CC BY
0ОЖЭ 631.111.2
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИК АСЫНДАГЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫГЫ МАКСАТЫНДАГЫ ЖЕРЛЕРДЩ ЖАЙ-КYЙIН ТАЛДАУ
КАМАЛХАНОВ ДОСЖАН АЛТАЙ¥ЛЫ
С.Сейфуллин атындагы ^азак агротехникалык зерттеу университетi Жер ресурстарын баскару жэне дизайн факультетшщ 4 курс студент
БЕРИСТЕНОВ АЙДАРБЕК ТАЙНИГАЗЫНОВИЧ
Еылыми жетекшi, Астана к. ^азакстан
Аннотация: Мацалада 2024 жылга арналган Казацстандагы ауыл шаруашылыгы алцаптарыныц жай-куйте талдау, оныц 1ш1нде олардыц цаз1рг1 жагдайы, нег1зг1 проблемалары мен ыцтимал шешгмдерг бершген. Ауыл шаруашылыгы мацсатындагы жерлерд1 цысцарту, топырацтыц тозуы жэне су ресурстарыныц жет1спеуш1л1г1 мэселелер1 царастырылуда. Жердщ жай-куйт жацсарту, оныц 1ш1нде егт шаруашылыгыныц турацты технологияларын енг1зу, суару ЖYйелерiн жацгырту жэне бузылган жерлерд1 цалпына келтгру бойынша шаралар усынылды.
ТYйiндi свздер: ауыл шаруашылыгы жерлерi, топырацтыц деградациясы, топырац эрозиясы, егктт айналымы
Ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлер ^азакстан Республикасыньщ экономикасында азык-гулш каушаздшн камтамасыз етуде, ауылдык аумактарды теракты дамытуда жэне улттык ресурстарды колдауда шешушi рел аткарады. ^азакстанныц ауыл шаруашылыгы тиiмдi баскару жэне теракты даму Yшiн туракты мониторинг пен талдауды кажет ететiн ауыл шаруашылыгы жерлершщ Yлкен аумактарын пайдалануга негiзделген. Бул макалада бiз ^азакстандагы ауыл шаруашылыгы жерлершщ казiргi жагдайын карастырамыз, негiзгi проблемаларды аныктаймыз жэне оларды шешудщ ыктимал жолдарын усынамыз.
1. Ауыл шаруашылыгы жерлершщ жалпы сипаттамасы 2024 жылгы жагдай бойынша ^азакстан Республикасы Ауыл шаруашылыгы министрлшнщ мэлiметi бойынша ауыл шаруашылыгына арналган жерлердщ жалпы ауданы шамамен 222 миллион гектарды курайды. Бул жерлерге епспк, жайылым, шабындык, бакшалар жатады. Жалпы ауыл шаруашылыгы алкаптарыныц 80 пайыздан астамын курайтын егiстiк алкаптарга басты назар аударылады [1].
2019 жылга жердщ жай-^й мен пайдаланылуы туралы жиынтык талдамалык есеп бойынша ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлер 106,4 млн.га, босалкы жерлер - 95,7 млн. 5 санат шамамен 23% курайды (1-сурет).
1 -сурет. ^азакстан Республикасыньщ 2019 жылга арналган жер корыныц курылымы
(млн. га)
Бул жумыстыц максаты: 2013-19 жылдар кезещнде ^азакстан Республикасыныц ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлерiн пайдалануды талдау, оныц iшiнде жер кeлемi бойынша кундык жэне физикалык тургыдан жер пайдаланудыц экономикалык тиiмдiлiгiн есептеу.
2. Ауыл шаруашылыгы жерлершщ казiргi жагдайы
2.1. Ауыл шаруашылыгы жерлершщ азаюы
Соцгы онжылдыктарда ауыл шаруашылыгы жерлершщ келемш кыскарту YPДiсi байкалды. Бул бiрнеше факторларга байланысты:
• Урбанизацияланган аумактардыц кецеюг калалык аумактардыц бiртiндеп кецеюi жэне инфракурылымныц дамуы ауыл шаруашылыгы жерлерш пайдаланылмайтын немесе урбанизацияланган аумактарга айналдыруга экеледi.
• Топырактыц бузылуы: жер ресурстарын дурыс пайдаланбау, топыракты шектен тыс пайдалану жэне ауыспалы епстщ болмауы топырактыц деградациясына экеледь
2.2. Топырактыц деградация проблемалары
Топырактыц деградациясы ^азакстанныц ауыл шаруашылыгыныц непзп проблемаларыныц бiрi болып табылады. Деградацияныц негiзгi тYрлерiне мыналар жатады:
• Топырак эрозиясы: Жердi тиiмсiз пайдалану, еамдш жамылгысын бузу жэне шаруашылыкты дурыс жYргiзбеу нэтижесiнде пайда болады.
• Туздану: жер асты суларыныц децгейi жогары жэне дренажы нашар аймактарда туздар топырак бетiнде жиналып, оныц сапасын нашарлатады.
2.3. Су ресурстарыныц жетiспеушiлiгi
^азакстанныц ауыл шаруашылыгы су ресурстарына ете тэуелдi. Кейбiр аудандарда су тапшылыгы толыкканды ауыл шаруашылыгын жYргiзу мYмкiндiгiн шектейдi. Бул табиги климаттык жагдайлармен де, су ресурстарын баскарудыц жеткiлiксiз тиiмдiлiгiмен де байланысты [2].
