CC BY
2УДК 39.01.94
ЭКОТУРИЗМ - ТАБИГАТТЫ ЦОРГАУ Ц¥РАЛЫ РЕТ1НДЕ. АСТАНА ЦАЛАСЫ МЫСАЛЫНДА
Ж¥МАБЕК БЕКАРЫС ЦАЙРАТ¥ЛЫ
Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия ултты; университетшщ 2-курс магистранты, Астана,
^азакстан
САИПОВ АБДИМАЖИТ АМАНЖОЛОВИЧ
Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия ултты; университетшщ педогогика гылымдарыныц
докторы, профессор, Астана, ^азакстан
Аннотация. Экотуризм цоршаган ортаны цоргауга да, вцгрдгц элеуметтж-экономикалъщ всугне де ыцпал ететт орныцты дамудыц мацызды цуралы болып табылады. Жаhандыц климаттыц взгеруг жэне экожYйелердiц нашарлауы жагдайында экотуризм табиги ресурстар мен мэдени мураны сацтау Yшiн стратегиялыц цажет болады. Мацала жумыс орындарын цуру, жергiлiктi бизнестi цолдау жэне халыцтыц вмiр суру сапасын арттыру Yшiн оныц элеуетiне назар аудара отырып, Казацстан астанасында экотуризмдi дамыту мYмкiндiктерiн царастырады. Экотуризм туристердi тартып цана цоймай, олардыц цоршаган ортага жауапкершшкпен царауын цалыптастырып, биоэртYрлiлiктi сацтауга ыцпал етедi. Экотуризмнщ мацызды бвлт-бул жергiлiктi цауымдастыцтарды процеске бiрiктiру, бул оларга туристы цызметтен пайда табуга жэне вз дэстYрлерiн сацтауга мYмкiндiк бередi.Мацала сонымен цатар экотуризмнщ мэдени мураны цоргауга эсерт талдайды. Туристер мен жергiлiктi тургындардыц взара эрекеттесуi мэдени алмасуга жагдай жасайды, бул бiрегей дэстYрлер мен цолвнердщ сацталуына ыцпал етедi. Экотуризмдi дамыту туристер арасында да, жергiлiктi тургындар арасында да аймацтыц мэдени цундылыцтары туралы хабардар болуга квмектеседi.Мацала турацты даму багытында бiрлесiп жумыс wтеудщ мацыздылыгын атап кврсетедi, бул табиги ресурстарды сацтап цана цоймай, узац мерзiмдi перспективада аймацтыц гYлденуiн цамтамасыз етедi.
Клт свздер: экотуризм, экожYйелердi сацтау, орныцты даму, жергiлiктi цогамдастыцтар, экологиялыц проблемалар, туристы маршруттар, экология саласындагы бшм, цорыцтар.
Астана жэне кала мацыныц табиги элеует тац калдырады. Ландшафттардьщ алуан тYрлiлiгi-шексiз дала мен таза келдерден тыгыз ормандарга дешн-экотуриспк маршруттарды куруга кец мYмкiндiктер ашады. Бул багыттар жергшкп тургындар Yшiн де, ещр конактары Yшiн де кызыкты, эрi бул ^азакстанныц табигаты мен мэдениетше кызыгушылыкты арттыруга ыкпал етедi.Астана мацындагы экотуризмнщ дамуы туристердi тартып кана коймай, жергшкп когамдастыктардыц емiрiн жаксартуда да мацызды рел аткарады. Жаца туриспк багыттардыц ашылуы кызмет керсету саласында жумыс орындарын ашады, шагын жэне орта бизнестщ дамуына ыкпал етедi жэне жалпы халыктыц емiр CYPУ децгешн арттырады. Бул эсiресе экономика мен экожYЙеге байланысты каркынды езгерiстер жагдайында байкалады.Сонымен катар, экотуризм аймактыц табиги мекендеу ортасы мен биоэртYрлiлiгiн сактауга тiкелей ыкпал етедi. Табиги ресурстарды коргау болашак урпак Yшiн мацызды аспектке айналуда. Бул ресурстарды утымды жэне орныкты пайдалану ^азакстан мурасыныц бiр белiгi болып табылатын бiрегей экожYЙелердi сактауга кемектеседi.Туракты даму теориясы Астана мен оныц мацындагы экотуриспк саясатты калыптастыруда орталык орын алады. Ол табиги ресурстарды тецгерiмдi пайдалану, экожYЙелердi сактау жэне
жергшкп халыктыц мYДделерiн ескеру кажеттшгше назар аударады. Бул экотуризм коршаган ортага зиян келтсрместен еркендей алатын Yйлесiмдi ортаны куру Yшiн мацызды.
