CC BY
3ЭОЖ 630.18 (574)
ЦАЗАЦСТАНДАГЫ Ш0ЛЕЙТТЕНУ ЖЭНЕ ОРМАНДЫ ЦАЛПЫНА КЕЛТ1РУ
БЕСКЕМП1РОВА ЭЙГЕР1М М¥РАТЦЫЗЫ
ж.г. магистрi, ага окытушы, М.Х.Дулати атындагы Тараз университетi, Тараз каласы,
^азакстан
САЦЫП АЙГЕР1М М¥РАТЦЫЗЫ
6В05214-«География жэне табигаттыц тiршiлiкке Yйлесуi», 4 курс студент^ М.Х.Дулати атындагы Тараз университет^ Тараз каласы, ^азакстан
Аннотация. Бул зерттеу жумысы Казацстандагы швлейттену процестерг мен ормандарды цалпына келт1ру эрекеттер1 арасындагы байланысты талдауга багытталган. Швлейттену-табши жэне антропогендт факторлардыц эсер1нен Казацстанныц квптеген аймацтарында кец таралган курдел1 экологиялыц проблема. Жаhандыц климаттыц взгеруг, цургацшылыц жэне топырац эрозиясы сияцты табиги себептер швлейттенуд1 кушейтсе, адамныц шаруашылыц цызметг, соныц гшгнде ауыл шаруашылыгында жерд1 тшмЫз пайдалану, ормандарды кесу жэне су ресурстарын тшмЫз басцару швлейттену царцынын арттырады. Зерттеу барысында швлейттенуге царсы кYрес шаралары, оныц 1ш1нде ормандарды цалпына келт1ру багдарламалары, жайылымдарды цалпына келт1ру, агротехникалыц эдгстер, Су Ресурстарын ти1мд1 пайдалану жэне халыцтыц экологиялыц бшмт жет1лд1ру мэселелер1 царалды. Сонымен цатар, цазацстанныц швлейттенуге царсы кYрестегi халыцаралыц ынтымацтастыгыныц жэне Б¥¥-ныц швлейттенуге царсы Конвенциясы аясындагы жобалардыц мацыздылыгы талданатын болады. Бул жумыста географиялыц ацпараттыц ЖYйелердi (ГАЖ) цолдана отырып, швлейттенудщ динамикасы мен эсерт зерттеу эдiстерi келтiрiлген. Сондай-ац, швлейттенуге царсы кYрестiц тшмдшт жэне болашацта Казацстанда экологиялыц турацтылыцты цамтамасыз ету жолдары багаланатын болады. Ормандарды цалпына келтiру жэне швлейттенуге царсы w-шаралар арцылы экожYйенi цалпына келтiру мYмкiндiгi атап втшди Зерттеуде Казацстанныц экологиялыц проблемаларын шешуге багытталган усыныстар мен швлейттену процестерт басцаруга квмектесетт шаралар нацтыланган.
Клт свздер: швллейтену, су жет^пеушшт, швлейттет динамикасы, ауылшаруашылыгы, су ресуртарын тшмЫз пайдалану, Б¥¥, орман шаруашылыгынц азауы, орман ресурстарыныц цалпына келуi, топырац деградациясы, ГАЖ технологиялары
^азакстандагы швлейттену - бул мацызды экологиялык мэселе, ол елдщ Yлкен белшнде кещнен таралган. Швлейттену табиги факторлардыц жэне адамныц шаруашылык кызметшщ нэтижесшде пайда болады. Бул процестщ непзп себебi - климаттык езгерютер мен адамныц табигатка дурыс емес ыкпалы. Швлейттенудщ непзп табиги себептершщ бiрi - ^азакстанныц географиялык орналасуы. ^азакстан шелейтп жэне жартылай шелейтп табигатты зоналар аймактарда орналаскан, бул швлейттену процесшщ басталуына жэне каркынды дамуына туртю береди
^азакстанныц алып жаткан ауданыныц 44% кургак климаттык белдеуде орналаскан, онда жауын-шашын мелшерi аз, ал булану мелшерi жогары. Бул топырактыц су корыныц азаюына жэне еамдштердщ есуше колайсыз жагдай тугызады. Эсiресе, елiмiздiц оцтYCтiк жэне батыс аймактарында жауын-шашын мелшерi аз, жылдык орташа жауын-шашын 100-200 мм шамасында гана. Климаттыц жаhандык жылынуы да ез Yлесiн косуда, нэтижесшде температура кетершп, кургакшыльщ жиiлiгi артып жатыр. Бул ез кезегiнде еамдш жамылгысын азайтып, топырактыц деградациясын ^шейтедь Мысалы, соцгы жылдары ^азакстанда куацшылык жиiленiп, егiн енiмдiлiгi темендеуде, бул топырактыц шелге айналуын жеделдетедi.Шелейттену проблемасына алып келетiн тагы бiр мэселе -
