислох,отларини чукурлаштиришнинг хукукий асосларини ривожлантиришнинг долзарб хукукий муаммолари буйича комплекс илмий тадкикотлар утказиш, ушбу сохддаги халкаро тажрибани урганиш, тайёрланадиган диссертация ишларининг тематикаси ва асосий х,олатларини танкидий тах,лил килган х,олда инвентаризациядан утказиш, уларни замонавий талаблар, яъни хукукий фан ва юридик амалиётнинг устувор йуналишларига мувофиклигини таъминлаш буйича вазифалар белгилаб куйилди.

Бугунги кунда юридик тадкикотларни амалга оширишда энг долзарб муаммолардан бири плагиатга йул куймаслик х,исобланади. Тадкикотчи умумий илмий усуллар ва уз сохдси буйича махсус илмий усуллардан ташкари юксак ахлокий кадриятларига эга булмоги плагиат - илмий угрилик нима эканлигини ва унинг окибатларини чукур англаб етмоги шарт. Баъзан тадкикотчи узга муаллифнинг муайян гоясини олиб, унга бир неча суз кушиб, янги илмий гоя сифатида такдим этади. Х,олбуки бундай "янги ривожлантирилган гоя" илмий муомала учун х,еч кандай янгилик бермасдан, суз уйинининг узигина холос. Тадкикотчи узганинг гоясидан фойдаланганда, уни ривожлантирганда албатта бирламчи гоя муаллифи хдмда манбасини курсатиши шарт. Ва айни пайтда узининг таклифлари, мулох,азалари кандай амалий-илмий кийматга эга эканлигини ишонарли ва асосли исботлаб бериши лозим. Давлатшунослик ва хукукшуносликда куп х,олатларда тадкикотлар хорижий давлатлар тажрибаси, халкаро хужжатлар ва стандартларни урганиш билан боглик булиб, диссертант бу буйича муайян илмий фикр, мулох,азалар ишлаб чикади. Афсуски, утмишда "хорижда бундай экан, бизда х,ам шундай булсин" кабилидаги "илмий гоялар" учраб турган. Албатта, хориж тажрибасидан фойдаланиш лозим. Бирок бу оддий механик асосда эмас, балки чукур

илмий тахлил, шу жумладан хорижий давлат шарт-шароитларини ва мамлакатимиздаги шарт-шароитларни таккослаган холда ва келажакни илмий башорат килиш асосида амалга оширилмоги максадга мувофик.

Бугунги кунда илмий тадкикотга куйиладиган талаблардан бириунихорижий мамлакатларда апробациядан утганлиги хисобланади. Бир карашда Узбекистон давлатчилиги ва хукукшунослиги билан боглик илмий муаммоларнинг катта кисми локал характерга эга булиб, глобал микёслардаги илмий жамоатчилик учун долзарб эмасга ухшаб куринади. Бирок бу нотугри тасаввур. Тадкикотчи факат Узбекистон учун хос булган илмий муаммо буйича умумлашма хулосалар чикариши ва буни хорижий нашрлар ва хорижий мутахассислар учун уларни кизиктирадиган даражада ва тегишли шаклда илмий маколалар ва илмий чикишлар оркали етказиб бериш махоратига эга булмоги лозим.