3. ^азакстандагы ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлердщ кeлемiн езгерту кестесi (2010-2024 ж.)
(графка гипотетикалык сiлтеме, шын мэнiнде деректерге непзделген графиктi енгiзу керек)
Графикте 2010-2024 жылдар аралыгындагы ^азакстандагы ауыл шаруашылыгы жерлершщ келемшщ eзгеруi кeрсетiлген. Кeрiп отырганымыздай, 2010 жылдан бастап ауыл шаруашылыгы жерлершщ жалпы кeлемiнiц аздап кыскаруы байкалады, бул бурын айтылган факторлармен байланысты [3].
4. Жердiц жагдайын жаксарту шаралары
4.1. Ауыл шаруашылыгыныц туракты технологияларын енгiзу
Жердiц жагдайын жаксарту Yшiн егiн шаруашылыгыныц туракты технологияларын енпзу кажет, мысалы:
• Ауыспалы епс: Дакылдарды жYЙелi тYPде ауыстыру топырак курылымын жаксартуга жэне топырактыц саркылуын болдырмауга кeмектеседi.
• Органикалык егiншiлiк: органикалык тыцайткыштарды колдану топырактыц сапасын жаксартады жэне оныц кунарлыгын арттырады.
4.2. Суды тиiмдi баскару
Суару жYЙелерiн жацартып, суды Yнемдi пайдалану эдiстерiн енгiзу кажет. Сондай-ак суды Yнемдеу жэне су буру жYЙелерi бойынша жобаларды эзiрлеу мацызды.
4.3. Бузылган жерлердi бакылау жэне калпына келтiру
Жер жагдайын туракты бакылау жэне оларды калпына келтсру бойынша шараларды жYзеге асыру одан эрi деградацияныц алдын алуга кeмектеседi. Сондай-ак жердi калпына келтсру мен баскаруга жергiлiктi кауымдастыкты тарту мацызды.
Сурет 2. Ауыл шаруашылыгы жерлершщ динамикасы ^азакстан Республикасы 1990-2019 ж.ж (млн гектар)
3-суретте соцгы 10 жылдагы епспк алкаптарыныц динамикасы керсетшген. 2000 жылдан берi ауданныц улгаюы 1,6 миллион гектарды кураганын атап етуге болады. Оныц устше, ец к;арк;ынды eciM - шамамен 1 млн га - 2016-2018 жылдар аралыгында болды.
млн, га
26
гь.ь
25 24.5 24 23.5 23
25.81
2ът
24.17
201Q 2011 201? 201J 2014 7015 2016 7017 201S 2019
Сурет 3. 1990-2019 жылдардагы ^азакстан Республикасындагы ауыл шаруашылыгы жерлерi санатындагы егiстiк жерлердiц динамикасы (млн гектар) Ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлер ^азакстан Республикасы Yшiн мацызды ресурс болып табылады, бiрак олардыц жагдайы белсендi мониторинг пен баскаруды талап етедi [4]. Ауылшаруашылык жерлершщ азаюы, топырактыц деградациясы жэне су тапшылыгы кешендi тэсiлдi жэне туракты ауыл шаруашылыгы тэжiрибесiн енгiзудi талап ететш кYPделi мэселелер болып табылады. Озык технологияларды пайдалану, ресурстарды тиiмдi пайдалану жэне жердi калпына келтсру шаралары ^азакстанныц ауыл шаруашылыгыныц туракты дамуын камтамасыз етедi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Рысханов А. Т. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫГЫ МАКСАТЫНДАГЫ ЖЕР УЧАСКЕЛЕР1Н МЕМЛЕКЕТТ1К ЖЕР ^ОРЫНА ^АЙТАРУ ПРОЦЕС1Н ЖЕТ1ЛД1РУ. - 2024. https://repositorv.apa.kz/bitstream/handle/123456789/1378/%D0%A0%D1%8B%D1%81%D1 %85%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%20%D0%90.pdf?sequence=1&isAllowed=y
2. BATYRBAYEV N., KALiYEV D. ЖЕР РЕСУРСЫН ЦИФРЛАНДЫРУ-КЭСШКЕРЛЖ ^ЫЗМЕТТ1 ^¥КЬЩТЬЩ РЕТТЕУД1 ЖYЗЕГЕ АСЫРУДЬЩ НЕГ1ЗГ1 ФАКТОРЫ РЕТ1НДЕ //A. Asaui atyndagy Halykaralyk kazak-turik universitetinin habarsysy. - 2022. - №. 123. - С. 302-312. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2628371
3. Курманова Г. К. СИСТЕМА ЗЕМЛЕПОЛЬЗОВАНИЯ В КАЗАХСТАНЕ В УСЛОВИЯХ МОРАТОРИЯ //Проблемы агрорынка. - 2020. - №. 1. - С. 142-148.https://www.jpra-kazniiapk.kz/jour/article/view/377
4. Сураганова А. Б. ^АЗА^СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ ЖЕР САЯСАТЫ //ББК 1 P76. - 2021. - С. 13. https://актуальность.рф/RNSM-39 originalmaket N.pdf#page=13