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
гидрологиялык езгерютер. Арал тещзшщ тартылуы, Балхаш келшщ су децгешнщ тeмендеуi сиякты табиги су жуйелершщ e3repicTepi шелейттенудщ мацызды себептершщ 6ipi. Бул процесс езендер мен келдердщ айналасындагы жерлердщ шелге айналуына алып келедi.Шeлейттену процесiнен топырактыц табиги эрозиясын кYшейтедi. Желдщ кYшеюi жэне су таскындары топырактыц кунарлы кабатын бузып, оны эрозияга ушыратады. ^азакстанныц кейбiр аймактарында жел эрозиясы нэтижесiнде топырак кабаты жойылып, кумды жэне тасты шелдер пайда болады. Бул табиги процесс кeбiне кургак жэне жартылай кургак аймактарда кездесед^ мысалы, Мойынкум жэне Бетпакдала аймактарында. ^азакстандагы дэстYрлi мал шаруашылыгыныц кещнен таралуы жэне жайылымдык жерлердi дурыс пайдаланбау топырактыц тозуына экеледi. Эаресе, мал басыныц артуы салдарынан жайылымдарда шeптесiн eсiмдiктер азайып, топырак катаяды жэне эрозияга бейiмделедi. Жайылымдарда малдыц шамадан тыс жYктемесi нэтижесiнде шелейттену процестерi тездетiледi. Егiншiлiк Yшiн жердi каркынды пайдалану, жердi дурыс ецдемеу, суаруды тиiмсiз колдану топырактыц кунарлы кабатыныц тозуына экеледi. Суармалы жерлерде суды тшмаз пайдалану топырактыц туздануына, ал жауын-шашын жетiспейтiн аймактарда шелейттенуге экеледi. Жердiц кеп бeлiгiн тиiмдi пайдаланбау нэтижесiнде топырак тозып, еамдш жамылгысы азаяды. Топырактыц дурыс eцделмеуi эрозияны кYшейтедi, бул ауыл шаруашылыгы жерлерiнiц шелге айналуына экеледi. Шамадан тыс жайылым, егiншiлiк жэне жердi дурыс пайдаланбау шeлейттенудiц антропогендiк себепт^ бiрi болып табылады. ^азакстанда мал шаруашылыгында жердi дурыс пайдаланбау жайылымдардыц тозуына жэне eсiмдiк жамылгысыныц бузылуына экеледi. Бул жагдайда бiрнеше шаралар кабылдануда: тозган жайылымдарды калпына келтсру Yшiн шeптесiн eсiмдiктер отыргызып, мал басыныц санын бакылау кажет. Бул шаралар топырактыц калпына келуше жэне эрозияныц алдын алуга мYмкiндiк береди Жайылымдык жерлердiц мэдениетiн жаксарту Yшiн жердi пайдаланудыц заманауи эдiстерi колданылады. Жер ресурстарын тиiмдi баскару аркылы шелейттену процестерiн токтатуга жэне жайылымдардыц ешмдшгш арттыруга болады. Топыракты дурыс ецдеу жэне ауыл шаруашылыгында суды тиiмдi пайдалану шелейттенудщ алдын алуга кемектеседг Мысалы: топыракты коргау технологиясы - топырак эрозиясыныц алдын алу Yшiн арнайы агротехникалык эдiстер колданылады, мысалы, егiстiктердi кургакшылыкка тeзiмдi дакылдармен алмастыру, топыракты eцдеудiц минималды эдютерш колдану жэне желден коргайтын белдштер жасау.Суару жYЙелерiн жацгырту аркылы ^азакстанныц кургак аймактарында суару процессiн жещлдете аламыз. Суармалы жерлерде суды тиiмдi пайдалану Yшiн тамшылатып жэне жацбырлатып суару эдiстерi енгiзiлдi. Бул топырактыц туздылыгын темендетуге жэне оныц кунарлылыгын сактауга мYмкiндiк бередi. Ауыл шаруашылыгында суармалы егшшшкте су ресурстарыныц тшмаз пайдаланылуы (арналардыц агып кетуi, су шыгыныныц кеп болуы) шелейттенуге алып келедь Эзендер мен кeлдердiц децгешнщ темендеу жагдайда топырак кургап, тузданады, бул жерлерде eсiмдiк жамылгысы азайып, шелдену процес жеделдейдi. Арал тещзшщ тартылуы сиякты су ресурстарыныц азаюы шeлдi аймактардыц пайда болуына ыкпал етедi. Арал мацындагы топырактыц туздануы жэне eсiмдiк жамылгысыныц жойылуы осыган айкын мысал.