Климаттыц езгеру^ ластану жэне биоэртурлшктщ жогалуы сиякты заманауи экологиялык киындыктар жагдайында экотуризм табигатты сактау мен туракты дамуды камтамасыз етудщ мацызды к¥ралына айналуда. Бул макала экотуризмнщ Астанада жэне оныц айналасында коршаган ортаны коргауга калай ыкпал ететiнiн зерттейдi, сондай-ак табысты мысалдар мен тэсiлдердi карастырады.
Астана тYрлi табиги ландшафттармен коршалган, мысалы:
-Бурабай улттык паркi езшщ эсем келдерiмен жэне ерекше жартас тYзiлiмдерiмен танымал. Саябакта флора мен фаунаныц кептеген тYрлерi, соныц шшде сирек кездесетш жэне жойылып кету кауш тенген тYрлер мекендейдi. Ол сондай-ак мэдени жэне тарихи мураныц мацызды нысаны болып табылады.
-жануарлар мен еамдштердщ сирек кездесетiн тYрлерiн байкауга мYмкiндiк беретiн «Кекшетау» корыгы. Мунда ак лейлек жэне дала бYркiтi сиякты тYрлер мекендейдi, бул оны орнитологтар мен табигат эуескойлары Yшiн тамаша орынга айналдырады.
-Есш езенi жэне оныц айналасында байдарка, балык аулау жэне велосипед тебу сиякты ашык аспан астында ю-шаралар бар. Бул жер сонымен катар аймактагы емiрдiц эртYрлiлiгiн колдайтын мацызды экожYЙе элементi болып табылады.Бул орындар экологиялык таза демалуга жэне аймактыц табиги мурасымен танысуга кызыгушылык танытатын туристердi тартады.
Табиги байлыгына карамастан, Астана экотуризмдi дамыту кезiнде ескеру кажет бiркатар экологиялык проблемаларга ие:
Кесте-1. Экологиялык проблемалар
Атауы Сипаттамасы
Ауаныц ластануы Кептеген баска ipi калалар сиякты Астана да автомобиль келш мен енеркэсштш шыгарындылардан туындаган ауаныц ластануынан зардап шегедi. Бул тургындардыц денсаулыгына да, аймактыц экожYЙелерiне де керi эсер етедi.
Климаттыц 63repyi ^азакстан, кептеген баска елдер сиякты, климаттыц езгерушщ салдарын, соныц iшiнде жауын-шашын мен температураныц езгерyiн бастан кешiрyде, бул биоэртурлшк пен экожYЙелiк кызметтерге эсер етyi мYмкiн.
Урбанизация ^алалык инфракурылымныц каркынды дамуы кебiнесе ормандардыц жойылуына жэне табиги мекендеу орындарыныц жойылуына экеледi. Бул табиги ресурстарды коргаудыц тиiмдi стратегияларын куруды талап етедi.
Экотуризм коршаган ортаны коргауга бiрнеше жолмен айтарлыктай эсер етуi мYмкiн. Экотуристiк кызметтерден тYсетiн кiрiстер корыктарды каржыландыруга, инфракурылымды жаксартуга жэне экожYЙелердi коргауга багытталуы керек. ДYниежYзiлiк туристiк уйымныц мэлiметi бойынша, экотуризм табигатты коргауды каржыландырудыц туракты кезi бола алады[1].Бул каржыландыруды келес максаттарда пайдалануга болады: -корыктардагы инфракурылым нысандарын жендеу жэне колдау; -жаца туриспк маршруттар куру жэне бурыннан барларын жаксарту; -экожYЙелерге гылыми зерттеулер мен мониторинг жYргiзу;
Сонымен катар,экотуризм коршаган ортаны коргаудыц мацыздылыгы туралы хабардарлыкты арттыруга багытталган бiлiм беру багдарламаларына мYмкiндiк бередi. Мысалы, экологиялык гидтермен экскурсиялар туристерге олардыц эрекеттерi табигатка калай эсер ететiнiн тусшуге кемектеседi[2].Экотуризм жумыс орындарын куру жэне
жергшкп бизнесп колдау аркылы жергiлiктi кауымдастыктардыц экономикалык дамуына ыкпал етедi. Бул тургындарга ормандарды кесу жэне ац аулау сиякты дэстYрлi шаруашылык тэжiрибелерiне тэуелдшкп азайтуга мYмкiндiк бередi[3].Жергiлiктi кауымдастыктар Yшiн артыкшылыктарга мыналар жатады:
-конак Yйлер мен экскурсиялык компаниялар сиякты экотуризммен байланысты шагын жэне орта бизнесп дамыту;
-кызмет корсету жэне коршаган ортаны коргау саласында жумыс орындарын куру; -жергiлiктi тургындардыц табысын арттыру жэне омiр CYPУ сапасын жаксарту; Астанада жэне оныц мацында экотуризм саласында табысты жобалар жYзеге асырылуда. Турлар мен iс-шараларды уйымдастыруда келес кадамдарды атап отуге болады:улттык саябак эртYрлi экскурсиялар,колдердегi су экскурсиялары, жабайы табигатты, соныц iшiнде сирек кездесетш кустарды бакылау, жергiлiктi тургындар да, туристер де катыса алатын аумакты тазарту жэне агаш отыргызу шараларын уйымдастыру.
