CC BY
5ЭОЖ 332.3
ЦАЗАЦСТАНДАГЫ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫЦ ЭКОЛОГИЯЛЫЦ МЭСЕЛЕЛЕР1
ЕРКЫНОВА ДАНА ЕРКЫНЦЫЗЫ
Кадастр кафедрасыньщ 4 курс студентi, Сэкен Сейфуллин атындагы ^азак агротехникалык зерттеу университетi, Астана, ^азакстан
ЕСЖАНОВА ТАЗАГУЛЬ СУЛЕЙМЕНОВНА
Кадастр кафедрасыньщ ага окытушысы, Сэкен Сейфуллин атындагы ^азак агротехникалык зерттеу университетi, Астана, ^азакстан
Аннотация: Бул мацалада Казацстанныц жерресурстарын пайдалануда туындайтын экологиялыц проблемалары царастырылады. Елдег1 жерлердщ деградациясы, швлейттену жэне топырацтыц ластануы сияцты нег1зг1 экологиялыцмэселелердщ себептер1 мен салдары талцыланады. Жердщ тшмЫз пайдалануы мен табиги ресурстарды дурыс басцармау ауыл шаруашылыгына, биологиялыц эртурлткке жэне халыцтыц вмгр CYPУ децгейгне кер1 эсер ететн кврсетшген. Сонымен цатар, бул мэселелерд1 шешу жолдарыреттде турацты ауыл шаруашылыгы эд1стер1н енг1зу, су ресурстарын тшмд1 пайдалану, мониторинг жург1зу жэне экологиялыц бшм беруд1 дамыту усынылады. Мацалада жер ресурстарын сацтау жэне цалпына келт1ру бойынша мемлекеттт жэне халыцаралыц децгейдег1 шараларга назар аударылып, Казацстанныц экологиялыц турацтылыгына цол жетшзудег1 мацызды цадамдар сипатталады.
Трек свздер: Казацстан, Жер ресурстары, экологиялыц проблемалар, швлейттену, топырац деградациясы, турацты ауыл шаруашылыгы, су ресурстары, биологиялыц эртYрлiлiк, экологиялыц турацтылыц, цалпына келтгру.
Жер ресурстары — кез келген елдщ экономикалык дамуыныц ец мацызды непздершщ бiрi, эаресе ^азакстан сиякты елдерде, мунда ауыл шаруашылыгы мен тау-кен eндiрiсi экономикада басты рел аткарады. Елдщ табиги байлыктары эр тYрлi, солтYCтiктiц кунарлы топырагынан, ощустштщ жэне батыстыц кец даласына дешн созылады. Алайда, экономикалык максаттарда жер ресурстарын белсендi пайдалану, оныц шшде интенсивт ауыл шаруашылыгы, енеркэсштш пайдалы казбаларды eндiру жэне урбанизация бiркатар ауыр экологиялык проблемаларга алып келдi.
Соцгы уакытта топырактыц деградациясы, шелейттену жэне ластану мэселелерi барган сайын eзектi бола тYсуде. Бул проблемалар тек экожYЙелердiц жагдайын нашарлатпайды, сонымен катар, халыктыц eмiр CYPУ сапасына, ауыл шаруашылыгыныц турактылыгына жэне азык-тYлiк ресурстарына тшелей эсер етедi. Осы макалада ^азакстандагы жер ресурстарын пайдалану мэселелерiмен байланысты негiзгi экологиялык проблемалар талданады, сондай-ак туракты дамуды камтамасыз ету Yшiн оларды шешу жолдары усынылады.
^азакстан — аумагы шамамен 2,7 млн км2 болатын элемдегi тогызыншы Yлкен ел. Табиги-климаттык жагдайлары ощуспктеп жэне батысындагы жартылай шeлейттi жэне шeлдi аймактардан, солтYCтiктегi жэне орталыктагы дала жэне орман дала аймактарына дешн эр тYрлi. Елдщ ландшафттарыныц мундай эртYрлiлiгi ^азакстанныц жер ресурстарын элемдеп ец мацызды ресурстардыц бiрiне айналдырады, бiрак бул оларды рационалды пайдалануга арналган ерекше киындыктар туындатады [1].
^азакстанныц жерлерi ауыл шаруашылыгы, мал шаруашылыгы жэне минералды-энергетикалык ресурстар Yшiн мацызды. Дегенмен, бул ресурстарды бакылаусыз пайдалану олардыц жагдайыныц едэуiр нашарлауына алып келедi. Топырактардыц деградациясы, эрозиясы, сортацдануы жэне шeлейттенуiмен байланысты проблемалар тек жедел шешудi гана емес, сондай-ак жер ресурстарын баскарудыц узак мерзiмдi стратегиясын талап етедь
^азакстандагы жер ресурстарын пайдаланумен байланысты экологиялык проблемалар соцгы онжылдыктар бойы жинакталып келе жаткан бiрнеше мацызды мэселелермен сипатталады. Бул проблемалар экологиялык жYЙелердi гана емес, сонымен катар елдщ экономикалы; дамуын да камтиды.