^азакстанда шелейттену процестерi соцгы онжылдыкта каркынды дамуда. Аймактык децгейде шелейттену процесiнiц динамикасы эртYрлi, бiрак оныц ец кауiптi жагдайлары елдiц оцтYCтiк жэне батыс белшнде байкалады. Арал тецiзiнiц тартылуымен пайда болган шелейттену ец айкын мысал. Тещзден калган тузды дала желмен айналадагы аймактарга таралып, топыракты туздандырады, бул аймактагы ауыл шаруашылыгына жэне халыктыц денсаулыгына терiс эсер етедь Одан белек, шелейттену динамикасы Мойынкум жэне Бетпакдала жерлерiнде айкын байкалады. Бул аймактар шeлдi жэне жартылай шeлдi болып табылады, мунда жел эрозиясы мен кургакшылык шелейттену процесш жылдамдатады. Сонымен коса, мал басыныц артуына байланысты жайылымдар тозып, шелейттену артуда. Жайылымдык жерлерде eсiмдiк жамылгысыныц азаюы жэне топырактыц деградациясы
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
бай;алады. Топыра; кунарлыгыньщ деградациясына малшаруашылыгынан белек, енеркэсштш ;алды;тар, химиялы; заттар жэне ендiрiстiк эрекеттер топырактыц ластануына экелш, оны экологиялы; деградацияга ушыратады. Топырактыц химиялы; курамыныц езгеруi есiмдiктердiц есуш тежейдi, бул оныц шелге айналуына ы;пал етедi. Ауыл шаруашылыгы ;алды;тары да топырак кунарлыгына керi эсерш тигiзедi. Химиялы; тыцайт;ыштар мен пестицидтердщ арты; мелшерi топыракты уландырып, оныц табиги кунарлыгын азайтады. Бул процестер шелейттенудщ тагы бiр себепшiсi болып табылады.
Ормандардыц ^аза;станныц когамды; игшгше таралуы географиялы; ерекшелiктерiне байланысты езгерш отырады. Ел аумагыныц шамамен 4,8% - ын ормандар алып жатыр, бул шамамен 13,6 миллион гектарды ;урайды. ^аза;станныц солтYCтiк ецiрде ормандардыц Yлесi жогары. Мысалы, шыгыс ^аза;стан мен СолтYCтiк ^аза;станда орман жамылгысыныц децгейi 14% - га жетедь Бул айма;тарда ;ыл;ан жапыра;ты ормандар, соныц iшiнде ;арагай,шырша жэне бал;арагай жиi кездеседi. ОцтYCтiк ецiрлерде орман жамылгысы темен. А;тебе жэне Жез;азган облыстарында бул керсеткiш 0,1% - га дешн темендейдi. Бул айма;тарда негiзiнен сексеуiл орманы жартылай ;урга; жэне жартылай ;урга; айма;тарда еседь ^аза;станныц оцтYCтiк-шыFысындаFы таулы айма;тарда, эаресе Алматы жэне Шыгыс ^аза;стан облыстарында кец таралган. Бул жерлерде бал;арагай, шырша сия;ты багалы агаш тYрлерi шогырланган. Жалпы Алганда, ^аза;станныц орман ;оры 24,3 млн га аума;ты алып жатыр, оныц iшiнде осы жерлердщ 50% - дан астамын ауыл шаруашылыгы кэсiпорындары бередi. Агаштарды кесу, орман ал;аптарын бас;а ма;саттарда пайдалану жэне табиги ерттер орман жамылгысыныц азаюына алып келедi. Орманды айма;тарда топыра; эрозиясына ;арсы табиги ;органыс болады, ал агаштардыц жойылуы бул ;органысты жояды. Ормандардыц азаюы шелейттену процесiн жылдамдатады, эсiресе, таулы жэне жазы; жерлерде.
Шелейттенумен ^ресу Yшiн ^аза;станда бiркатар багдарламалар мен жобалар жYзеге асырылуда. Мундай шаралар кебiнесе ;оршаган ортаны са;тау жэне елдщ табиги ресурстарын барынша пайдалану ма;сатында жYзеге асырылады. Шелейттенуге ;арсы кYрес шецберiндегi ец мацызды шаралардыц бiрi - ормандар жамылгысын ;оргау. Ормандар экожYЙенiц мацызды белiгi болып табылады жэне шелейттенуге ;арсы табиги тос;ауыл ретiнде эрекет етедi. Орман ал;аптарын дурыс бас;ару жэне ;оргау ормандардыц тозуын то;татуга жэне оныц экожYЙесiнiц жумысын ;алпына келтiруге мYмкiндiк бередi. Ормандарды кесу топыра; эрозиясын арттырады жэне шелейттенудi арттырады, сонды;тан ормандарды ;оргау жэне ;алпына келтсру шелейттенуге ;арсы кYрестiц мацызды белш болып табылады.^аза;стандагы ормандарды ;алпына келтсру багдарламасы бiркатар ма;саттарды кездейдi, бул багыттагы негiзгi багдарлама - "Жасыл Белдеу" жобасы. Жоба Нур-Султан ;аласыныц айналасында орман ал;абын ;уруга багытталган. Орман белдеулерi желдiц кYшеюiне тос;ауыл ретiнде ;ызмет етедi, топыра; эрозиясыныц алдын алады, сонымен ;атар экологиялы; тепе-тецдiктi са;тауга кемектеседi.