Экотуризмнщ айкын артыкшылыктарына карамастан, ецсеру керек киындыктар да бар:
Кесте-2. Экотуризмдагы киындыктар
Атауы Сипаттамасы
Инфракурылым жеткiлiксiз Табиги корiктi жерлерге кол жепмдшкп камтамасыз ету Yшiн колiк жэне туриспк инфракурылымды жаксарту кажет. Буган жаца жолдар салу, когамдык колшп жаксарту жэне туристер Yшiн акпараттык орталыктар куру кiредi.
Нормативтiк базаныц болмауы ^азакстанда экотуризмдi реттеу Yшiн осы сектордыц туракты дамуын колдайтын накты зацнамалык базаны эзiрлеу кажет (экотуристiк компаниялардыц кызметш реттейтiн зацнама жэне табигатты коргау жэне биоэртурлшкке катысты ережелер).
Хабардарлыктыц болмауы Жергшкп тургындар мен болашак туристер кобшесе экотуризмнiц мYмкiндiктерi туралы бiлмейдi. Оныц мацыздылыгы мен артыкшылыктары туралы хабардар болу туристердi кобiрек тартуга ыкпал етедi. Халыкты акпараттандыруга багытталган жарнамалык кампаниялар мен бiлiм беру багдарламалары кажет.
Астанада жэне оныц мацында экотуризмдi табысты дамыту Yшiн мынадай шараларды усынуга болады:
Кесте-3. Астанада экотуризмдi дамыту бойынша усыныстар
Атауы Сипаттамасы
Инфракурылымды куру Жолдар, колiк жэне акпараттык орталыктарды коса алганда, экотуристерге арналган инфракурылымды дамыту жэне жаксарту келушiлердi кобiрек тартуга комектеседi. Буган мыналар юредг -табиги корiктi жерлерге кол жепмдшкп жаксарту; -ыцгайлы автотурактар мен демалыс орындарын куру;
Жергiлiктi бастамаларды колдау Жергшкп кэсшкерлер мен экотуризм бастамаларын мемлекетпк колдау осы сектордыц осуiне ыкпал етуi мYмкiн. Бул мыналарды камтиды: -шагын жэне орта бизнеске арналган гранттар мен субсидиялар; -экотуризм жэне туракты даму мэселелерi бойынша жергшкп тургындарга арналган окыту багдарламалары;
Экотуризм промоциясы Жергшкп тургындар арасында да, баска ощрлер мен елдерден келген туристер арасында да Астанада экотуризм мYмкiндiктерi
туралы хабардарлыкты арттыруга багытталган жарнамалык
наукандарды журпзу кажет:
-аймактагы экотуризмге арналган веб-сайттар мен элеyметтiк
желiлердi куру;
-экотуризм бойынша халыкаралык кeрмелер мен форумдарга
катысу;
Бул усыныстар Астанадагы жэне оныц айналасындагы экотуризм жай гана тренд емес екенш, K;a3ipri замангы экологиялык жэне элеуметпк сын-тегеурiндер жагдайындагы стратегиялык кaжеттiлiк болып табылатынын кeрсетедi. Жahaндык климаттыц e3repyi, табиги ресурстардыц саркылуы жэне экожуйелердщ нашарлауы адамныц коршаган ортамен езара эрекеттесyiнiц жаца тэсiлдерiн кажет етедь Туракты даму кагидаттарына негiзделген экотуризм аймактыц бiрегей табиги жэне мэдени ресурстарын сактауда, сондай-ак жергiлiктi кауымдастьщтардыц eмiр суру сапасын жаксартуда мацызды курал бола алады[4].
Астанада экотуризмнщ дамуы eцiрдiц элеyметтiк-экономикaлык eмiрiне кептеген оц салдарлар экеледь Ец алдымен, экотуризм жумыс орындарын куруга ыкпал етедь Экотуризм конак уй жэне мейрамхана бизнес^ сондай-ак экологиялык туризм жэне белсендi экскурсияларды уйымдастыру сиякты салаларда жумыска орналасуга жаца мумкшдштер ашады. Жергiлiктi тургындарга экскурсия журпзу жэне тyристiк кызмет кeрсетy дагдыларын уйрету экономикалык eсyге жэне мэдени бiрегейлiктi сактауга жагдай жасайды.