Юридик тадкикотлар буйича давлат грантлари ва хорижий грантлар масаласида хам аник максадли ёндашув мавжуд булиши талаб этилади. Бунда грант мавзулари долзарб булиши, мамлакатимиз хукукшунослик фанлари олдида турган вазифалар билан узвий боглик булиши, танловда голиб буладиган тадкикотчилар юксак илмий салохиятга эга булиши ва танловнинг узи адолатли ва конуний, илмий жамоатчилик назорати остида утказилиши шарт. Грантлар кимлар учундир тирикчилик манбаи булишига ва уртамиёна савиядаги тадкикотларни амалга оширувчи "грандхурлар" катламининг вужудга келишига йул куймаслик шарт. Юридик тадкикотларни ривожлантириш билан боглик яна бир муаммо бундай тадкикотларни амалга ошириш заруратини жамият томонидан, айникса, бошка хусусий тузилмалар томонидан англаб етилганлиги билан боглик. Афсуски, бу борада муайян узига хос жиддий муаммолар мавжуд. Хукукни куллаш буйича фаолият юритувчи давлат ва нодавлат тузилмалари, айникса, юридик таълим муассасалари узларининг олдида турган муайян масалаларни тегишли илмий тадкикотлар асосида хал килиниши мумкинлигини англаб етмайди ёхуд англаб етсалар хам бунга нисбатан эътиборсизлик билан муносабатда булади. Холбуки, бозор муносабатлари тизими бу сохада хам амал килаётганлигини унутмаслигимиз лозим. Гап бу уринда фукаролик шартномалар оркали амалга ошириладиган тадкикотлар устида кетмокда. Бугунги кунда мазкур соха жуда суст ривожланаётганлигини кайд этмогимиз лозим. Холбуки, конунларга шархлар тайёрлаш, суд амалиёти ва хукукни куллаш амалиёти олдида турган муаммоларни илмий тахлил этиш оркали ечимлар ишлаб чикиш, айникса, корпоратив хукук ва бошкариш со^асида хусусий буюртмаларни бажариш буйича потенциал имкониятлар мавжуд. Хукукшунос олимлар ва юридик тадкикотлар тузилмалари бу сохдда "буюртмалар портфели" уз-узидан шаклланмаслигини назардан кочирмаслиги лозим. Бошкача айтганда, улар хам узиниузи реклама килишни, яъни "пиар компания утказишни" урганиш даври келди. Агарда тадкикотчи олимлар илмий тадкикотлар бозорини вужудга келтириб, нафакат узларининг борликларини, балки бозор тузилмаларининг муайян иштирокчиларининг муайян муаммоларини хал этиб бериш кулларидан келишларини намоён этмагунларича бу сохада жиддий узгариш содир булмайди.

Юридик фан буйича илмий монографиялар, маколалар, ахборот тахлил материаллари мазмуни хам сифат жихатдан ижобий томонга узгарди. Юридик фан тадкикотлари натижалари ижтимоий буюртмалар, максадли давлат грантлари томонидан белгилаб куйилган вазифаларни бажаришга йуналтирилган. Бугунги кунда цивилистика буйича академик Рахмонкулов илмий мактаби, хукук назарияси, инсон хукукларини химоя килиш, киёсий хукукшунослик буйича профессор А.Саидов илмий мактаби нафакат МДХ микёсида, балки кенг халкаро микёсларда хам эътироф этилган. Давлатимизнинг икки палатали парламенти уз фаолиятида юридик фан натижаларидан самарали фойдаланмокда, юридик фан махсулотларининг асосий истеъмолчиларидан бири хисобланади.

Хар кандай ижодкорлик янги, охорий гоялар асосидаги ишланмаларни вужудга келтиради. ^онун ижодкорлиги махсули булган конунларга нисбатан хам ушбу тавсиф тулик маънода тааллуклидир. Жумладан, оилавий корхона, хусусий корхона, ижтимоий шерикчилик, электрон хукумат, хусусий мулк хукукининг кафолатлари, тадбиркорларнинг хукукий химоя килиш тизими буйича конунлар ва конун нормалари узининг оригиналлиги билан дунё парламентаризмида уникал характер касб этади. Шу жихатдан олганда мамлакатимиз парламентини узига хос илмий ижодкор субъект сифатида хам эътироф этиш мумкин.

Депутатлар корпусида юксак илмий салохиятга эга булган хукукшунос олимлар талайгина, шунингдек депутатларни муайян кисми хукукшуносликнинг турли йуналишлари буйича илмий тадкикотларни олиб бораётганлиги хам тахсинга сазовордир.

