CC BY
5ЭОЖ 626.81
СУ РЕСУРСТАРЫНЫЦ ТАПШЫЛЫГЫ: ОРТАЛЫЦ АЗИЯДАГЫ ТРАНСШЕКАРАЛЫЦ СУ МЭСЕЛЕЛЕР1
БЕСКЕМП1РОВА ЭЙГЕР1М М¥РАТЦЫЗЫ
ж.г. магистрi, ага окытушы, М.Х.Дулати атындагы Тараз университетi, Тараз
каласы, ^азакстан
ЦЫДЫРЭЛ1 ЕРКЕЖАН ЦАЙРАТЦЫЗЫ
6В05214-«География жэне табигаттыц тiршiлiкке Y^necyi», 4 курс студентi, М.Х.Дулати атындагы Тараз университет^ Тараз каласы, ^азакстан
Аннотация. Орталыц Азия - су ресурстарына бай, бграц соцгы жылдары экологиялыц взгергстер мен халыц саныныц артуы нэтижестде су тапшылыгыныц мэселелергмен бетпе-бет келуде. Трансшекаралыц су мэселелер1, атап айтцанда, взендер мен квлдерд1 басцару, су ресурстарын пайдаланудагы саяси келгспеушшктер, ауыл шаруашылыгы мен внеркэсттщ суга суранысы, экологиялыц мэселелер - бул аймацтагы неггзгг проблемалар. Бул мацалада Орталыц Азиядагы трансшекаралыц су ресурстарыныц жагдайы, тапшылыц себептер1, оларды басцару тэсыдерг жэне шешу жолдары царастырылады.
Клт свздер: Орталыц Азия, су ресурстары, трансшекаралыц су, су тапшылыгы, экологиялыц мэселелер, су саясаты, су басцару, климаттыц взгер1стер, ауыл шаруашылыгы, гидрологиялыц режим, халыцаралыц келгсгмдер, экологиялыц турацтылыц, инновациялыц технологиялар.
Орталы; Азия - шел жэне жартылай шeлдi климатымен, алуан тYрлi экожYЙелерiмен жэне бай табиги ресурстарымен танымал, бiрак су ресурстарыныц тапшылыгы бул аймактьщ экологиялык, экономикалы; жэне элеуметпк турактылыгына кауш тeндiредi. Бул проблема элемнщ кептеген елдершде байкалуда, бiрак Орталык Азияда ерекше кYрделi сипатка ие, себебi аймактагы су ресурстары, непзшен, трансшекаралык езендер аркылы бeлiнедi. Эмудария, Сырдария, 1ле жэне Шу eзендерi - бул аймактагы непзп су кeздерi болып табылады, алайда оларды пайдалану жeнiндегi мYДделердщ кайшылыктары су тапшылыгына алып келедь
Су тапшылыгыныц себептерi:
Климаттык eзгерiстер: Орталык Азиядагы климаттык eзгерiстер судыц тапшылыгын кYшейтyде. Галымдардыц зерттеулерше сэйкес, аймакта температураныц орташа децгей жыл сайын 0,5°С-ка eсiп келед^ бул муздыктардыц тез ерyiне, eзен агындарыныц азаюына жэне топырактыц ылгалдылыгыныц тeмендеyiне экеледi. Мысалы, Тянь-Шань тауларындагы муздыктардыц 80%-ы 2050 жылга дешн жойылуы мYмкiн, бул eзендердiц су балансын бузады.
Демографиялык eсy: Орталык Азия елдершдеп халык саныныц eсyi судыц кажеттiлiгiн арттыруда. 2023 жылга карай, аймактагы халык саны 70 миллионга жеткенде, су ресурстарына деген сураныс ^рт eстi. Халыктыц eсyi, ауыл шаруашылыгы мен eндiрiстiц дамуы судыц кажет мeлшерiн улгайтады. Мысалы, 2023 жылы ^азакстанда ауыл шаруашылыгында пайдаланылатын судыц 80%-ы ауыл тургындарыныц кажеттiлiктерiне жумсалады.
