CC BY
3Гидрология
Гидрология
Hydrology
https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-l-3-7.1
FTAMP 70.01.17 ЭОЖ 556
А. Г. Абулгазиев1, Г. в. Жандосова2, А. E. Жумашева*3
1 Ага окытушы (Абай атындагы Казак улттык педагогикалык университет!, Алматы, Казакстан; [email protected]) 2 Экономика магистр^ ага окытушы (Абай атындагы Казак улттык педагогикалык универсигегi, Алматы, Казакстан; [email protected]) 3 Магистрант (Абай атындагы Казак улттык педагогикалык университет^ Алматы, Казакстан; [email protected])
КАЗА^СТАННЫЦ ТРАНСШЕКАРАЛЬЩ вЗЕНДЕР1Н Т¥РАКТЫ ПАЙДАЛАНУДАГЫ вЗЕКТ1 ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Аннотация. Элемдеп су тапшылыгынын казiргi жагдайы мен болжамы жэне Орталык Азия елдерi мен Казакстаннын трансшекаралык взендердi пайдалануынын взектi мэселелерi карастырылады. Казакстан Yшiн взектi болып табылатын трансшекаралык взендердi пайдалануда тиiмдi жэне теракты келiсiмшаргтар жасау мэселесi талданады.
ТYЙiн свздер: Казакстаннын траншекаралык взендер^ су ресурсы, Орталык Азия елдер1, келiсiм шарт-
тар.
Тущы су тапшылыгынын белен алуы XXI гасырда адамзат алдында турган ен аукымды каyiптердiн бiрi. Болашактагы 40-50 жылда бул элeмнiн квп елшде азьщ-^лшпен камтамасыз ету жэне экологиялык каушиздш жагдайына эсер етедi. Жыл сайын жер бетi халкынын су ресурсына деген кажеттiлiгi 1%-га артады; халыктын вcyi, тутыну санынын взгерyi, сол сиякты экономикалык даму ерекшелiктeрi ыкпал етeдi. Болашактагы онжылдыкта суга деген кажеттшк айтарлыктай вседi. Экономикасы дамып келе жаткан елдерде су ресурсына деген кажеттшк артады жэне егер суды баскару саласында шара колданылмаса, 50-шы жылга карай 5 миллиардка жуык адам суга кол жет1мдшп шектeyлi аймактарда вмiр CYрeдi. БYгiнгi кYнi элем халкынын жартысы немесе 3,6 миллиард адам су тутыну тапшылыгы жылына кемiнде бiр ай болатын аймактарда тирады; 2050 жылга карай мундай жагдайларда 4,6-ден 5,7 миллиард адамга дeйiн вмiр CYрeдi. Осы уакытка дейiн су таскынынан зардап шегyi мYмкiн адамдардын саны казiргi 1,2 миллиардтан 1,6 миллиардка дешн артып, планета халкынын шамамен 20% курайды [1].
Fалымдардын мэлiметi бойынша, 1990 жылдан берi адам эрекетiнiн нэтижесiндe дYниe жYзiндe табиги сулы-батпакты алкаптардын 63-тен 71%-га дейiн жойылган. БYгiнгi кYнi ормандар жердщ шамамен 30%-да сакталган, бiрaк орман алкаптарынын Yштeн екiсi деградацияга ушыраган, ал элeмдiк топырак ресурстарынын, атап айтканда ауылшаруашылык жeрлерiнiн жагдайы нашар немесе вте нашар деп багаланады жэне нашарлануга бейiм. Суретте жергiлiктi жердегi су пробле-масын шешу максатында жэне жергiлiктi агынга басымдык таныту кажеттiлiгi туралы жасалган сценарии (1-сурет).
50.2
1965
■ жллпы лгын
■ТРАНСШЕКАРАЛЫК; АГЫН ЖЕРГ1Л1КТ1 ЛГЫН
1990
2010
2020
2030
1-сурет - взен агыныныц ресурстарын езегертудщ болжамды сценариш [1]
Осы проблемадан Орталык Азия да шет калмайды. Cy тапшылыгыныц артуы, каркынды экономикалык белсендiлiк, климаттыц езгерyi жэне халык саныныц ecyi елдер арасындагы т^раксыз элеуметпк-экономикалык мэселелер мен шиеленютерге алып келу1 мYмкiн. Казахстан жагдайында оныц трансшекаралык езендердщ шетвде орналасуы жэне ез аумагына кершшерден келетiн су агынын толыктай бакылай алмайтындыгы одан эрi киындатады. "Казахстан - 2050" Стратегиясында ic кимылдардыц негiзгi кезецдерш 2020-жылга карай ауыз сумен жабдыктау проблемасын шешу, 2040-жылга карай ауыл шаруашылыгында жeрдi суару, ал 2050-жылга карай шаруашылыктыц барлык салаларында сумен камтамасыз ету мэселелер1 тYбегейлi шешшуде КР-ныц География жэне су каушс1здш институтына кец аукымды зерттеулер жYргiзy кажеттш жYктeлдi.