Парламентимиз кумиталарида экспертлар таркибида хукукшунос олимлар етакчи куч хисобланади. Шунингдек, деярли хар кандай конун лойихасини тайёрлашда ишчи гурухлари таркибида хукукшунос олимлар жалб этилади. Айни пайтда ишлаб чикилаётган конун лойихаларининг катта купчилиги хукукшунос олимларга экспертизага бериш амалиёти кенг кулланмокда. Бинобарин, конун ижодкорлиги жараёнида юридик фан ва парламент хамкорлигини синалган ташкилий хукукий механизми яратилган ва у самарали амал килмокда. Бирок бу сохада барча муаммолар хал этилган деб айтиш мумкин эмас. Биринчи Президентимиз Ислом Каримов Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси ^онунчилик Палатаси ва Сенатининг 2016 йил январидаги кушма мажлисининг йигилишидаги маърузасида ижро механизмларига эга булмаган "Хавода осилиб, муаллак булиб колган" конунларни кабул килиш амалиёти кескин танкид килинди. Парламент фаолияти самарали булиши, конунчиликнинг сифати ва таъсирчанлигини ошириш учун олимлар, юкори малакали мутахассис ва экспертларни кенг жалб этган холда конун лойихасини, албатта, атрофлича мухокама этиш шартлиги таъкидланди. Демократик давлатларнинг конун ижодкорлиги тажрибасини урганишга, шунингдек тайёрланаётган конун лойихаларини ривожланган хорижий мамлакатларда кабул килинган, киёсий тахлил килишга багишланган турли конференция ва семинарлар, давра сухбатларини утказиш, муайян конун лойихасини ва умуман конунчилигимизни бойитиш учун янги материалга эга булиш имконини беради. Айнан шу сабабдан бундай тадбирлар биз учун конун ижодкорлиги фаолиятини такомиллаштиришда самарали восита булиши даркор [2].

Бундай тадбирларда хукукшунос олимлар фаол етакчи кучга айланишлари лозим.

Одатда, илмий ишланмаларни амалиётга жорий этиш инновация жараёни сифатида тавсифланади. Биз купрок инновацияни табиий фанлар, илмий техник ишланмаларни амалиётга жорий килиш холатига нисбатан тушунамиз. Тугри, инсон салохиятини ошириш, таълим ва бошка сохаларда социал инновациялар хам мавжуд. Юридик фан ишланмаларини амалиётига жорий этиш кандай маънодаги инновация сифатида бахоланиш мумкин деган савол тугилади. Уз-узидан маълумки, конунларимиз хам моддий, хам маънавий, хам ижтимоий сохалардаги муносабатларни тартибга солишга каратилгандир. Демак, у агарда кишиларни моддий хаёт шароитлари билан боглик муносабатларни ихчамлаштирилган, соддалаштирилган кулайлик яратадиган, ташаббус курсатишга имкон берадиган хулк-атвор коидаларини жорий этиш оркали тартибга солинса, унинг иктисодий-ижтимоий самараси хар кандай ихтиронинг самарасидан колишмайди. Демак, юридик ишланмаларни хаётга жорий этиш том маънодаги инновация сифатида тавсифланиши мумкин.

Маълумки, докторлик диссертациялари ижобий тавсифланиши учун куйиладиган талаблардан бири, унинг натижаларини амалиётга жорий этилганлиги, апробациядан утганлиги хисобланади. Агарда юридик ишланма натижалари конун лойихаларида мужассамланиши талаб этилса, бу холда тадкикотчи ^онунчилик палатасининг тегишли кумиталарига уз таклиф ва хулосалари билан мурожаат килади. ^онунчилик палатасининг рахбарияти, тегишли кумиталари юридик фанга нисбатан, олимларга нисбатан хурмат ва хайрихохлик билан муносабатда булиш тизими яратилган. Бирок ушбу тизим муайян

тартиб тамойиллар асосида эмас, балки ^онунчилик палатасида ишловчи шахсларнинг хушмуомалалигига ва хайрихохлигига асосланади. Фикримизча, юридик тадкикотлар ишланмалари натижаларини амалиётга жорий этиш буйича таклиф ва тавсияларни ^онунчилик палатаси тузилмаларида куриб чикиш ва бу буйича тегишли карорлар кабул килиш таомиллари аник ва равшан белгилаб куйилмоги лозим. Агарда таклиф ва тавсиялар муаллифи булган хукукшунос олимларнинг тушунтиришлари ва изохларини бевосита эшитиш тартиби белгилаб куйилса, айни муддао булар эди. Бу холат тадкикотчиларни хар хил тасодифий холатлар ва субъектив ёндашувлар таъсиридан куткарган булар эди.