Негiзгi проблемалардьщ бiрi — топырактардыц деградациясы, ол олардьщ кунарлылыгын жогалтуымен кeрiнедi. Осы процест тудыратын басты факторлар — эрозия, сортацдану жэне шелейттену. Топырак эрозиясы негiзiнен ауыл шаруашылыгында дурыс пайдаланбау жэне малды шамадан тыс жаюмен байланысты. Эрозияга ушыраган жерлердщ ауданы туракты тYрде артып келед^ бул ауыл шаруашылыгына кауiп тeндiредi, эсiресе дала жэне жартылай шелейтп аймактарда [2] .
Интенсивтi ауыл шаруашылыгы, эдетте, егiстiктегi ротацияныц жетюпеушшпмен жэне ресурстарды рационалды пайдаланбаумен сипатталады, бул кунарлы жерлердщ таусылуына экеледь ^азакстан бидайдыц iрi eндiрушiсi ретшде танымал, ал бiр жэне сол учаскелердi кепжылдык егудщ жеткiлiксiздiгi топырактыц кунарлылыгын жогалтуына алып келедi. Бул, ез кезегшде, ауыл шаруашылыгыныц одан эрi нашарлауына экеледi, бул да проблеманы шиеленiстiредi.
Ауыл шаруашылыгы да топырактардыц ластануына Yлкен Yлес косады, eйткенi химиялык тыцайткыштар мен пестицидтер кеп мелшерде пайдаланылады. Энеркэсiптiк кызмет, эсiресе мунай мен кeмiр eндiру, топыракта ауыр металдар мен баска ластаушы заттардыц жиналуына себеп болады. Бул тек жер ресурстарыныц сапасын нашарлатпайды, сонымен катар кейбiр аймактарда жалпы экологиялык жагдайды да нашарлатады.
^азакстандагы жер ресурстарын пайдалануга эсер ететш ец мацызды факторлардыц бiрi — су тапшылыгы. Климаттык езгерютер жауын-шашын децгейiнiц тeмендеуiне жэне су ресурстарыныц таусылуына алып келд^ бул эаресе оцтYCтiк жэне батыс аймактарда байкалады. ^ургакшылык жерлердiц деградациясына ыкпал етедi, оларды ауыл шаруашылыгына жарамсыз етедi.
^азакстан сондай-ак оцтYCтiкте жэне батыста орналаскан аймактарда шелейттену проблемасымен бетпе-бет келедi. Бул процесс климаттыц eзгеруi, малды шамадан тыс жаю жэне топырактыц деградациясы салдарынан ^шейедь Шелейттену ауыл шаруашылыгы мен мал шаруашылыгы Yшiн жарамды жерлердiц алацын азайтады, бул экономикалык жэне экологиялык проблемаларды одан эрi терецдетедi.
^азакстандагы жер ресурстарын пайдаланумен байланысты экологиялык проблемалардыц себептерi кеп, олардыц кепшшп интенсивтi шаруашылык кызметiмен жэне жер ресурстарын тиiмдi баскарудыц жетiспеушiлiгiмен байланысты. Дэл осы экологиялык проблемаларды тудыратын непзп факторларды карастырайык.
Топырактардыц деградациясы мен таусылуыныц басты себебi ауыл шаруашылыгында жерлердщ интенсивт пайдаланылуы болып табылады. ^азакстанда монокурылымды ауыл шаруашылыгы кещнен таралган, эсiресе бидай еаруде, бул егiстiктердi жеткiлiктi ротациясыз пайдалану топырактыц деградациясына, эрозиясына жэне ешмдшгшщ тeмендеуiне алып келедi. Ауыл шаруашылыгында Yлкен келемде агрохимияныц колданылуы да топырактар мен жер асты суларын ластайды [3].
Энеркэсiптiк кызмет, эаресе пайдалы казбаларды eндiрумен байланысты, жер ресурстарына Yлкен кысым кeрсетедi. Мунай жэне кeмiр кен орындарын игеру, сондай-ак баска табиги ресурстардыц eцделуi жер экожYЙелерiнiц бузылуына, топырактыц ауыр металдар мен химиялык заттармен ластануына себеп болады. Бiркатар аймактарда тау-кен eндiрiсi салдарынан жойкын эсерлер байкалады, бул жерлердi пайдалануды аяктаганнан кешн калпына келтiрудi киындатады.