Зерттеулер жауабы бойынша, Казакстандагы алгаш рет шаруашылык кызметпен б^зылган табиги агынныц жэне т^рмыстык агынныц жацартылатын су ресурстарына бага бершд1. Кепжыл-дык зерттеулердщ мэл1метшше ел1м1здщ орталык, coлтYCтiк, жэне ощуспк аймактарын сумен камтамасыз етiлуiн арттыру Yшiн Ертic езеш агыныныц бiр белтн тасымалдау Yшiн траншека-ралык eздiгiнен агатын арна жолы айкындалды. Арна Казакстанныц сумен камтамасыз етудщ б1регей жYЙeciн калыптастыруга негiз бола алады. Арна Yшiн косымша су кeлемiн алу Yшiн жогаргы Катун багыты бойынша Ресей езендер1 агыныныц б1р бeлiгiн езара тиiмдi пайдалану мYмкiндiгi ^сынылган. Республиканыц бассейцщк табиги-шаруашылык жYЙeлерiн сумен камта-масыз етудщ 2020-2030 жылдарга арналган жоспарлары суды пайдалануды дамытудыц: суды Yнемдeйтiн, инерциялык жэне инновациялык Yш н^скасы ^сынылды.
Каз1рп тацда ел1м1здщ Каушс1зд1к Кецесшщ жэне "Даму стратегиясы-2050" шеш1мше сай география институты сер1ктестер1мен б1рге 2 iрi гылыми-техникалык жобаны - "Казахстан Республикасыныц су кауiпciздiгi: "Казакстанныц су ресурстары жэне оларды пайдалану" гео-акпараттык жYЙeci жэне "Казахстан Республикасыныц су каушс1здт - теракты сумен камтамасыз ету стратегиясы" эз1рлеуде [2].
География институтыныц мамандары трансшекаралык бассейндердщ теменп агысындагы географиялык жагдайдыц колайсыздыгына байланысты жэне Кытаймен, Ресеймен жэне Орталык Азия елдер1мен су белу жешндеп мемлекетаралык келюмдердщ болмауына байланысты Казак-стан Yшiн керш1 мемлекеттердщ аумагынан езен агынын азайту кауш езекп деп санайды. Шаруашылык кызмет есебшен езен агыныныц ресурстары жылына 23,7 текше км-ге немесе 20%-га, оныц iшiнде трансшекаралык агын-15,9 текше км-ге, жергшкп агын-7,9 текше км-ге азайды. Шаруа-шылык кызметтщ кYштi эсер1 Арал-Сырдария су шаруашылыгы бассейшнде байкалды, онда агын 47%-га азайды (2-сурет) [3].
ISSN2957-8280, eLSSN 2957-9856
№ 1, 2024
еХСРЕСУРСЫНДАГЫ еЗЕН агыны(км-'/жыл )
exc PECyPCblHflAf Ы ТРАЛСШЕКАРАЛЫК AI ЫН I.W)
-0-20; -20-40; -40-60; -60-80; -80-100
2-cypeт - KP eзeн aFbmbinbiH pecypcтapынbщ ;a3ipri жагдайы [3]
KP YFA aкaдeмигi, пpoфeccop Aхмeт;aли Meдey Faлымныц мэлiмдeмeci бoйыншa, Opтaлы; AзиядaFы cy тaпшылыFы мэceлeci хaлы; cammbiR ecyiнe бaйлaныcты шиeлeнice тYceдi. K^ip™ ya^ina айма;га 100-120 миллиoн aдaм тypaды, ал 2050 ^rnFa ;apaïï бул кepceткiш 150 миллиoнFa дешн ecyi мYмкiн.