Шуни таъкидлаш уринлики, конун ижодкорлиги жараёнида юридик фан парламентимизнинг доимий кумакчиси, янги илмий гоялар манбаи сифатида функцияларини тулаконли равишда бажариб келмокда ва шундай булиб колади.

Юридик фанни жамият тараккиётига таъсири, биринчидан, иктисодий ижтимоий, сиёсий-хукукий ислохотлар мазмунига, йуналишларига булган таъсирда намоён булади. Юридик фан томонидан ишлаб чикилган гоялар ислохотлар жараёнида муайян ечимлар сифатида уз аксини топади. Давлат томонидан, фукаролик жамияти тузилмалари томонидан, кишилар томонидан муайян курсатма, кадрият, йуналиш сифатида кабул килиб олинади ва ижтимоий вокеликда амал килади, бунда энг асосийси юридик фан конун ижодкорлиги ва хукук ижодкорлиги жараёни учун фаол ижодкор куч сифатидаги урни ва ролида уз ифодасини топади. Жумладан, амалдаги Конституциямизнинг мазмунан тадрижий ривожланиш жараёни, конунларнинг концсептуал асослари, миллий хукук тармокларининг доктриналари айнан юридик фан ютукларини узига хос натижаси деб айтиш мумкин. Узбек миллий давлатчилик тузилмаси, тадбиркорларни хукукий химоя килиш тизими, оилавий корхона, хусусий корхона конструкциялари, узини узи бошкариш жараёнидаги махалла феномени мамлакатимиз хукукшунослик фанининг бутун дунё томонидан эътироф этилган салмокли ютукларидан хисобланади.

Юридик фан ва хукукни куллаш амалиёти бир-бири билан мустахкам боглик. Хукукшунослик фани тадкикотлар жараёнида эришилган ишланмалар хукукни куллаш амалиёти учун хар доим узига хос йуналтирувчи таъсир кучига эга булган. Юридик фан хукукни куллаш амалиётида вужудга келадиган муаммоларни хал этишни услубий методологик асосларини ишлаб чикади. Хукук ва нохукукий манбаларнинг мазмунини очиб беради, уларни шархлайди, улар уртасидаги коллизияларни бартараф этиш буйича ечимлар ишлаб чикади.

Юридик фан ва таълим жараёни уртасида хам узвий богланиш мавжуд. Бу уринда шуни унутмаслик лозимки, юридик фан умумий таълим жараёнига ва махсус юридик таълим жараёнига хам кудратли таъсир курсатади. Умумий таълим жараёнидаги муаммоларни хукукий саводхонлик, хукукий маданият, хукукий онг нуктаи назаридан тахлил килади ва бунда таълим жараёнининг узига хам, таълимни амалга оширувчи мураббийлар фаолиятига хам ва нихоят таълим жараёнида билим олаётган талабалар шахсига хам бекиёс даражада йуналтирувчи таъсир курсатади. Юридик фан ва махсус юридик таълим уртасидаги узвийлик исбот талаб килмайдиган холатдир. Юридик фан илмий монографиялар, дарсликлар, укув кулланмалари оркали юридик таълим жараёнини ва мазмунини белгилайди, бу жараёнда уни хал килувчи таъсир кучига эга булган омилга айлантиради, бошкача айтганда, юридик фаннинг сифати унинг замон билан хамкадамлиги юридик таълимни сифатли булишига, замон талабларига мос келишида акс этади ва юридик кадрларни профессионал малака даражаси юкори булишини таъминлайди.

Юридик фан жамиятдаги маънавий-маърифий мухитга хам уз таъсирини утказмай куймайди. Бу, энг аввало, хукукий таргибот ва ташвикот фаолияти оркали намоён булади. Хукукий таргибот ва ташвикот жамиятда ахлокий, маънавий, хукукий кадриятларни инсонлар учун амал килиши шарт булган хаётий заруратга айланишини таъминловчи кудратли ва таъсирчан омиллардан бири хисобланади.

Хукук фани тадкикотлар характери буйича фундаментал тадкикотлар ва амалий тадкикотларга ажратилади. Бу борада таъкидлаш уринлики, назарий фундаментал тадкикотлар натижалари хукукий демократик давлатни шакллантириш, фукаролик жамиятини мустахкамлаш, одил судлов фаолиятини концептуал асосларини ривожлантириш, ижтимоий-иктисодий ислохотларни чукурлаштириш масалаларини ишлаб чикишда ва хал килишда узига хос гоявий-назарий негиз булиб хизмат килади.