^аза;стандагы ормандарды ;алпына келтiрудiц мацызды жобаларыныц бiрi - "Жасыл Белдеу" жобасы. Бул бастама алгаш рет1997жылы iске ;осылды. Жобаныц негiзгi ма;саты - ;аланыц айналасында орман белдеуiн ;уру жэне оны табиги тос;ауыл ретiнде пайдалану ар;ылы климатты жа;сарту жэне жел энергиясыныц эрозиясын болдырмау. Жобаныц нэтижесiнде ;ала мацында мыцдаган гектар агаш отыргызылды. Бул айма;тарда эртYрлi ;ыл;ан жапыра;ты жэне аралас жапыра;ты агаштар отыргызылады. БаFдарламыныцнэтижесiнде Нур-Султанныц айналасында
жасыл айма; пайда болды, ауа сапасы жа;сарды жэне желдщ жылдамдыгы темендедi, Бул ;ала мацындагы климатын жумсартуга кемектестi. "Жасыл Белдеу" жобасы ;алалы; ортага гана емес, ауылшаруашылы; жерлерiне де езiнiц эсерш типздь Жел эрозиясын азайту жэне топыра;ты ылгалмен ;амтамасыз ету ар;ылы егiн енiмдiлiгi артты. Жаца орманда сонымен ;атар жануарлар мен ;устардыц кептеген тYрлерi мекендейдi, бул айма;тагы биоалуантYрлiлiктi жа;сартуга кемектестi.
^азакстанда орманды калпына келпруге багытталган Gip^aTap YKÏMeTTÏK шаралар кабылданды. 2021 жылдары кабылданган"Экологиялык кодекс" жэне "^азакстан Республикасыныц орман шаруашылыгы багдарламасы" аясында орман жамылгысын улгайту жэне экожYЙелердi калпына келпру бойынша накты максаттар койылды. Шаралардьщ максаты 2030 жылга дейiн ^азакстанныц орман алкаптарын 5% - га улгайту жоспарлануда. Осы максатка жету Yшiн жылына жYЗдеген мыц гектар жерге агаш отыргызып, ормандарды калпына келпру жоспарлануда. Бул шаралар шелейттену процесi каркынды жYргiзiлiп жаткан ^азакстанныц ощустш мен батысында жYзеге асырылатын болады.
Мемлекеттiк шаралар аясында ауыл шаруашылык алкаптарын орманды алкаптарга айналдыру бастамалары колга алынды. Бул шаралар жердщ кунарлыгын сактауга жэне ауылшаруашылык ендiрiсiн жаксартуга багытталган. Орманныц ауыл шаруашылыгы Yшiн кептеген артыкшылыктары бар. Орман топырактыц ылгалдылыгын сактайды жэне жел эрозиясын азайтады, ауыл шаруашылыгында су ресурстарын тиiмдi баскаруга мYмкiндiк бередi. Осылайша, ауыл шаруашылыгыныц ешмдшп артып, топырактыц деградациясы баяулады.
^азакстанныц шелейт аймагында сексеуiл отыргызу - iрi экологиялык жоба. Сексеуш-жартылай кургак жэне жартылай кургак топыракты эрозиядан коргайтын жэне оныц кептшн арттыратын есiмдiк. Сексеуiл орманын еару шелейттену процесiн токтатуга жэне осы аймактардагы экологиялык тепе-тецдiктi сактауга кемектеседь
Шелейтенуге карсы iс- шараларыныц бiрi жайылымдарды баскару жэне оларды калпына келпру. Жогарыда айткандай, жайылымдарды шамадан тыс пайдалану шелейттенудщ негiзгi антропогендш себептерiнiц бiрi болып табылады. ^азакстанда мал шаруашылыгында жердi дурыс пайдаланбау жайылымдардыц тозуына жэне есiмдiк жамылгысыныц бузылуына экеледi. Бул жагдайда бiрнеше шаралар кабылдануда, солардыц бiрi жайылымдарды мелиорациялау. Тозган жайылымдарды калпына келпру Yшiн шептесiн есiмдiктер отыргызып, малды бакылау кажет. Бул шаралар топырактыц калпына келуше жэне эрозияныц алдын алуга мYмкiндiк бередi.