Cy pecypcтapыныц тaпшылыFы жaFдaйындa cy ;аушаздтн Kaзa;cтaн pecпyбликaныц ултты; ;аушиздшнщ мацызды бeлiктepiнiц 6ipi peтiндe rçapacrapy ;ажет. Бул мэ^ле coнay 2003 жылы тaл;ылaнды жэне oл eзeктiлiгiн жoFaлтпaйды. K^a^CT^ Pecпyбликacыныц Гeoгpaфия инcтитyты «Opтaлы; AзиядaFы cy тaпшылыFы: ХХ1 Facыp мэ^леш» мeмлeкeтapaлы; Fылыми-техникалы; бaFдapлaмaны жYзeгe aœpyFa бaйлaныcты бaяндaмa эзipлeyдe. OmiR манаты -Opтaлы; Aзия eлдepiнiц cy мэ^лесш шeшyдeгi дocтacты;ты ныFaйтy. Cy ;аушшздш cтpaтeгия-cымeн жyмыc icrey шeцбepiндe Гeoгpaфия инcтитyты жaнынaн Ayыл шapyaшылыFы миниcтpлiгi ;oлдayымeн хaлы;apaлы; cyды бaFaлay opтaлыFы aшылды, Kaзa;cтaнныц бшк тayлы айма;га-pындaFы rçap-муз pecypcтapыныц кeлeмiн зepггeyмeн aйнaлыcaтын eлiмiздeгi жaлFыз гляцшло-гиялы; зepтхaнa жyмыc ютейд1 K^a^^^miR cy pecypcтapын 6ac;apy жoбaлapын жYзeгe acыpyдa тaбиFи шeшiмдepдi ;aншaлы;ты бeлceндi пaйдaлaнa aлaтындыFы кeптeгeн фaктopлapFa 6aräa-ныcты. Ocы тypFыдa тpaнc шeкapaлы; eзeндepдi тypa;ты, тиiмдi ;oлдaнyдaFы кeлiciм шapггap -Kaзa;cтaндaFы cy тaпшылыFы пpoблeмacын шешуге cy pecypcтapын аума;ты; ;айта бeлy, тpaнcшeкapaлы; канал ;ypылыcы мYмкiндiк бepeдi. Гeoгpaфия жэне cy каушиздш инcтитyты эзipлeгeн cy каушиздш тyжыpымдaмacындa Kaзa;cтaндaFы cy тaпшылыFын жoю жoлдapы ;apacтыpылaды, 6ул бiздi жаца тэciлдepдi iздeyгe, елдщ cy pecypcтapын бac;apyдыц 2050 жылFa дешнп уза; мepзiмдi мeмлeкeггiк бaFдapлaмacын эзipлeyгe мэжбYpлeдi. K^a^^^miR eзeн aFыныныц ец Yлкeн кeлeмi Еpтic тaбиFи-шapyaшылы; жYЙeciндe ;aлыптacaды (жалпы pecypc-тapдыц 33%-ы жэне жepгiлiктi pecypcтapдыц 45%-ы). Нypa-Сapыcy, Еciл жэне Тoбыл-ТopFaйдa eзeн aFыныныц 6%-дан азы ;aлыптacaды, ал cy аз жылдapы oл opтaшa децгейден шaмaмeн 10 ece аз бoлды.
Ipгeлec мeмлeкeггepдiц (KXP, Эзбeкcтaн, KыpFызcтaн) ayмaFынaн Еpтicтiц, нeмece Сыф-дapияныц, Шу, Тaлacтыц тpaнcшeкapaлы; aFыныныц куплетш ;ыc;apyынa бaйлaныcты pec-публика бoйыншa aFынныц бipкeлкi бeлiнбeyi yлFaятын бoлaды [4]. Елiмiздiц cy тaпшылыFы 6ap ayдaндapы Yшiн элeyeггi дoнop-бacceйн Epric бacceйнiн кepeдi, oндa pecпyбликaныц жaцapты-латын cy pecypcтapыныц жapтыcынa дешн ;aлыптacaды. Kaзipгi уа;ытта Epтicтiц Pecerne тpaнc-шeкapaлы; aFыны Kaзa;cтaн ayмaFындa ;aлыптacaтын aFынныц Ken бeлiгiн ;ypaйды.
Казакстанныц кызыгушылыгы Ертю СЭС каскадыныц электр энергиясын ецщруш ^лгайту, сондай-ак кеме катынасы жагдайларын жаксарту жэне жайылманы суландыру. Ресейдщ Су Стратегиясында халыкаралык Т^щы су нарыгына шыгу карастырылган. Еуразиялык интеграция идеяларын дамыту максатында Казакстан аумагы Ресей езендер1 агыныныц Сырдария мен Амудария бассейндерше транзит Yшiн пайдаланылуы мYмкiн. Обь езеш агыныныц б1р белтн тасымалдаудыц ец кеп зерттелген н^скасы - еткен гасырдыц 70-жылдарында "Союзводпроект" институты эз1рлеген Торгай су алабы аркылы С1б1р-Орталык Азия каналыныц жобасы непз бол-ды [5].