Климаттык езгерютер бар проблемаларды ^шейтедь ^азакстанныц бiркатар аймактарында жауын-шашын децгейiнiц тeмендеуi жэне температураныц жогарылауы шелейттену мен топырактыц деградация процесш кYшейтедi. ОцтYCтiк жэне батыс аймактарда байкалатын кургакшылык ауыл шаруашылыгы мен мал шаруашылыгыныц
жагдайын нашарлатады, бул ез кезегшде калган жерлерде ресурстарды шамадан тыс пайдалануга ыкпал етедь
Кептеген экологиялык проблемалар жер ресурстарын тиiмдi баскарудыц жоктыгынан жэне заманауи технологияларды жеткiлiксiз колданудан туындайды. ^азакстандагы ауыл шаруашылыгыныц жэне жер пайдалануды баскарудыц кеп белiгi есюрген эдiстерге CYЙенедi, бул жерлердi пайдаланудыц тиiмдiлiгiн темендетедi. Жаца агротехнологиялар мен баскару эдiстерiн енгiзу жагдайды айтарлыктай жаксарта алады, бiрак кептеген аймактарда мундай тэсiлдер элi де темен децгейде.
Жер ресурстарын тшмаз пайдаланудыц экологиялык проблемалары ^азакстанныц коршаган ортасы мен экономикасына айтарлыктай зиян келтсредг Бул салдар халыктыц емiр CYPУ сапасына жэне елдiц туракты дамуына керi эсерiн тигiзедi.
Ец ауыр салдардыц бiрi — топырак кунарлылыгыныц темендеуi, бул ауыл шаруашылыгы ендiрiсiне тiкелей эсер етедi. ^азакстан дэндi дакылдардыц мацызды экспорттаушысы болгандыктан, жерлердщ деградациясы ешмдшкп айтарлыктай темендетедi. Бул ез кезегшде ел шшдеп азык-тYлiк кауiпсiздiгiне жэне ^азакстанныц негiзгi ауыл шаруашылык енiмдерiн сатып алушыларга кауш тендiредi.
Жердiц деградациясы биологиялык эртYрлiлiктiц азаюына алып келедi, эсiресе шелейттену мен эрозия процес кYшейген аймактарда. кунарлы топырак пен табиги экожYЙелердiц жойылуы кептеген есiмдiктер мен жануарлардыц мекендейтiн жерiн жогалтуына экеледi. Бул экожYЙелердiц турактылыгына эсер етiп, олардыц калпына келу жэне езiн-езi реттеу мYмкiндiгiн темендетедi.
Жердiц енiмдiлiгiнiц темендеуi ауыл шаруашылыгына тэуелдi аймактарда экономикалык жагдайдыц нашарлауына экеледi. Бул кедейшшктщ есуiне, ауылдык жерлерден калаларга миграцияга жэне зардап шеккен аймактардагы емiр CYPУ децгейiнiц темендеуiне экелуi мYмкiн. Жер деградациясынан келген экономикалык шыгындар ауылдык аумактардыц дамуын тежейдi жэне жердi калпына келтiруге Yлкен шыгындарды талап етедi.
Ластану мен шелейттену сиякты ауыр экологиялык проблемалар табиги жYЙелердi элсiретiп, оларды климаттыц езгеруi мен адам эрекетiне элдекайда осал етедь Бул экожYЙелердiц турактылыгын жогалтуына жэне айтарлыктай ^ш-жшераз калпына кел^рудщ мYмкiн еместiгiне экелуi мYмкiн. Кейбiр аймактарда жер деградациясы кайтымсыз процеске айналуы мYмкiн, бул жерлердi пайдалануга катысты тэсiлдердi кайта карауды талап етедь
^азакстандагы жер ресурстарын пайдалануга байланысты экологиялык проблемаларды шешу Yшiн кешендi тэсiл кажет, бул технологиялык инновацияларды жэне мемлекеттiк децгейде кабылданатын саяси шараларды камтиды. Мэселелердi шешудщ негiзгi жолдарын карастырайык.
Экологиялык проблемалардыц шешiмiнiц бiрi — туракты ауыл шаруашылыгы эдютерше кешу. Мунда егiстiктi кезектеспрудщ мацызы зор, бул топырактыц кунарлылыгын сактап, оныц саркылуын азайтуга мYмкiндiк бередi. Сонымен катар, органикалык тыцайткыштарды кецiрек пайдалану жэне химиялык пестицидтердi колдануды азайту кажет, себебi олар топырак пен су ресурстарына терю эсер етедi. Дэл егiншiлiк технологияларын енгiзу де ресурстарды тиiмдi пайдалануды арттырып, топыракка тYсетiн ауыртпалыкты азайта алады.