Топыракты дурыс ецдеу жэне ауыл шаруашылыгында суды тиiмдi пайдалану шелейттенудщ алдын алуга кемектеседь Топырак эрозиясыныц алдын алу Yшiн арнайы агротехникалык эдiстер колданылады, мысалы, жердi кургакшылыкка тезiмдi дакылдармен(соя, арпа, тары, кияр) алмастыру, топыракты ецдеудщ минималды эдiстерiн колдану жэне желден коргайтын белдштер жасау.
Агротехникалык эдютершщ бiрi, ауыспалы егiстiк, топырактыц шаршауын болдырмауга жэне оныц кунарлылыгын сактауга кемектеседi. Мысалы, бiр маусымда топырактагы азотты азайтатын ауыспалы еамдштер, ал келесi маусымда азотты топыракка кайтаруга кемектесетiн есiмдiктер (мысалы, буршак дакылдары) топырактыц кунарлылыгын сактауга мYмкiндiк бередi. Топырактыц кунарлылыгын жэне оныц курылымын сактау Yшiн топыракты ецдеудщ минималды эдютерш колдану мацызды. Бул эдютер топырактыц табиги курылымын бузбай, оны эрозиядан коргайды жэне топырактагы ылгалды узак уакыт сактауга кемектеседь
Минималды ецдеу эдiсi (No-till farming): бул эдю терец ецдеудi болдырмауды камтиды. Топыракты жыртудыц орнына епспк жерлерге тiкелей себу эдiсi колданылады, бул жер койнауын коргауга жэне оныц табиги курылымын сактауга мYмкiндiк береди Мундай эдiс эрозияга тезiмдiлiктi арттырады жэне судыц булануын азайтады.
^абатты ецдеу (Strip-till): бул эдю топырактыц кейбiр жерлерiн гана ецдеудi камтиды, ягни тек питомниктердiц жолактары ецделедi, ал калган учаскелер топырактыц табиги курылымын сактайды. Бул эдю топыракта ылгал мен коректiк заттарды сактауга мYмкiндiк бередi.
Топыракты коргау технологиясы шелдермен кYресте мацызды рел аткарады. кургакшылыкка тезiмдi дакылдар, минималды жер ецдеу, органикалык тыцайткыштарды колдану жэне суарудыц тиiмдi эдiстерi топырак эрозиясыныц алдын алуга жэне оныц молшылыгын сактауга багытталган непзп ауылшаруашылык эдiстерi болып табылады. Бул
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
эдютер ^азакстанныц экологиялык жагдайын жаксартуга жэне ауыл шаруашылыгыныц туракты дамуын камтамасыз етуге кемектеседь
Шелейттенуге карсы ю-шаралардыц тшмдшш Yшiн экологиялык сауаттылык пен халыктыц хабардарлыгы мацызды рел аткарады.Мектептер мен жогары оку орындарына экологиялы; бшм енгiзу. Экология жэне табигатты коргау мэселелерiне арналган арнайы пэндер енпзшп, халыктыц экологиялы; бiлiм децгейi артыру. Оган негiзiнен ауыл шаруашылыгымен жэне табиги ресурстарды пайдаланумен айналысатын адамдарга арналган бiлiм беру багдарламалары юред^Соган коса, халыкты акпараттандыру. Шелейттенудiц себеш^ мен алдын алу шаралары туралы акпараттандыру максатында букаралык деректер куралдары аркылы Yгiт-насихат жумыстары жYргiзiлуде. Бул шаралар тургындарга табигатты коргауга жэне коршаган ортаны коргауга кемектеседi.
^азакстандагы шелдер мэселесi тек улттык аукымда гана емес, сонымен катар халыкаралык уйымдармен жэне шетелдiк серiктестермен тыгыз ынтымактастыкта шешiлуде. ^азакстан Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц Шелейттенуге карсы кYрес конвенциясына (UNCCD) катысушы мемлекеттердiц бiрi болып табылады, жэне бул конвенция аясында бiрнеше мацызды жобалар жYзеге асырылуда.Б¥¥-ныц шелейттенуге карсы багдарламалары: UNCCD (United Nations Convention to Combat Desertification) шецбершде ^азакстан шелейттенуге карсы ^рес багдарламаларын жYзеге асырады, оган шелдердi коргау, мелиорация, орман шаруашылыгыныц аумагын кебейтiп жэне экологиялык турактылыкты сактау кiредi. Бул багдарламалар шелейттенуге карсы халыкаралык тэжiрибенi енгiзуге жэне шелейттену процестерiн баскаруга багытталган.