Экотуризмде жумыс орындарын куру жергiлiктi халыктыц табыс децгейiн арттырып кана коймайды, сонымен катар шагын жэне орта бизнестщ дамуына ыкпал етедi. Туристерге кажетп кeптеген кызметтердi жергiлiктi кэсшкерлер — экологиялык таза eнiм усынатын фермерлерден бастап, аймактыц мэдени дэстурлерш бiлдiретiн халык колeнершiлерiне дейiн усына алады. Осылайша, экотуризм жергiлiктi тургындардыц табысын арттырып кана коймайды, сонымен катар жаца бизнес пен бастамаларды куру аркылы экономикалык дамуды ынталандырады.
Экотyризмнiц элеyметтiк-экономикалык эсерi
Экотуризмнщ
экологиялык
aспектiлерi
Экотуризмнщ непзп артыкшылыктарыныц бiрi-оныц коршаган ортаны коргауга ыкпал ету кабшеп. Экотуризм биоэртYрлiлiк пен экологиялык турактылыкты сактауга баса назар аударады. Кeптеген табиги ресурстар таусылган жагдайда, экотуризм оларды коргау кaжеттiлiгiне назар аударуы мYмкiн. Мысалы, жануарлар мен eсiмдiктердiц сирек кездесетiн тYрлерiн бакылау Yшiн уйымдастырылган экскурсиялар осы тYрлердi коргауга кeмектесiп кана коймай, сонымен катар тyристердiц экожYЙелердi сактаудыц мацыздылыгы туралы хабардарлыгын арттыра алады.
Табиги ресурстарды туракты пайдалану экотуризмнщ непзп кагидасы болып табылады. Экотyристiк бастамалар экологиялык таза технологиялар мен тэжiрибелердi пайдалануды камтуы мYмкiн коршаган ортага терiс эсердi барынша азайтуды кeздеyi тиiс. КYн пaнельдерi сиякты баламалы энергия кeздерiн енгiзy жэне конак Yй бизнесiнде нeлдiк калдыктарды колдану экотyризмнiц кeмiртегi iзiн айтарлыктай тeмендетyi мYмкiн.
Мэдени aспектiлер жэне мураны сактау
Экотуризм аймактыц мэдени мурасын сактауда да мацызды рeл аткарады. Эр тYрлi этникалык топтар мен мэдени дэс^рлер шогырланган Астанада экотуризм жергiлiктi мэдениет пен тарихты бейнелеуге арналган алац бола алады. Фестивальдар, шеберханалар мен ^рмелер сиякты мэдени iс-шaрaлaрды eткiзy мэдени тэжiрибенi сактап кана коймай, шынайы тэжiрибеге кызыгушылык танытатын туристердщ назарын аударады.
Позитивтi тэжiрибенi калыптастыру Yшiн туристер мен жергiлiктi тургындар арасындагы eзaрa эрекеттесу eте мацызды. Жергшкп тургындар eздерiнiц дэстYрлерi мен бiлiмдерiмен бeлiсе алады, бул туриспк тэжiрибенi байытады жэне мэдени алмасуга ыкпал етедi. Мундай мYмкiндiктердi жасау эртYрлi мэдениеттер арасындагы курмет пен тYсiнiстiк децгейiн арттыруга экелyi мYмкiн, бул кeпултты ^азакстанда ерекше мацызды.
Астанадагы жэне оныц айналасындагы экотуризм туракты дамуга кол жетюзу, табиги жэне мэдени мураны сактау жэне жергiлiктi халыктыц eмiр CYPУ сапасын арттыру Yшiн куатты курал болып табылады. ^аз1рп сын-катерлер жагдайында экотуризм экономикалык eсy мен коршаган ортаны коргау арасындагы байланыс бола алады. Табигат пен мэдениетп курметтеу принциптерiне негiзделген экотуризмге туракты ^зкарас аймак Yшiн де, оныц тургындары Yшiн де колайлы болашакты камтамасыз ете отырып, адам мен коршаган ортаныц Yйлесiмдi eзaрa эрекеттесyiне мYмкiндiктер жасайды[5].
Экотyризмдi дамыта отырып, Астана кaзiргi жэне болашак урпакка тиiмдi болатын туракты экожYЙенi кура отырып, экономикалык дамудыц коршаган ортаны коргаумен катар жYре алатыныныц Yлгiсi бола алады.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Бакли, Р. Экотуризм: принциптерi мен практикасы. Оксфорд: CABI баспасы .
2. Феннел, Д. А. Экотуризм: Юрюпе. Туризмдi Баскару, 29 (3), 575-577.
3. Бал. М. Экотуризм жэне туракты Даму: Вашингтон, КОЛУМБИЯ округi:Island Press.
4. Петров, С. В. (2022). Социально-экономические аспекты экотуризма в Казахстане. Вестник Казахского национального университета, 20(2), 11-25.
5. ДYниежYзiлiк Туриспк ¥йым. (2018). Экотуризм: туракты даму куралы.