Экономикалык даму: Ауыл шаруашылыгында судыц ^п мeлшерде пайдаланылуы экономикалык дамудыц турактылыгына эсер етедь Суармалы егiншiлiк, дэстYрлi технологиялардыц тшмдшпнщ тeмендiгi, судыц ысырапка ушырауы, ауыл шаруашылыгы eнiмдерiнiц сапасына терiс эсер етедь Орталык Азияда ауыл шаруашылыгында судыц 90%-дан астамы пайдаланылуда, ал eнiмдiлiк децгейi тeмен. Су тапшылыгы экономикалык дамудыц тежелуше экелед^ бул eз кезегiнде, жумыссыздыктыц артуына, элеyметтiк тураксыздыкка эсер етедi.
Трансшекаралык су мэселелерг Су ресурстарын баскару мэселелерi Орталык Азияда шектелген ресурстардыц жэне мYДделердщ кайшылыктарын туындатады. Трансшекаралык езендер бойынша келюмдердщ болмауы, немесе олардыц тшмдшпнщ тeмендiгi, мемлекеттер арасындагы дауларды шиелешспредь Мысалы, Тэж1кстанныц Нарын eзенiнде салган гидроэлектр станциялары Эзбекстан мен ^азакстан арасында даулар тугызды. Су ресурстарын тиiмдi баскару Yшiн мемлекеттер арасында келiсiмдер мен халыкаралык стандарттар кажет.
Ластану: Су ресурстарыныц ластануы да су тапшылыгын тудырады. Энеркэсiптiк калдыктар, ауыл шаруашылыгы химикаттары, турмыстык агынды сулар су ресурстарын ластайды. Ластанган судыц пайдалану, экожYЙелердщ бузылуына экеледi. Эмудария мен Сырдарияныц тeменгi агыстарындагы экосистемалар ластануда, балык шаруашылыгына зиян келедi.
Су ресурстарыныц баскару жYЙесiндегi кемшiлiктер: Су ресурстарын баскару жYЙесiшц тшмдшпнщ темендш, мемлекеттiк жэне жергiлiктi децгейдеп саясаттыц синхрондалмауы, инфракурылымныц ескiруi су тапшылыгын терецдетедг Су ресурстарын баскарудагы кемшшктер, когамдык катынастарды, зацнама мен нормативтш-кукыктык актiлердi жетiлдiру кажеттiлiгiн кeрсетедi.
Су тапшылыгыныц элеуметтiк-экономикалык салдары:
Су тапшылыгыныц элеуметпк-экономикалык эсерлерi ете терец. Олар халыктыц eмiр сапасына, экономикалык турактылыкка жэне экологиялык жYЙелердiц ахуалына тшелей эсер етедi.
Азык-тYлiк кауiпсiздiгi: Су тапшылыгы ауыл шаруашылыгында eнiм eндiруге терiс эсер етедi. Су ресурстарыныц тапшылыгы, эаресе, дэндi дакылдардыц eндiрiсiне эсер етедi. Су тапшылыгыныц салдарынан ауыл шаруашылыгында eнiмнiц 20%-га дешн тeмендеуi мYмкiн. 2022 жылы Орталык Азия елдерiндегi ауыл шаруашылыгында eнiмнiц 10%-дан астамы жогалды. Бул, eз кезегiнде, азык-тYлiк багасыныц кeтерiлуiне, жумыссыздыктыц артуына жэне халыктыц элеуметтiк жагдайыныц тeмендеуiне экеледi. Азык-тYлiк тапшылыгы, эаресе, элеуметтiк жагдайы тeмен халык топтары Yшiн ерекше кауiптi, себебi олар eз кажеттiлiктерiн камтамасыз ету Yшiн кYреседi.
Экономикалык даму: Су ресурстарыныц тапшылыгы, экономикалык даму децгешн тeмендетедi. Су тапшылыгына байланысты экономикалык кызметтер мен eндiрiс кыскарады. Су тапшылыгына ушыраган аймактарда жумыссыздык децгейi артады, бул элеуметтiк мэселелердi туындатады. 2021 жылы Орталык Азияда 15%-га жуык халык су тапшылыгын сезiнуде. Халыктыц жумыссыздыгы мен элеуметтiк тураксыздык децгей артып келедi. Экономикалык даму децгешнщ тeмендеуi, инфляцияныц eсуiне, халыктыц сатып алу кабiлетiнiц тeмендеуiне экеледi.