Ландшафт пен туракты ауыл шаруашылыгын калпына келтсру жобасы: ЭкожYЙелердi калпына келтiру жэне ^азакстан шелдерiнде ауыл шаруашылыгыныц туракты дамуын камтамасыз ету женшдеп халыкаралык уйыммен бiрлесiп жYзеге асырылатын жоба. Бул жоба Б¥¥ Даму Багдарламасы (UNDP) жэне ^азакстан Yкiметiмен бiрлесе отырып жYргiзiлуде.
Азык-тYлiк жэне ауыл шаруашылыгы уйымы (FAO) ^азакстанда шелейттенуге карсы ^рес багдарламаларыныц тиiмдiлiгiн арттыру максатында техникалык кемек керсетедi. "Жер ресурстарын туракты баскару" багдарламасы аясында FAO ^азакстанныц ауыл шаруашылык саласына экологиялык туракты тэсiлдердi енгiзуге жэне ормандарды калпына келтсру шараларын колдауга багытталган.
Жасыл климат коры (Green Climate Fund) ^азакстандагы ауылшаруашылык жэне экологиялык жобаларды каржыландыруда мацызды рел аткарады. Су ресурстарын экономикалык пайдалану, шелдi мелиорациялау жэне орман шаруашылыгы сиякты шелдi каржыландыру шараларымен кYресу багдарламалары.
^азакстан Орталык Азия елдерiмен бiрге шелге карсы ^рес женiндегi бiркатар аймактык бастамаларга катысады. "Орталык Азиядагы шелейттенуге карсы ^рестщ аймактык багдарламасы" аясында елдер табиги ресурстарды баскару, мелиорация жэне климаттыц езгеруше бейiмделу бойынша тэж1рибе алмасады. Бул жобалар аймактык турактылыкты камтамасыз етуге багытталган.
Кесте 1. Ормандарды цалпына келтгру жобаларыныц царжыландырылуы
Жоба/БаFдарлама ^аржыландыру кез1 Нэтижелер1
Б¥¥ДБ жэне ЖЭ^ жоба лары Б¥¥ Даму багдарламасы жэне Жаhандык экологиялык кор (ЖЭ^) Ормандарды калпына келтсру жэне биоэртYрлiлiктi сактау, орманды калпына келтiру шараларын жYргiзу
ДYниежYзiлiк банк жоба лары ДYниежYзiлiк банк кайтары мсызкаржыландыруы Арал тещзшщ кургаган ултанына фито-орман мелиоративтш жумыстар жYргiзу
^азакстанныц ландшафтарын калпына келпру жобасы ^азакстан Республикасы мемлекеттiк бюджетi жэне халыкаралык уйымдардыц гранттары Орманды калпына келпру жэне шелейттенуге карсы шаралар
2021-2025 жылдарга арналган орманды калпына келпру жоспары ^азакстан Республикасыны цбюджеттiк каржыландыру ы ¥лттык парктер мен орманды аймактарды калпына келпру
^азакстанныц шелейттену процестерш зерттеу Yшiн накты зерттеу нэтижелерш алуга жэне жагдайды толык багалауга мYмкiндiк беретiн бiрнеше заманауи эдiстер колданылды. Зерттеу эдiстерi топырак жагдайын, есiмдiк жамылгысыныц езгеруш, климаттык факторларды жэне экожYЙенiц баска аспектшерш талдауга багытталган.
Географиялык Акпараттык ЖYЙелер (ГАЖ) мен спутниктiк суреттер шелдi процестердi бакылау мен багалаудыц ец заманауи эдiстерiнiц бiрi болып табылады. Landsat жэне Sentinel спутниктер суреттершщ кемепмен ^азакстанныц шелдерi карта бетше тYсiрiледi. Бул эдiстер шелейттену динамикасын аныктап, накты деректер жинауга мYмкiндiк бередi. Географиялык деректердi талдауда аймактагы топырактыц деградациясын багалау жэне шелдi процестердi бакылау Yшiн арнайы багдарламалык жасактама колданылады. Мысалы, NDVI (Normalized Difference Vegetation Index) индикаторы спутникпк деректердi колдану аркылы шелейттену аймактарындагы есiмдiк жамылгысыныц езгеруiн бакылауга арналган. NDVI есiмдiктердiц денсаулык жагдайын, олардыц шелге айналатын немесе калпына келетш аймактарын аныктауга мYмкiндiк береди Бул индикатор есiмдiктердiц фотосинтетикалык белсендшгш елшейдi, ягни есiмдiк жамылгысы тыгыз жэне жасыл болса, NDVI мэш жогары, ал деградацияга ушыраган аймактарда ол темен болады.