Юридик фанни махсулдорлиги нафакат тадкикотлар якуни булган илмий ишланмаларда, балки олим шахсида хам намоён булади. Хукукшунос олим илмий тадкикотлар жараёнида шаклланиб боради, у канчалик куп тадкикотларни амалга оширса, шунчалик унинг илмий салохияти, махорати, ижодий кобилиятлари, интуицияси хам такомилига етади, ривожланади. Шу маънода, олганда юридик фанни натижаси хам юкори сифатли илмий ишланмаларда, хам юксак салохиятли олимлар корпусида яккол намоён булади, деб аник ишонч билан айтиш мумкин.

Юридик фанлар жамият тараккиётига ижобий таъсир курсатувчи кудратли омил хисобланар экан, жамият хам, давлат хам юридик фанни ташкил этиш, юридик фанни хар хил мафкуравий тазйиклардан химоялаш, юридик фанни тугри йуналтириш, унинг натижаларидан окилона фойдаланиш, юридик фанга ва олимларга гамхурлик килиш бурчини асло унутмаслиги лозим.

Уз навбатида, жамият тараккиёти хам хукук фанлари ривожига узига хос акс таьсир курсатади. Бундай акс таьсир яккол намоён буладиган ёки яширин кечадиган жуда куплаб омиллар ва холатлар оркали руй берадиган мураккаб жараёндир. Акс таьсирнинг асосий йуналишларини куйидаги холатларда ифодаланишини тахмин килиши мумкин.

Биринчи йуналиш - жамият, унинг алохида тузилмалари хукук фанлари натижаларига бахо беради. Хукук фанлари томонидан илгари сурилган гоялар, доктриналар, концепциялар ижтимоий вокелик томонидан кабул килиниши хам мумкин, рад этилиши хам мумкин. Хукук фанлари томонидан ишлаб чикилган, конун чикарувчи ёки амалиёт томонидан кабул килинган юридик нормалар ёки конструкциялар реал хаётда, хукукни куллаш амалиётида узига хос тарзда апробациядан утади. Бунда жамият, унинг тузилмаларини берадиган бахоси, хукук фанлари тадкикотчилари томонидан кузатиб борилиши, урганилиши, тахлил этилиши лозим. Бунда натижаларга нисбатан шунчаки ижобий, салбий ёки нейтрал бахолаш мезонларини куллаш уринли булмаган булар эди. Хатто акс таьсирнинг хукук фани томонидан кабул килиниши ёки килинмаслиги хам бахолаш мезони хисобланмайди. Асосийси, акс таьсирни аниклаш ва унинг мохиятини белгилаш хисобланади. Жамият, унинг тузилмалари акс таьсир курсатишда мустакил, холис ва фаол позицияда турганлиги мухим, ахамиятга эга. Бу уринда акс таьсир жамиятни яхлит узидан ёки унинг бирор кисмидан содир булганлиги, жамият таркибий кисмларини хукукий макоми, яьни давлатга, фукаролик жамиятига ёхуд ахоли катламига мансублиги муайян ахамиятга эга.

Иккинчи йуналиш - илмий-техника тараккиёти билан бевосита боглик. Фан-техника тараккиёти шиддат билан олга кетмокда. Ижтимоий хаётнинг барча сохаларида жиддий сифат узгаришларни вужудга келтирмокда. Бунинг яккол мисоли реал хукукий майдон билан бир вактда, виртуал хукукий майдоннинг вужудга келганлиги, клонлаштириш, усимлик хаётини ва янгидан-янги хукук сохаларини вужудга келиши ва шу кабилар хисобланади. Юридик фан ва илмий-техника тараккиёти уртасидаги таьсир ва акс таьсир гоят динамик жараён. Албатта, илмий-техника тараккиёти хукукшунослик сохасидаги илмий тадкикотларни амалга ошириш жараёнида тадкикотчи учун хам, унинг натижаларидан фойдаланиш учун хам кулайликларни вужудга келтирмокда. Бирок асосийси илмий техник тараккиёт жараёнини хукук фанлари сохасидаги изланишлар куламига, ундан кутилаётган натижалар самарадорлигига куйиладиган талаблардир. Бундаги акс таьсир тулаконли равишда хисобга олиниши талаб этилади.