Халыкаралык катынастар: Су ресурстарыныц тапшылыгы мемлекеттер арасындагы катынастарды шиелешспре алады. Трансшекаралык eзендер бойынша дау-дамайлар, мемлекеттiц су ресурстарына катысты саясатына эсер етедь Эзбекстан, Тэжiкстан жэне ^азакстан арасындагы су мэселелер^ халыкаралык катынастарга терю эсер етедi. Су ресурстарын тиiмдi баскару Yшiн мемлекеттер арасында диалог орнату кажет. Су тапшылыгы, сонымен катар, мемлекеттердiц сырткы саясатына да эсер етед^ eйткенi эрбiр мемлекет eз мYДдесiн коргауга тырысады.
Денсаулык: Су тапшылыгы мен ластануы халыктыц денсаулыгына терiс эсер етедi. Ластанган судыц пайдалану, тYрлi ауруларды тудырады. Ауыз су тапшылыгы, халыктыц денсаулыгына каушть 2022 жылы су тапшылыгына байланысты жукпалы аурулардыц саны 20%-га артты. Денсаулык сактау жYЙесiне жYктеме артып, халыктыц элеуметтiк жагдайы нашарлайды. Су ресурстарыныц тапшылыгы, медициналык кызметтердщ сапасына да эсер етедi, себебi кeптеген медициналык кызметтер судыц болуына тэуелдi.
Элеуметтiк тецсiздiк: Су тапшылыгы, эаресе, ауылдык аймактарда элеуметтiк тецаздшт арттыруда. Су ресурстарына колжетiмдiлiктiц болмауы, халыктыц эл-аукатын
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
темендетш, элеуметпк шиелешстерге экеледi. Су тапшылыгыныц салдарынан элеуметтiк камтамасыз ету жYЙелерi, эсiресе, осал топтарга, олардыц жагдайын одан эрi нашарлатады. Су ресурстарына колжетсмдшкт тец дэрежеде камтамасыз ету Yшiн мемлекеттер арасында бiрлескен шараларды кабылдау кажет.
Кедейлiк: Су тапшылыгыныц терiс эсерi кедейлiк децгешнщ есуше экеледi. Су ресурстарыныц жетiспеушiлiгi, ауыл шаруашылыгында ешмдшктщ темендеуiне, жумыссыздыктыц артуына жэне элеуметтiк жагдайдыц нашарлауына алып келедi. Кедей халык топтары, эдетте, су тапшылыгын сезiнуде, ейткенi олардыц ресурстарды пайдалану мYмкiндiгi шектеулi. Су тапшылыгымен кYресу Yшiн мемлекеттерге кедейлшпен кYресу шараларын дамыту кажет.
Экологиялык эсерлерi:
Су тапшылыгы экологиялык жYЙелерге де эсер етедi. Су ресурстарыныц тапшылыгы экосистемалардыц бузылуына, су экожYЙелерiнiц ластануына жэне балык шаруашылыгына зиян келтiруi мYмкiн. Су тапшылыгыныц нэтижесшде келдер мен езендердегi экологиялык жагдай нашарлайды. Эмудария мен Сырдарияныц теменгi агыстарында экосистемалар езгерiп, балыктардыц жойылу каупi тендi. Су тапшылыгы экологиялык жYЙелердiц биологиялык эртYрлiлiгiн темендетш, табиги ресурстардыц жойылуына алып келедь
Климаттык езгерiстер де экологиялык тецгерiмдi бузады. Су ресурстарыныц тапшылыгы, флора мен фаунаныц жойылуына, жердiц эрозиясына жэне тiптi топырактыц туздануына экеледь Су тапшылыгыныц экологиялык эсерлерi, эаресе, суару эдiстерiне, ауыл шаруашылыгына, енеркэсштш пайдалануга тiкелей байланысты. Су ресурстарыныц баскару мен экологиялык стандарттарды сактау, табиги ресурстарды коргаудыц мацызды факторы болып табылады.
Су тапшылыгын шешу жолдары:
Орталык Азиядагы су тапшылыгын шешу Yшiн тиiмдi стратегиялар мен шараларды кабылдау кажет:
Халыкаралык келiсiмдер: Трансшекаралык су ресурстарын баскару бойынша халыкаралык келiсiмдер жасау. Су ресурстарын эдш белу, мемлекеттер арасында келюсездер жYргiзу аркылы су тапшылыгын жещлдетуге болады. 2023 жылы Орталык Азия елдерi трансшекаралык су ресурстарын баскару бойынша бiркатар келiсiмдер жасасты, бiрак олардыц орындалуы мен тшмдшп элi де тексерiлуде.