ГАЖ эдiстерi топырактыц эрозиясын, туздануын жэне кургакшылыкка ушырауын багалауда мацызды рел аткарады. Топырактыц физикалык жэне химиялык касиеттерш картага тYсiру аркылы шелейттену процестершщ кецiстiктiк таралуын аныктауга болады. ГАЖ колдану аркылы аймактардагы топырактыц кунарлыгын, эрозияга ушырау децгейiн жэне туздану жагдайын аныктауга болады. Бул эдю топырактыц деградацияга ушыраган белштерш накты аныктап, оларды калпына келтiру шараларын тиiмдi жYргiзуге мYмкiндiк бередi. ГАЖ климаттык факторларды(жацбыр,температура,желдщ жылдамдыгы) жэне су ресурстарын (езендер,келдер,жер асты сулары) кещспкпк деректердi талдау Yшiн колданылады. Бул деректер шелейттенудщ климаттык жэне гидрологиялык себептерш аныктауга мYмкiндiк бередi. ГИС аркылы климаттыц езгеруш бакылап, жауын-шашынныц азаюын жэне температураныц кетершуш картага тYсiруге болады. Мундай деректер шелейттену кауш бар аймактарды болжауга кемектеседi. ГАЖ жер асты суларыныц децгейiн, езендер мен келдердiц су децгейлерщ суару жYЙелерiн баскару Yшiн колданылады. Бул шелейттену процесiне тшелей эсер ететiн су ресурстарыныц тапшылыгын аныктауга мYмкiндiк бередi. ГАЖ технологиясы аркылы кургакшылык мониторингi де жYргiзiледi. ГИС технологиялары кургакшылык жагдайларын бакылауга жэне талдауга мYмкiндiк бередi. ^ургакшылыктыц каркынын жэне узактыгын аныктау аркылы шелейттенуге бейiм аймактарды алдын ала болжауга боладыДургакшылык индексi (SPI - Standardized Precipitation Index) ГИС аркылы кургакшылык кезецдерш аныктауга жэне шелейттенуге ушырау кауш бар аймактарды белгшеуге колданылады. ГАЖ жYЙесi шелдерге карсы кабылданган шаралардыц тиiмдiлiгiн багалауга мYмкiндiк бередi. Бул шаралардыц тиiмдiлiгiн агаш отыргызу, жайылымдарды калпына келтiру немесе аудандарды ауылшаруашылык шараларымен салыстыру аркылы аныктауга болады. ГАЖ эдiсiн колданудыц артыкшылыктары арзан деректер. Технологиялык сервер деректердi дэл эрi накты жэне шамадан тыс жYктеуге мYмкiндiк береди Бул аймактыц шелейттенуiндегi езгерiстердi егжей-тегжейлi зерттеуге мYмкiндiк бередi. Кескiн спутниктерш узак уакыт бойы шелейттену динамикасын бакылау
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Yшiн пайдалануга болады,бул уакыт ете келе шелейттену процесiн зерттеуге жэне оныц каркынын болжауга кемектеседi. Деректердi визуализациялау: карта серверi шешiм кабылдаушыларга шелейттенумен кYресу стратегиясыныц тиiмдiлiгiн дамытуга кемектесу аркылы деректердiц кескiндерiн керуге мYмкiндiк бередi. ГАЖ эдiсiн колдану ^азакстандагы шелдердiц пайда болу процесiн тYсiнуге, олардыц козгалысын бакылауга жэне шелдерге карсы шаралардыц тиiмдiлiгiн багалауга мYмкiндiк бередi. Спутниктiк деректер, ауа-райы мен гидрологиялык талдау, сондай-ак жердi картага тYсiру шел мэселелерiн жан-жакты зерттеудщ жэне шелге карсы iс-шараларды жоспарлаудыц мацызды куралдары болып табылады.
Гаж технологиялардан белек шелейттенумен зертханалык жумыстар жYргiзу аркылы кYресуге болады. Топырактыц байлыгын жэне эрозия децгейiн зерттеу Yшiн зертханалык талдаулар жYргiзiледi. Топырак сынамалары олардыц физикалык жэне химиялык касиеттерiн аныктау жэне кабылданатын экологиялык шараларды аныктау Yшiн колданылады. Одан белек спутниктен алынган акпараттары аркылы климаттык жэне гидрологиялык деректердi талдау жYргiзу. Климаттык деректердi жинау жэне талдау шел процестерш болжауга жэне тYсiнуге мYмкiндiк бередi. ^азакстандагы кургакшылык кезецiнiц жиiлiгi мен узактыгын зерттей отырып, шелдiц тYпкi себебiн аныктауга болады. Сонымен катар, су ресурстарыныц езгеруiн бакылау шелге эсер ететш гидрологиялык факторларды багалауга кемектеседi. Мысалы, жогарыда айтып кеткен Арал тещзшщ тартылуы.