Элемде курдел1, соныц шшде табиги жYЙелердi имитациялык модельдеу кещнен колданы-лады. Б^л эртYрлi сырткы эсерлердеп накты объектшердщ уакыт бойынша эрекетш имитация-лайтын математикалык модельдермен есептеу эксперименттершщ эдю1.
География жэне су каушшздш институтында 2050 жылга дешнп кезецге КР ¥лттык Су ша-руашылыгы кешенш Стратегиялык жоспарлау Yшiн шеш1мдер кабылдауды колдаудыц цифрлык модел1 к¥рылды.
Мамандардыц айтуынша, эз1рленген модель трансшекаралык бассейндерде Казакстанныц мемлекетаралык су белу, елдщ су шаруашылыгы инфрак¥рылымын кайта жацарту, экономика салаларында суды пайдалану, оныц шшде суармалы епншшк жэне су объектшершщ экологиялык функцияларын сактау саласында кабылданатын шеш1мдерд1 непздеу Yшiн пайдаланылуы мYмкiн. Орталык Азия елдер1нде барлык 1р1 езендер трансшекаралык болып табылады. Эс1ресе кYрделi жагдай Эзбекстан мен ТYрiкменcтанFа тэн, олардыц жацартылатын су ресурстарыныц 90%-ы сырттан келед1 [6-10]. ОcыFан байланысты Казакстан да су тэуелд1 ел болып табылады, сондыктан трансшекаралык езендерд1 пайдаланудаFы т^рактылык проблемасы б1з Yшiн аса кажет.
Казакстан мен Орталык АзиядаFы су ресурстарымен проблемалар эртурл1 тэс1лдер мен бастамалар аркылы шешшу1 мYмкiн. Ол Yшiн темендепдей ^сыныстар жасаймыз: суды тиШдг басцару: суды баcкарудаFы реформалар, соныц шшде суды пайдалануды катац бакылау, су к^кыктарын бакылау жэне сактау жэне сулы-батпакты жерлерд1 корFау; инфращурылышдыщ инвестициялар: суды жинау, сактау, тазарту жэне тарату Yшiн жаца инфрак¥рылым салу жэне колданыстаы инфрак¥рылымды жацарту; халыщаралыщ ынтышацтастыщ: су ресурстарын баскарудыц б1рлескен стратегияларын эз1рлеу жэне жYзеге асыру Yшiн езен бассейндер1 дец-гешндеп керш1 елдермен ынтымактастык; экологиялыщ багалау жэне турацты пайдалану: су ресурстарын пайдаланудыц экологиялык теракты эдютерш колдану, сондай-ак су кездер1мен байланысты экожYЙелердi сактау.
ЭДЕБИЕТ
[1] Давлетгалиев С. К. Водные ресурсы Казахстана: Оценка, прогноз, управление. Том VII: Ресурсы речного стока Казахстана. Книга 1: Возобновляемые ресурсы поверхностных вод Западного, Северного, Центрального Казахстана. -Алматы, 2012. - 665 с.
[2] Водный кодекс Республики Казхастан. № 481-II. - Алматы, 2023.
[3] Полякова С. Е., Сальников В. Г., Турулина Г. К., Таланов Е. А. Водные ресурсы Казахстана: оценка, прогноз, управление. Том 5: Климат Казахстана - основа формирования водных ресурсов. - Алматы, 2011. - 387 с.
[4] Опыт развития трансграничного сотрудничества в странах ВЕКЦА: Сборник научных трудов Сети водохозяйственных организаций Восточной Европы, Кавказа, Центральной Азии. - Ташкент: НИЦ МКВК, 2021. - Вып. 15. - 212 с.
[5] Повышение эффективности региональной координации в сфере водных ресурсов и энергетики в Центральной Азии: Материалы круглого стола, посвященного памяти проф. В.А. Духовного. - Ташкент, 2023.
[6] Интернет ресурс https://www.undp.org/ru/kazakhstan/stories/как-изменение-климата-влияет-на-водные-реcурcы-казахстана.
[7] Стратегия «Казахстан-2050»: Новый политический курс состоявшегося государства: Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации Н. А. Назарбаева народу Казахстана от 14.12.2012 г.
[8] Что угрожает водной безопасности Казахстана [Электронный ресурс] // Информ. агентство «forbes.kz». - 2018. -25 июня. - Режим доступа: https://forbes.kz/process/resources/po_zakonam_prirodyi_1529662128/
[9] Комплексное управление водными и связанными с ними экосистемами: Проект руководства по внедрению конвенции. Экономический и Социальный совет ООН. -Женева, 2009.