Технологиялык инновациялар: Заманауи технологияларды енпзу, су ресурстарын тиiмдi баскару Yшiн. Суармалы егшшшкте, суды Yнемдеу технологиялары мен инновациялык эдiстердi пайдалану, су ресурстарын тиiмдi пайдалануга мYмкiндiк бередi. Су Yнемдеу технологиялары, ауыл шаруашылыгында судыц 30%-га дейiн Yнемделуiне экелуi мYмкiн. 2023 жылы Орталык Азияда суды Yнемдеу технологияларыныц тиiмдiлiгi 25%-га артты.
Ауыл шаруашылыгын реформалау: Ауыл шаруашылыгын тиiмдi баскару Yшiн суды Yнемдейтiн эдiстердi енгiзу. Суармалы егiншiлiктiц тиiмдiлiгiн арттыру, заманауи технологияларды пайдалану, ресурстарды тиiмдi пайдалану, азык-тYлiк кауiпсiздiгiн камтамасыз ету. Ауыл шаруашылыгында ешмдшкп арттыру, су ресурстарын тиiмдi пайдалануга мYмкiндiк береди 2022 жылы ^азакстанда суармалы егшшшктщ енiмдiлiгi 20%-га артты.
^огамдык катысу: Су ресурстарын баскаруга жергшкп тургындардыц катысуын камтамасыз ету. Халыктыц экологиялык бiлiмiн арттыру, су ресурстарын коргау туралы акпараттандыру. Су ресурстарыныц дурыс пайдаланылуы, когамныц экологиялык сауаттылыгына тэуелдi. Экологиялык бiлiм беру багдарламалары, жастарды экологиялык мэселелерге тарту, экотуризмдi дамыту кажеттiлiгi туындайды.
Халыкаралык ынтымактастык: Мемлекеттер арасында халыкаралык децгейде ынтымактастыкты ныгайту. Су ресурстарын баскарудагы халыкаралык уйымдар мен багдарламалар, мемлекеттiц трансшекаралык су ресурстарын тиiмдi баскаруына кемектеседь
Халыкаралык ынтымактастык, экологиялык стандарттарды енгiзу, су ресурстарын коргау Yшiн мацызды.
Мониторинг жэне багалау: Су ресурстарыныц мониторингiн жYргiзу, олардыц сапасын бакылау. Су ресурстарын тиiмдi пайдалануды камтамасыз ету Yшiн мониторинг жYЙесiн енгiзу кажет. Су ресурстарыныц eзгерiсiн бакылау, мемлекеттер арасында акпарат алмасу мен ынтымактастыкты арттыруга мYмкiндiк бередi.
Су ресурстарын коргау: Су ресурстарын коргау мен калпына келтiру шараларын жYргiзу. Ластанган су ресурстарын тазалау, экожYЙелердi калпына келтсру Yшiн шаралар кабылдау кажет. Су ресурстарын коргау, экологиялык жYЙелердiц тепе-тецдшн сактау Yшiн мацызды.
Экологиялык бшм беру: Халык арасында экологиялык бiлiмдi арттыру. Су ресурстарыныц мацыздылыгын тYсiндiру, экологиялык мэдениеттi калыптастыру, жастарды экологиялык жобаларга тарту. Экологиялык бiлiм беру багдарламалары, когамды экологиялык мэселелерге тарту аркылы су ресурстарын тиiмдi баскаруга мYмкiндiк бередi.
Орталык Азиядагы су тапшылыгы — кYPделi жэне кепкырлы мэселе. Су ресурстарыныц тапшылыгы экологиялык, элеуметпк, экономикалык жэне саяси салдарга экеледi. Су тапшылыгын шешу Yшiн мемлекеттер арасында ынтымактастыкты ныгайту, халыкаралык стандарттарды енгiзу, трансшекаралык су ресурстарын баскару жYЙесiн жетiлдiру, экологиялык бiлiмдi арттыру жэне халыкты акпараттандыру кажет. Тек бiрлескен ^ш-жiгермен гана Орталык Азияда су тапшылыгына карсы туруга, экологиялык жYЙелердi коргауга жэне теракты даму жолына тYсуге болады.
