CC BY
1ЭОЖ 502.3
ЦАЗАЦСТАНДАГЫ ЕРЕКШЕ ЦОРГАЛАТЫН ТАБИГИ АУМАЦТАР: БИОЛОГИЯЛЫЦ ЭРТYРЛIЛIКТI САЦТАУ
БЕСКЕМП1РОВА ЭЙГЕР1М М¥РАТЦЫЗЫ
ж.г. магистрi, ага окытушы, М.Х.Дулати атындагы Тараз университетi, Тараз каласы,
^азакстан
АЛТЫБАЙ АЦТОТЫ ЧОЦАНЦЫЗЫ
6В05214-«География жэне табигаттьщ тiршiлiкке Y^necyi», 4 курс студентi, М.Х.Дулати атындагы Тараз университет^ Тараз каласы, ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада Казацстандагы ерекше цоргалатын табиги аумацтардыц биологиялыц эртYрлiлiктi сацтау мен цоргаудагырелт царастырылады. Ерекше цоргалатын аумацтар флора мен фаунага бай, эрi гылыми зерттеулер мен экологиялыц туризмдi дамытуга мYмкiндiк бередi. Ерекше коргалатын табиги аумацтарга биосфералыц цорыцтар, мемлекеттт табиги цорыцтар, мемлекеттт улттыц табиги саябацтар, цорыцтыц аймацтар, корыцшалар жэне т.б. табиги нысандар жатады. Соцгы деректер бойынша дYние ЖYзiнiц 100-ден астам iрi мемлекеттертде 1000-нан астам ерекше цоргалатын табиги аумацтар уйымдастырылган. Мундай аумацтардыц жалпы келемi 230 млн га жердi алып жатыр. Бул жер бетiндегi цурлыцтыц 1,6%-на тец. Казацстанныц экологиялыц турацтылыгын цамтамасыз ету Yшiн осы аумацтардыц мацыздылыгы мен оларды цоргау цажеттшт атап керсетiледi.
Клт свздер: Казацстан, ерекше цоргалатын табиги аумацтар, биологиялыц эртYрлiлiк, экологиялыц ЖYйелер, улттыц парктер, гылыми зерттеулер, экологиялыц туризм, табигатты цоргау, экологиялыц турацтылыц, экологиялыц шаралар, сирек кездесетт тYрлер, экожYйелiк цызметтер, турацты даму, табиги ресурстарды басцару, цоршаган ортаны цоргау, табиги ресурстар.
^азакстанда ерекше коргалатын табиги аумактар туралы зац 1997 жэне 2006 жылдары кабылданды. Мундай Республикалык мацызы бар ерекше коргалатын табиги аумактар уйымдастырылу максаттарына жэне табигат коргау ережелерше сэйкес бiрнеше топка белшедь
^азакстандагы ерекше коргалатын табиги аумактар экологиялык тепе-тецдшп сактау, биологиялык эртYрлiлiктi коргау жэне табиги ресурстарды утымды пайдалану максатында курылды. Елде 10 улттык парк, 14 корык, 4 табиги резерват жэне бiрнеше мемлекетпк табиги ескертюштер бар.
> Мемлекеттiк улттьщ корыктар.
> Мемлекеттiк улттьщ табиги саябактар.
> Мемлекетпк табиги резерваттар.
> Мемлекеттiк корьщтьщ аймактар.
> Мемлекеттiк табиги корыкшалар.
> Мемлекеттiк табигат ескертюштерь
> Мемлекеттiк зоологиялык бактар.
> Мемлекетпк ботаникалык бактар.
> Мемлекеттiк дендрологиялык бактар жэне т.б
^азакстанньщ Yлкен аумагы эртYрлi табиги зоналарды камтиды, соньщ шшде дала, ормандар, таулар мен шелдер. Бул табиги жагдайлардьщ эртурлшш уникалды экожYЙелердi курайды, олар кептеген жануарлар мен еамдш тYрлерiн колдайды. ДYниежYзiлiк жабайы
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
табигат коры (WWF) мэлiмeттepiнe сэйкес, ^азакстанда 5000-нан астам тамырлы eсiмдiктер, 600-ден астам кус жэне 200-ден астам CY^opeKirnep тYрлерi тiркелген. Алайда, адам эрекеттер^ оныц iшiндe ауыл шаруашылыгы, енеркэсштш даму жэне табиги ресурстарды тиiмдi пайдаланбау, бул биoалуантYpлiлiккe кауiп тeндipeдi. Осы тургыдан ерекше коргалатын табиги аумактар оныц сакталуы Yшiн мацызды куралга айналады.