[10] К укреплению сотрудничества по рациональному и эффективному использованию водных и энергетических ресурсов Центральной Азии: Специальная программа ООН для экономик Центральной Азии. Проектная рабочая группа по энергетическим и водным ресурсам. Организация Объединенных Наций. - Нью-Йорк, 2004.
ISSN2957-8280, eISSN 2957-9856
№ 1, 2024
REFERENCES
[1] Davletgaliev S. K. Water Resources of Kazakhstan: Assessment, Forecast, Management. Vol. VII: River flow resources of Kazakhstan. Book 1: Renewable resources of surface waters of Western, Northern, Central Kazakhstan. Almaty, 2012. 665 p. (in Russ.).
[2] Water Code of the Republic of Kazakhstan. № 481-II. Almaty, 2023 (in Russ.).
[3] Polyakova S. E., Salnikov V. G., Turulina G. K., Talanov E. A. Water resources of Kazakhstan: assessment, forecast, management. Vol. 5: Climate of Kazakhstan - the basis of water resources formation, Almaty, 2011. 387 p. (in Russ.).
[4] Experience of transboundary cooperation development in EECCA countries: Collection of scientific papers of the Network of Water Management Organizations of Eastern Europe, Caucasus, Central Asia. Tashkent: SIC ICWC, 2021. Issue 15. 212 p. (in Russ.).
[5] Increasing the Efficiency of Regional Coordination in the Sphere of Water Resources and Energy in Central Asia: Proceedings of the Round Table dedicated to the memory of Prof. V. A. Dukhovny. Tashkent, 2023 (in Russ.).
[6] Internet resource https://www.undp.org/ru/kazakhstan/stories/KaK-H3MeHeHHe-KnHMaTa-BnHaeT-Ha-BogH^ie-pecypcH-Ka3axcTarn.
[7] Strategy "Kazakhstan-2050": New political course of the state held: Address of the President of the Republic of Kazakhstan - Leader of the Nation N. A. Nazarbayev to the people of Kazakhstan of 14.12.2012 (in Russ.).
[8] What threatens the water security of Kazakhstan [Electronic resource ] // Inform. agency "forbes.kz." 2018. June 25. Access mode: https://forbes.kz/process/resources/po_zakonam_prirodyi_1529662128/ (in Russ.).
[9] Integrated management of aquatic and related ecosystems. Draft Convention Implementation Guide. UN Economic and Social Council. Geneva, 2009 (in Russ.).
[10] To strengthen cooperation on the rational and effective use of water resources and energy resources of Central Asia. UN Special Program for Central Asian Economies. Project Working Group on Energy and Water Resources. United Nations. New York, 2004 (in Russ.).
А. Г. Абулгазиев1, Г. О. Жандосова2, А. E. Жумашева*3
1 Старший преподаватель (Казахский национальный педагогический университет им. Абая,
Алматы, Казахстан; [email protected])
2 Магистр экономики, старший преподаватель (Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан; [email protected]) 3 Магистрант (Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан; [email protected])
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ УСТОЙЧИВОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ТРАНСГРАНИЧНЫХ РЕК КАЗАХСТАНА
Аннотация. Рассмотрены текущее состояние и прогноз дефицита воды в мире и актуальные вопросы использования трансграничных рек странами Центральной Азии и Казахстаном. Проанализирован актуальный для Казахстана вопрос заключения эффективных и устойчивых контрактов в использовании трансграничных рек.
Ключевые слова: трансграничные реки Казахстана, водные ресурсы, страны Центральной Азии, договоры.
A. G. Abulgaziev1, G. O. Zhandosova2, A. Ye. Zhumasheva*3
1Senior Lecturer (Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan; [email protected]) 2 Master of Economics, senior lecturer (Abai Kazakh National Pedagogical University,
Almaty, Kazakhstan; [email protected]) 3Master's student (Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan; akerkezhumasheva@gmail. com)
CURRENT PROBLEMS OF SUSTAINABLE USE OF TRANSBOUNDARY RIVERS OF KAZAKHSTAN
Abstract. The current state and forecast of water deficit in the world and actual issues of transboundary rivers use by Central Asian countries and Kazakhstan are considered. Analyzed actual for Kazakhstan issue of concluding effective and sustainable contracts in the use of transboundary rivers.
Keywords: transboundary rivers of Kazakhstan, water resources, countries of Central Asia, treaties.