Учинчи йуналиш - ижтимоий турмуш, вокелик билан боглик. У иктисод, сиёсат, ижтимоий хаёт, халкаро сиёсат ва бошка жуда куп сохаларни ташкил этади. Хукукни

тегишли тармоклари уз предмети доирасида ушбу сохаларни камраб олади. Ижтимоий турмушда вужудга келадиган муаммоларни, масалаларни агар улар хукукий таьсир курсатиш доирасига кирса, уларни хукукий тартибга солиш механизмини яратади. Масалан, 2017 йил Президентимиз Ш.М Мирзиёевнинг ташаббуси билан "Халк билан мулокот ва инсон манфаатлари" йили деб эьлон килинди. Бу буйича тегишли Давлат дастури тасдикланди. Алохида давлат тузилмаси макомига эга булган халк кабулхоналари тизими вужудга келтирилмокда. Бу уринда шуни таькидлаш лозимки, халк билан мулокотнинг хукукий асосларани шунчаки фукаролар, юридик шахсларнинг мурожаатларини куриб чикиш тартиб таомиллари асослари буйича бахолаш уринли булмаган булар эди. Хукук фанлари ушбу масалаларга нисбатан кенг камровли ёндашув асосида тахлил этиш, хулосалар чикариш ва ечимлар бериши лозим. Халк билан мулокот ва инсон манфаатлари узининг тулаконли рамзий ва бевосита маьносига эга. Бошкача айтганда, халк билан мулокот бунда якка шахсни, корпоратив манфаатларни ва ижтимоий манфаатларни олга сурилишидан катьи назар, инсон манфаатларига хизмат килиши, уларнинг хукукларини, эркинликларини амалга оширилиши, химоя килинишини таьминлашга каратилиши лозим. Халк билан мулокот бевосита демократия шакли, халкни давлат бошкарувида иштирокини узига хос куриниши, электрон хукумат тизимини амалий ифодаси, жамоатчилик назоратини таьсирчан воситаси ва бошка куплаб юридик категориялар мужассами сифатида тадкик этилиши мумкун. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тугрисидаги" Фармонида (2017 йил 7 февраль) мамлакатимизда хукукий демократик давлат, кучли фукаролик жамияти куришга, эркин бозор муносабатларига ва хусусий мулк устуворлигига асосланган иктисодиётни ривожлантиришга, халк осойишта ва фаровон хаёт кечириши учун шарт-шароитлар яратишга, халкаро майдонда Узбекистоннинг муносиб урин эгаллашига каратилган комплекс чора-тадбирлар белгилаб куйилган. Ушбу чора-тадбирларнинг жуда катта кисми хукукий тадкикотлар, тахлиллар утказиш асосида илмий ечимлар ишлаб чикилишини талаб этади. Бинобарин, барча хукук фанлари, шу жумладан фукаролик хукуки, тадбиркорлик хукуки, халкаро хусусий хукук, давлат ва хукук назарияси ва тарихи, конститутциявий хукук, солик хукуки, молия хукуки, маьмурий хукук ва шу кабилар олдига долзарб вазифалар ва муаммолар куяди.

Юридик фанларга акс таъсир курсатувчи омиллардан бири юридик таълим хисобланади. Бошкача айтганда, бугунги талаба эртанги кунда хукукшунос олим булиши мумкин. Юридик таълимда илмий ва тизимли тахлил услубларини кенг куллаш, иктидорли талабалар билан алохида ишлаш, курс ишлари, битирув малакавий ишлари, магистрлик диссертациялари мазмунида илмий-ижодий ёндашув куртакларини хар томонлама рагбатлантириш бу борада мувофаккиятга эришишнинг мухим шарти хисобланади.