^азакстанда кептеген ерекше коргалатын табиги аумактар бар, олар бipнeшe тYpгe бeлiнeдi:
¥лттык парктер - бул табиги кeшeндepдi сактау жэне туракты туpизмдi камтамасыз ету Yшiн курылган коргалатын аумактар. ¥лттык парктер экoлoгиялык-туpистiк кызмет Yшiн мацызды объектшер болып табылады, бул табигатты сактау мен eщpлepдщ экономикасын дамытуга мYмкiндiк бepeдi. ^азакстандагы улттык парктердщ мысалдарына Алтай, Баянауыл, Кeнгepлi жэне Алакел улттык паpктepi жатады.
^орьщтар - бул сирек жэне жойылып кету каупi бар тYpлepдi коргауга арналган аумактар, мунда шаруашылык кызмет тыйым салынган. ^орыктар ец осал экожуйелер мен тYpлepдi коргауга мYмкiндiк бepeдi, бул оларды биoалуантYpлiлiктi сактау Yшiн мацызды eтeдi. ^азакстанда белгш корыктардыц бipi - Наурызым корыктары, онда акку жэне кызыл бYpкiт сиякты сирек кeздeсeтiн тYpлep бар.
^орыкшалар - бул коргалатын аумактар, мунда коргау табигат коргау кызметше зиян кeлтipмeй, сирек тYpлepдi немесе экoжYЙeлepдi сактау максатында жузеге асырылады. Заказниктер коргалатын жэне коргалмаган аумактар арасында аралык аймак peтiндe кызмет ете алады жэне кeбiнeсe шeктeулi жер пайдалану, мысалы, жайылымдар немесе ауыл шаруашылыгы жерлерш камтиды.
^азакстандагы биoалуантYpлiлiк 5000-нан астам тамырлы eсiмдiктep, 600-ден астам кус жэне 200-ден астам CYткopeктiлep тYpлepiмeн усынылган. Олардыц iшiндe шамамен 170 тYP сирек немесе жойылып кету каушнде. ^азакстандагы Е^ТА экoжYЙeлepдi коргау жэне калпына кeлтipу, сирек жэне жойылып кету каушндеп тYpлep Yшiн тipшiлiк ортасын камтамасыз ету, сондай-ак экология жэне табигатты коргау саласындагы гылыми зерттеулер жYpгiзу Yшiн мацызды peл аткарады.
Кесте 1. Казакстанныц Heri3ri улттык napKTepi
Парктыц атауы Курылу жылы Аумагы (км2) Непзп флора мен фауна тYрлерi
Алтай 1992 1500 Тянь-Шань шыршасы, кар барысы, рябчик
Баянауыл 1985 200 Сiбiр шыршасы, сiбiр козы
Кенгерлi 2010 120 Кепкабатты ормандар, сирек кустар
Алакел 1998 760 Саргасса водороа, фламинго
Шарын 2004 1000 Шарын каньоны, сирек еамдштер мен жануарлар
^азакстанныц экожYЙелерi:
^азакстандьщ ландшафт эртYрлi болып келедi жэне дала, орман, тау жэне шел сиякты эртYрлi экожYЙелердi камтиды, олар:
Далалар. ^азакстан далалары елдiц кеп белшн алып жатыр жэне флора мен фаунаныц эртYрлiлiгiн колдайды. Мунда дала бYркiтiнiц жэне баска сирек кустардыц тYрлерi кездеседi. Далалар мал шаруашылыгы Yшiн де мацызды.