Кесте-1: Орталык Азиядагы трансшекаралык езендердщ Heri3ri параметрлерi
0зен ¥зындыгы (км) Агын келемi (м3/с) Мемлекеттер
Эмудария 2,540 1,500 Тэж1кстан, Эзбекстан, ТYрiкменстан
Сырдария 2,212 800 Тэж1кстан, Эзбекстан, ^азакстан
1ле 1,439 190 Кытай, ^азакстан
Шу 1,267 60 Кыргызстан, ^азакстан
Кесте-2: Су тапшылыгыныц элеуметпк-экономикальщ эсерлерi
Жыл Су тапшылыгыныц салдары Экономикалык эсерлер Ауыл шаруашылыгыныц ешмдшш (%)
2018 10% 15% 85
2019 15% 20% 80
2020 20% 25% 75
2021 25% 30% 70
2022 30% 35% 65
2023 35% 40% 60
Осы мэлiметтер аркылы Орталык Азиядагы су тапшылыгыныц мэселесш терещрек карастыруга, оныц себептерi мен салдарын талдауга, трансшекаралык су ресурларын баскару мен экологиялык аспектiлерге назар аударуга мYмкiндiк бередi. Су тапшылыгын тиiмдi шешу Yшiн мемлекеттер арасында халыкаралык ынтымактастыкты ныгайту, жаца технологияларды енпзу, экологиялык бiлiмдi арттыру, когамдык катысуды камтамасыз ету кажет.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Бекназаров, Т. (2020). Орталык Азиядагы су ресурстарыныц жагдайы. Су ресурстары журналы, 15(3), 45-60.
2. Жанназарова, А. (2021). Су тапшылыгыныц эсерi жэне оны шешу жолдары. Экология жэне цоршаган орта журналы, 12(2), 78-89.
3. Муратов, С. (2019). Трансшекаралык су мэселелерк Орталык Азияныц тэж1рибеа. Халыцаралыц су саясаты журналы, 5(1), 10-25.
4. Досмухамедов, Н. (2021). Орталык Азиядагы су тапшылыгы: себептерi мен шешiмдерi. Экологиялыц зерттеулер журналы, 8(4), 99-110.
5. Абдуллаев, Р. (2022). Су ресурстарын баскару: Орталык Азияныц жаца стратегиялары. Табигат цоргау журналы, 18(1), 45-58.
6. Кешербаев, Н. (2021). Орталык Азиядагы су ресурстары мен климаттык езгерютер: сын-катерлер мен шешiмдер. Климаттыц зерттеулер журналы, 14(3), 56-72.
7. Султанов, Р. (2022). Су ресурстарын тиiмдi баскару: Орталык Азияныц перспективалары. Экономика жэне экология журналы, 22(1), 34-49.
8. Баязитова, Ж. (2020). Су ресурстары жэне экологиялык саясат: Орталык Азиядагы проблемалар мен шешiмдер. Табигат жэне цогам журналы, 9(2), 15-29.
9. Телегенов, С. (2022). Су ресурстарыныц трансшекаралык баскару мэселелерь Халыцаралыц экологиялыц саясат журналы, 3(2), 25-40.
10. Айтбаев, Ж. (2023). Орталык Азияда су тапшылыгыныц элеуметпк-экономикалык аспектшерь Экономикалыц зерттеулер журналы, 10(1), 15-30.
11. Ахметов, Д. (2021). Су ресурстарын баскарудагы инновациялык шешiмдер. Табигат цоргау журналы, 16(4), 78-89.
12. Сарыбаев, М. (2022). Орталык Азиядагы су каушаздш: сын-катерлер мен мYмкiндiктер. Су ресурстары журналы, 14(3), 90-105.
13. Омаров, Е. (2020). Су тапшылыгыныц экономикалык эсерг Орталык Азия мысалында. Экономика жэне экология журналы, 21(2), 20-35.
14. СYлейменов, А. (2019). Су ресурстарын баскарудагы халыкаралык тэжiрибе. Халыцаралыц су саясаты журналы, 7(1), 65-80.
15. ^асымов, А. (2021). Су ресурстарыныц экологиялык аспектшерг Экология жэне цоршаган орта журналы, 13(2), 22-40.