Юридик фанларга акс таъсирнинг яна бир йуналиши бошка ижтимоий фанлар ривожида куринади. Фалсафавий фанлар, иктисодий фанлар ва бошка ижтимоий фанлар ютуклари, уларнинг методологик асослари уз навбатида юридик фанлар илмий курилмалари, категориялари, тадкикотларни амалга ошириш усуллари, уларнинг натижаларини бахолаш мезонларига доимий узлуксиз таъсир курсатиб келади, мазмунан бойитади.

Мамлакатимизда юридик фанларни ривожлантириш билан боглик муаммолар тизимида, энг аввало, юридик фан хамон бозор конюнктурасига мослашмагани, юридик фанлар ишланмалари бозорининг вужудга келмаганини курсатиш мумкин. Мамлакатимизда фукаролик жамиятини кенг ривожланиши, сиёсий тизимда сиёсий партиялар уртасидаги ракобат юридик фан учун буюртмалар портфелини вужудга келтиргани йук. Корпоратив бошкаришнинг кенг жорий этилиши локал нормалар, корпоратив нормаларнинг турли мукобил вариантлари ва конструкцияларига булган талаб ва таклифни вужудга келтириши сезилмаяпти.

Юридик фанни ташкил этиш буйича хам кескин муаммолар кундаланг турибди. Давлат маблаглари хисобига тадкикотни амалга оширадиган катта илмий ходим изланувчи институт билан ташаббус курсатиб уз маблаглари хисобига илмий изланишлар олиб бораётган мутакил изланувчилар институти уртасида деярли фарк йук. Тадкикотчининг асосий илмий тадкикотлардан чалгитадиган формал талаблар ва таомиллар хамон амал килмокда. Бирок сунгги вактларда руй бераётган кескин ижобий узгаришлар шабадаси бу сохадаги муаммоларни хам тез орада уз ечимини топишига умид уйготмокда.

Бугунги кунда илм-фанни хар кандай мамлакат тараккиётида энг мухим ривожлантирувчи, кудратли омил эканлиги - бу исбот талаб килмайдиган хакикатдир. Бинобарин, фан бунёдкор куч, деган таърифнинг замирида олам-олам маъно ётади. Шу сабабли хам дунёнинг барча ривожланган мамлакатларида илм-фанга нисбатан алохида эътибор ва гамхурлик давлат сиёсати даражасига кутарилган. Илм-фанга нисбатан эътибор, гамхурлик кенг камровли ёндашув булиб, у олимлар мавкеига нисбатан хам, уларнинг фаолият натижаларига нисбатан хам, шунингдек илмий фаолиятни ташкил этишни шаклларига нисбатан хам узига хос юридик маком ва режимни белгилашни талаб этади. Шу маънода Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 17 февралдаги "Фанлар академияси фаолияти, илмий тадкикот ишларини ташкил этиш, бошкариш, молиялаштиришни такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори ва 2017 йил 16 февралдаги "Олий укув юртидаги таълимдан кейинги таълим тизимини янада такомиллаштириш тугрисида"ги Фармони гоят мухим ахамиятга эга. Ушбу хужжатлар мамлакатимизда илм-фанни ривожлантириш буйича узига хос дастуруламал хисобланади. Фанлар академиясини ва унинг илмий-тадкикот муассасаларини хукукий макомини мустахкамлаш, фундаментал ва амалий тадкикотларни амалга оширишда давлат ва хусусий сектор хамкорлигини йулга куйиш, муайян ижтимоий фанлар сохасидаги илмий тадкикотлар буйича Фанлар академияси тизимида илмий тадкикот муассасалари етакчи мавкеини белгилаб куйиш ва бошка катор тадбирлар шулар жумласидандир.