Ормандар. ^азакстан ормандары, солтYCтiк ецiрлердегi аралас ормандар мен шыгыстагы кылкан жапыракты ормандар биоалуашурлшкп сактау Yшiн мацызды рел аткарады.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Ормандар кептеген жануарлардьщ, мысалы, борсык, Kipni жэне буланныц мекен жайы болып табылады.
Таулар. Тянь-Шань жэне Алтай таулары сиякты таулы экожуйелер уникалды биоценоздар болып табылады, мунда сирек кездесетш турлер, мысалы, кар барысы мен таулы ешю емiр CYредi. Бул аудандар сондай-ак тущы су кездерi Yшiн мацызды.
Шелдер. ^азакстан шелдер^ мысалы, ^ызылкум жэне Мойынкум, кептеген бешмделген тYрлердiц, мысалы, сур каскыр мен дрофаныц мекенжайы болып табылады. Шел экожYЙелерi жогары турактылыкка ие жэне экологияны коргау ережелерi сакталган жагдайда флора мен фаунасын калпына келтiруге кабiлеттi.
Адамныц биоалуантYрлiлiкке эсерг
Адам эрекеттерi ^азакстандагы биоалуантYрлiлiкке елеулi эсер етедi. ЭкожYЙелерге эсер ететш негiзгi факторлар мыналар:
^оршаган ортаны ластау. Энеркэсiптiк калдыктар, ауылшаруашылык химикаттар мен калдыктар экожYЙелерге терiс эсер етедi жэне жергiлiктi тYрлердiц емiр сYPуiне кауiп тендiредi.
Ормандарды кесу. Лесозаготовкалар мен орман массивтерш ауыл шаруашылыгы жерлерше айналдыру кептеген тYрлер Yшiн тiршiлiк орталарын жогалтуга жэне экожYЙелiк кызметтердiц, мысалы, суды CYзу мен кемiртегiнi жинаудыц нашарлауына экеледь
Климаттыц езгеруi. Климаттыц езгеруi экожYЙелер мен тYрлердiц кептеген аспектiлерiне, соныц iшiнде тYрлердiц таралуына жэне маусымдык миграцияларга эсер етедi. Температура мен жауын-шашынныц кYрт езгеруi сирек кездесетш тYрлердiц емiр CYPуiне кауiп тендiре алады.
Урбанизация. ^алалардыц есуi мен инфракурылымды дамыту тiршiлiк орталарын белшектеуге жэне биологиялык эртYрлiлiктiц жогалуына экеледь Кептеген тYрлер жолдар мен гимараттарды салу нэтижесiнде емiр CYPУ орындарын жогалтады.
Ресурстарды шамадан тыс пайдалану. Су, орман жэне баска да ресурстарды тиiмдi пайдаланбау олардыц саркылуына жэне экожYЙелерге терiс эсер етуше экеледi.
Табигатты коргау багдарламалары ^азакстанда:
^азакстан биоалуантYрлiлiкке кауiп-катерлерге жауап ретшде табигатты коргау жэне Е^ТА-ны баскару бойынша бiрнеше багдарламалар мен стратегияларды эзiрледi. Мундай багдарламалардыц катарына мыналар жатады:
^оршаган ортаны коргаудыц улттык стратегиясы. Бул кужат биоалуантYрлiлiктi коргауга, экожYЙелердi калпына келтiруге жэне табиги ресурстарды туракты пайдалануга багытталган кешендi шараларды камтиды.
Экологиялык бiлiм беру жэне акпараттандыру. ^огамды экологиялык мэселелер туралы акпараттандыру жэне экологиялык бшм беру багдарламалары азаматтардыц табигатты коргау мэселелерше катысуын арттырады.
Серiктестiк багдарламалар. Мемлекетпк, жеке сектор жэне азаматтык когам арасында ынтымактастыкты кYшейту максатында серiктестiк багдарламалар жYзеге асырылады, бул ресурстар мен бiлiмдердi тиiмдi пайдалану Yшiн жаца мYмкiндiктердi ашады.
Туризмдi дамыту. Экологиялык туризмдi дамыту биоалуашурлшкп коргауга жэне жергiлiктi экономиканы колдауга мYмкiндiк бередi, себебi ол табигатты коргау шараларын каржыландыру Yшiн табыс кезi болып табылады.