Жер ресурстарыныц жагдайын тиiмдi бакылау жYЙесi кажет, бул деградация каутн уактылы аныктап, оларга эрекет етуге мYмкiндiк бередi. Бул топырак жагдайын туракты бакылауды жэне ландшафттардыц езгерiсiн талдау Yшiн спутниктiк деректер мен геоакпараттык жYЙелердi пайдалануды камтиды. Мундай шаралар экологиялык проблемалардыц аукымын дэлiрек багалауга жэне оларды шешуге багытталган багдарламаларды эзiрлеуге кемектеседi [5].
Судыц жетiспеушiлiгi мен кургакшылык мэселесi, эсiресе ауыл шаруашылыгында, су ресурстарын тиiмдi пайдалануга арналган шараларды кажет етедь Тамшылатып суару жэне баска да суды Yнемдейтiн технологияларды енпзу су кездерiне тYсетiн ауыртпалыкты едэуiр
азайтып, кургак климат жагдайында ауыл шаруашылыгы жерлершщ ешмдшшн арттыра алады.
Шелейттену мен жердщ деградациясына карсы кYресу Yшiн, эсiресе эрозияга ушыраган жэне кургакшылыкка бейiм аймактарда, ормандарды калпына келтсру жэне кегалдандыру жумыстарын жYргiзу кажет. Ормандарды отыргызу жэне жайылымдык жерлердi калпына келтiру багдарламалары экожYЙелердi калпына келтсруге жэне шелейттену процесiн бэсецдетуге кемектесе алады. Мундай бастамаларды мемлекет тарапынан колдау олардыц сэттi жYзеге асуы Yшiн мацызды.
Халыктыц экологиялык хабардарлыгын арттыру жердiц деградациясымен тресте мацызды рел аткарады. Экологиялык бшм беру багдарламалары азаматтарды табиги ресурстарга укыпты карау, ауыл шаруашылыгын туракты жYргiзу жэне коршаган ортаны коргаудыц мацыздылыгы туралы акпараттандыруга багытталуы тшс. Жер ресурстарын калпына келтiру жобаларына жергiлiктi кауымдастыктарды тарту осы шаралардыц нэтижелерiн жаксартуга кемектеседi.
^азакстандагы жер ресурстарын пайдалануга байланысты экологиялык проблемалар елдщ туракты дамуына Yлкен кауш тендiредi. Топырактыц деградациясы, шелейттену, жердщ саркылуы жэне коршаган ортаныц ластануы жедел назар аударуды жэне кешендi шешiмдердi талап етедi. Жер ресурстарыныц жагдайыныц нашарлауы ауыл шаруашылыгына, биологиялык эртYрлiлiкке, халыктыц емiр CYPУ децгешне жэне елдiц экономикалык турактылыгына тшелей эсер етедi.
Алайда, бул киындьщтарга карамастан, жагдайды жаксарту Yшiн кептеген мYмкiндiктер бар. Туракты ауыл шаруашылыгы эдютерш енгiзу, су ресурстарын тиiмдi пайдалану, ормандарды калпына келтiру жэне халыктыц экологиялык хабардарлыгын арттыру жердщ деградациясымен ^рестщ непзп элементтерiне айналуы мYмкiн. Мемлекеттiк колдау жэне заманауи технологиялар жер ресурстарын тиiмдi жэне экологиялык каушаз пайдалануга кемектеседi.
1. ^азакстан Республикасы Ауыл шаруашылыгы министрлш 2020 / ^азакстанныц ауыл шаруашылыгы туралы улттык баяндамасы. https://www.minagri.gov.kz
2. Б¥¥ Даму Багдарламасы. 2020 // ^азакстандагы жердiц деградациясы жэне шелейттену мэселелерь https://www.kz.undp.org
3. ^азак улттык аграрлык университетi 2019 // ^азакстандагы ауыл шаруашылыгыныц жер пайдалану проблемалары. https://www.kaznaru.edu.kz
4. Бекенова, Л. //2020// Жер деградациясыныц экономикалык салдары // ^азакстанныц экономика журналы, 15-24 бет.
5. Б¥¥ ^оршаган орта женшдеп багдарламасы. 2019 //Шелейттенумен кYрес бойынша ^азакстандагы халыкаралык тэж1рибе. https://www.unep.org
6. Телеубеков, 2017// ^азакстандагы жер ресурстарын коргау жэне калпына келтсру бойынша мемлекеттiк шаралар // Табигат ресурстарын баскару журналы, 12(4), 35-41.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