Илмий тадкикот муассасалари ва тегишли грант контрактларини илм-фанни ташкил этишдаги ахамиятини инкор этмаган холда, шуни таъкидлаш уринилики, ижодкор олим кадимги даврлардан бошлаб ва хозирги пайтгача узининг амалга оширган илмий тадкикотлари даражаси ва хажми буйича муайян рутбаларга, яъни илмий даражаларга эга булган. Фан номзоди, фан доктори, доцент, академик бу барчага маълум булган олимлар рутбалари хисобланади. Хозирга кадар мамлакатимизда бир погонали илмий даражалар тизими амал килиб келди. Президентимиз Фармони билан ушбу сохада икки погонали илмий даражалар тизими, яъни тегишли фан сохаси буйича фалсафа доктори илмий даражаси ва фан доктори илмий даражасини жорий этиш назарда тутилмокда. Икки погонали илмий даражалар тизими узига хос тизим булиб, бунда биринчи погонада олим узининг фан сохаси буйича илмий тадкикотларни амалга ошириш методологиясини пухта эгаллайди, илмий муаммоларни тахлил этиш, уларнинг ечимини топиш буйича етук малака, тажриба, билимга эга булади ва узининг диссертация иши доирасида фанга муайян илмий хисса кушади. Иккинчи погона илмий даражаси буйича тадкикотларда унинг фанга кушадиган хиссаси янада салмокли, кенг камровли булиши, муайян илмий муаммолар мажмуини камраб олиши талаб этилади.

Икки погонали илмий даражалар тизими иктидорли ёшларни фанга кириб келишида муайян куникмалар, тажрибалар, махоратга эришишида тизимли ёндашувни таъминлайди. Биринчи погонадаги илмий тадкикотни амалга ошириш келгусида иккинчи погонадаги тадкикотларни амалга ошириш учун пухта замин яратади. Илм-фанда учраб турадиган ижодий мувофаккиятсизликка учрашнинг таваккалчилик даражасини кескин пасайтиради. Илм-фанга тасодифий шахслар кириб келишига тусик яратади.

Ушбу икки бугинли илмий даражалар тизими тадкикотчи ёшлар билан урта ва кекса авлод олимлари уртасидаги узаро муносабатлар мазмунига ва характерига ижобий таъсир

курсатади. Бошкача айтганда, мураббий олимлар ёш тадкикотчиларга йул-йурик курсатиш, улар фаолиятига ёрдам бериш имкониятлари доирасини кенгайтиради.

Икки погонали илмий даражалар тизими дунёнинг ривожланган мамлакатларининг баъзиларида амал килади ва у узини тула оклаган деб айтиш мумкин. Икки погонали илмий даражалар тизими олий укув юртлари ва илмий тадкикот муассасалари илмий салохиятини кескин оширишга хам замин, шарт-шароитлар яратади, илмий даражалар ва илмий унвонлар уртасидаги узаро узвийликни ва мутаносибликни таъминлайди.

Икки погонали илмий даржалар тизими илмий изланувчиларни уз имкониятлари даражасини хар томонлама хисобга олишга имкон беради. Бунда илмий изланувчи муайян холатлар буйича биринчи погона илмий даража билан билан чекланиб колишга хам хакли. Одатда, икки погонали илмий даражалар тизими амал килаётган мамлакатларда барча холларда хам илмий тадкикотчилар хар иккала погона буйича тулик тадкикотларни амалга ошириш максадини кузламайдилар. Уларнинг муайян кисми биринчи погона илмий даража билан кифояланадилар. Бирок айни пайтда улар илм-фандаги муайян илмий муаммони биринчи погона диссертациясида хал этган олим сифатида жамиятда эътироф этилади. Олий таълим муассасасида ёки илмий тадкикот муассасасида илмий салохиятли кадр сифатида мавкега эга булади.

Президентимизнинг илм-фанни ташкил этиш буйича юкорида курсатилган норматив хужжатлари тегишли мутасадди ташкилотлар, илмий жамоатчилик олдига мухим вазифаларни куяди. Энг аввало икки погонали илмий даражалар тизимида хар иккала погона талабгори томонидан тайёрланиши лозим булган диссертациялар мазмунига, шаклига, расмийлаштириш тартибига куйиладиган талаблар пухта ишлаб чикилмоги лозим. Бундай талаблар мамлакатимиз ижтимоий-иктисодий ривожланиш вазифаларини амалга ошириш билан хамоханг булиши билан бирга, бу борадаги ривожланган мамлакатлар тажрибасини хисобга олган холда ижод эркинлиги ва ташаббускорлиги кадриятларига мос равишда окилона, адолатли ва конуний булмоги лозим.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q // Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. T.7 - Toshkent: O'zbekiston, 1999. - B. 149 - 150.

2. Xalq so'zi. - 2015. - 24 yanvar.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.