Халыкаралык ынтымактастык. ^азакстан халыкаралык уйымдармен, эсiресе Б¥¥-мен, халыкаралык корлармен жэне экологиялык уйымдармен ынтымактастык орнатуда. Бул серiктестiк коршаган орта мен биоалуантYрлiлiктi коргауга багытталган халыкаралык стандарттарды енгiзу Yшiн кажет.
Баскару мэселелерi:
Е^ТА-ны баскару мен коргауда кездесетiн киындыктар ^азакстанныц табиги ресурстарын тиiмдi пайдалануды киындатады. Баскару мэселелершщ негiзгi мэселелерi мыналар:
^аржыландырудыц жеткшказдш. Кептеген Е^ТА Yшiн Heri3ri проблемалардьщ 6ipi -олардыц баскаруына кажетп каржылардыц жетiспеушiлiгi. Жеткiлiктi каржыландырусыз табиги ресурстарды коргау жэне гылыми зерттеулер жYргiзу mymkïh емес.
Мамандардыц тапшылыгы. Табигатты коргау жэне Е^ТА-ны баскару саласында бiлiктi кадрлардыц жетiспеушiлiгi тиiмдi табигат коргау шараларын жYзеге асыруды киындатады.
МYДделердщ конфликты. Кебiнесе бизнес мYДделерi, мысалы, пайдалы казбаларды ендiру немесе ауыл шаруашылыгы, табигатты коргау кажеттiлiктерiмен карама-кайшылыкта болып, Е^ТА-ны баскаруда киындыктар тугызады.
Координацияныц болмауы. Табигатты коргаумен айналысатын эртYрлi мемлекеттiк органдар арасындагы тиiмдi координацияныц болмауы функциялардыц кайталануына жэне багдарламалардыц жеткiлiктi турде жYзеге аспауына экелуi мYмкiн.
Жергшкп кауымдастыктардыц катысуы:
Е^ТА-ны баскару процестерше жергiлiктi кауымдастыктарды тарту биоалуантYрлiлiктi сактаудыц сэттi факторы болып табылады. Жергшкп тургындар кебiнесе жергiлiктi экожYЙе туралы ерекше бiлiмдерге ие болып, табигатты коргау багдарламаларына белсендi катысушылар бола алады.
Жергiлiктi кауымдастыктардыц катысуы мыналарды камтуы мYмкiн:
Табиги ресурстарды теракты пайдалану багдарламалары. Бул багдарламалар жергшкп тургындарга табиги ресурстарды сактауга жэне биоалуантурлшкп колдауга кемектесетш туракты шаруашылык жYргiзу эдiстерiн Yйретуге багытталган.
Жумыс орындарын куру. Экологиялык туризм мен баска да туракты багыттарды дамыту жергiлiктi тургындар Yшiн жумыс орындарын кура алады, бул олардыц табигатты коргауга деген мYДдесiн арттырады.
Yкiметтiк емес уйымдармен серiктестiк. Yкiметтiк емес уйымдармен ынтымактастык косымша ресурстар мен бшмдер тартуга кемектеседi, бул табигатты коргау жобаларын жYзеге асыруга мYмкiндiк бередi.
Гылыми зерттеулер жэне мониторинг
Биоалуашурлшктщ жай-кYЙiн гылыми зерттеулер мен мониторинг жYргiзу табигатты коргау саласындагы негiзделген шешiмдер кабылдау Yшiн кажетп болып табылады. ЭкожYЙелердегi езгерiстердi бакылауга жэне табигатты коргау шараларыныц тшмдшгш багалауга мYмкiндiк беретiн туракты зерттеулер жYргiзу мацызды. Зерттеулердiц негiзгi багыттары мыналарды камтуы мYмкiн:
Сирек турлердш популяцияларын зерттеу. Сирек жэне жойылып кету каупiндегi тYрлердiц популяцияларыныц жай-кушн мониторингтеу оларды коргау Yшiн уакытында шаралар кабылдауга мYмкiндiк бередi.