^азакстандагы шелдер проблемасы табиги жэне антропогендш факторлардыц бiрлескен эсершен туындаган кYPделi экологиялык проблема болып табылады. Бул кубылыс топырактыц деградациясын нашарлатады жэне ауыл шаруашылыгыныц ешмдшгше,су тапшылыFына,биоэртYрлiлiкке жэне ЭкожYЙелердiц Турактылыгына айтарлыктай зиян келтiредi. Шелейттену елдiц эр тYрлi аймактарында эр тYрлi каркынмен жYредi, эсiресе Аралдыц кургак аудандарында жэне шелейт жерлерде бетпакдала, Мойинкум, шелейттену процес ец кеп жарияланган.
Зерттеу Барысында ^азакстандагы шелейттенуге карсы ^рестщ негiзгi шаралары мен багдарламалары карастырылды. "Жасыл Белдеу" жобасы жэне баска да ормандарды калпына келтсру жумыстары шелдермен кYрестегi экологиялык мацызды кадам болып табылады. Ормандар экожYЙенi калпына келтiрiп кана коймайды, сонымен катар топырактыц байлыгын сактайды, жел энергиясыныц эрозиясын азайтады жэне Су Ресурстарын тиiмдiрек пайдалануга мYмкiндiк береди Сонымен катар, сексеуiл орман шаруашылыгыныц бастамалары мен Ауыл Шаруашылыгын Мелиорациялау коршаган ортага айтарлыктай эсер етедь
Географиялык Акпараттык ЖYЙелер (ГАЖ) жэне спутниктш бакылау шелдi процестердi бакылау мен болжаудыц заманауи технологиялары болып саналады. Бул эдiстер шелдермен ^ресу, топырактыц деградациясын камтамасыз ету, су ресурстарыныц езгеруш багалау бойынша ю-шараларды жоспарлау кезiнде колданылады.
Сондай-ак, халыкаралык ынтымактастыктыц мацыздылыгы атап етiлдi. Бiрiккен ¥лттар уйымыныц шелейттенуге карсы Конвенциясы(иЫССВ) Шецберiнде ^азакстан халыкаралык iс-кимыл жасайды жэне шелейттену процесiн токтату Yшiн ез аймагында тиiмдi багдарламаларды жYзеге асырады. ^азакстанныц бул багыттагы жумысы шелдi коргауга жэне елдiц экологиялык турактылыгын сактауга багытталган.
Жалпы, ^азакстандагы шелейттенуге карсы кYрес шараларыныц нэтижелерi жэне Орман шаруашылыгын калпына келтсру багдарламасы болашакта елдiц экологиялык жагдайын жаксартуга мYмкiндiк бередi. Алайда, бул мэселеге тек табиги ресурстарды калпына келтсру аркылы гана емес, сонымен бiрге ауыл шаруашылыгыныц, енеркэсiптiц жэне халыктыц экологиялык мэдениетш жаксарту аркылы да толыктай карау кажет. Бул шаралар шелейттену процесш бэсецдетуге жэне казакстанныц табиги ресурстарын болашак урпак Yшiн сактауга кемектеседi.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. The World Bank. (2016). "Kazakhstan: Climate Risk and Adaptation Country Profile". World Bank Group.
2. UNCCD (United Nations Convention to Combat Desertification). (2017). "The Land in Balance: The Impact of Desertification in Central Asia". United Nations Convention to Combat Desertification.
3. ^азакстан Республикасыныц ¥лттык статистика бюросы. (2020). "^азакстандагы жер ресурстарыныц жагдайы жэне олардыц пайдаланылуы".
4. Бектурганов, АД. (2018). "Шелейттену жэне климаттык езгерютердщ ^азакстанныц ауыл шаруашылыгына эсерi". Журнал «Дазак ¥лттык аграрлык университет!», 6(14), 33-42.
5. Кемеков, Н. С. (2019). "^азакстандагы орманды калпына келпрудщ экологиялык жэне экономикалык тиiмдiлiгi". Халыкаралык экологиялык журнал «Жасыл экономика», 3(12), 78-85.
6. Жамантаев, Б.С. (2017). "^азакстандагы орман алкаптарыныц деградациясы жэне оларды калпына келтiрудiц мYмкiндiктерi". «Экология жэне Табиги Ресурстарды Баскару», 5(18), 24-31.
7. KazHydromet (Казакстанныц гидрометеорологиялык кызметi). (2019). "^азакстандагы экологиялык жагдай жэне климаттык езгерiстер". ^азакстанныц коршаган ортаны коргау есебi.
8. FAO (Food and Agriculture Organization). (2020). "Forests and Land Use in Kazakhstan: Status and Trends". FAO Regional Office for Europe and Central Asia.