ЭкожYЙелiк кызметтердi зерттеу. ЭкожYЙелердiц кызметтердi, мысалы, суды CYзу, кемiртегiн жинау жэне топыракты сактау, керсету эдiстерiн ту^ну табиги ресурстардыц экономикалык кундылыгын багалауга мYмкiндiк бередi.
Климаттыц езгеруiнiц эсерш талдау. Климаттыц езгеруiнiц экожYЙелер мен турлерге эсерiн зерттеу адаптациялык стратегияларды эзiрлеуге кемектеседi.
Жаца коргау эдютерш эзiрлеу. Гылыми зерттеулер табигатты коргау тшмдшгш арттыру Yшiн жаца эдютер мен технологияларды эзiрлеуге ыкпал етуi мYмкiн.
^азакстандагы Е^ТА желiсiн дамыту, тиiмдi баскару жэне табигатты коргау процесше жергiлiктi кауымдастыктарды тарту елдш бай биоалуантYрлiлiгiн сактауда мацызды кадамдар болып табылады. ^азакстан биоалуантYрлiлiкке кауш тендiретiн кептеген киындыктармен бетпе-бет келед^ бiрак табигатты коргау мен туракты даму багытында жYргiзiлетiн сэттi багдарламалар елiмiздегi экологиялык жYЙенiц турактылыгын камтамасыз ету Yшiн негiз бола алады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. ^азакстан Республикасыныц экологиялык кoдeксi. (2015). Нур-Султан: ^азакстан Республикасыныц Паpламeнтi.
2. ДYниeжYзiлiк жабайы табигат коры (WWF). (2020). ^азакстанныц биоалуантурлшп: казipгi жагдайы мен сакталу перспективалары. https://www.wwf.kz
3. ^азакстан Республикасыныц улттык паpктepi мен корыктары туралы акпарат. (2021). Экология, география жэне табиги ресурстар. Нур-Султан: ^азакстан Республикасы Бшм жэне гылым министpлiгi.
4. Алматы, А. (2018). ^азакстандагы экологиялык каушаздш: мэсeлeлepi мен шешу жолдары. Экология жэне табигатты коргау, 3(12), 45-58.
5. Айтжанова, Г. (2019). Табигат коргау: ^азакстандагы ерекше коргалатын табиги аумактардыц peлi. ^оршаган ортаны коргау мэселелер^ 4(1), 27-34.
6. Бекмуратова, Д. (2021). Экологиялык туризм: табигат коргау жэне жергшкт] экономиканы дамыту. ^азакстандагы туризм жэне экология, 1(2), 12-19.
7. ^азакстан Республикасыныц экологиялык мониторинг! (2020). Нур-Султан: ^азакстан Республикасыныц Экология, геология жэне табиги ресурстар министрлш.
8. Зиятов, Б. (2017). ^азакстанныц биоалуантурлшгш сактау: зацнамалык аспектшер. Зац гылымы, 2(4), 56-63.
9. Омарова, Н. (2020). Ерекше коргалатын табиги аумактарды баскару: тэж1рибе мен мэселелер. Экология жэне коршаган орта, 2(3), 78-83.
10. Баянауыл улттык парю: экология, флора жэне фауна. (2021). Табигат коргау жэне экология, 3(1), 35-42.
11. Ресурстарды тиiмдi пайдалану: экологиялык турактылыкты камтамасыз ету. (2018). Экономика жэне экология, 1(5), 14-21.
12. ^азакстандагы корыктар: биоалуантурлшкп сактау бойынша тэж1рибелер. (2020). Жабайы табигат коргау журнал, 2(1), 44-50.
13. ^азакстанныц экологиялык жагдайы: статистикалык талдау. (2019). ^азакстан Республикасыныц ¥лттык экономика министpлiгi.
14. Табигат коргау гылыми-зерттеу институтыныц eсeптepi. (2021). Нур-Султан: Табигат коргау гылыми-зерттеу институты.
15. Климаттыц eзгepуiнiц экожуйелерге эсepi: ^азакстандагы зерттеулер. (2022). Экологиялык зерттеулер, 5(2), 89-95.
