CC BY
11ЭОЖ 504.4
Д. К. Джусупбеков1, Ж. А. Абдырахманова2
:Г.г.д., профессор, метеорология жэне гидрология кафедрасы (Эл-Фараби атындагы Казак ^штьщ университетi, Алматы, Казакстан)
2PhD докторант, метеорология жэне гидрология кафедрасы (Эл-Фараби атындагы Казак ^лттык университет^ Алматы, Казакстан)
1ЛЕ 0ЗЕШНЩ ГИДРОХИМИЯЛЬЩ КЭРСЕТК1ШТЕРШ БАГАЛАУ
Аннотация. Балкаш квлiн калыптастырушы 1ле взенiнiн гидрохимиялык кврсеткiштерiне багалау берш-да. Су сапасына эсер ететш зиянды косылыстар аныкталды. Ластагыш заттардын трансшекаралык агынынын топiшiлiк тербелютер! аныкталды. 1ле взеш бойынша ластанудыц мейлшше жогары агыны мырыш жэне мыспен байланысты. Коргасын мен кадмий концентрациясы нормативтiк денгейде.
ТYЙiн сездер: химиялык заттар, косылыстар, су агыны, минералды т^з агыны, химиялык баланс, транс-шекаралык сулар, концентарция.
К1р1спе. Казакстанда непзп к¥ргакшылык жагдайындагы су каушаздш каирп уакытта ^лттык каушшздштщ манызды компонент ретшде карастырылуда. КР Президентшщ "Казакстан -2050 Стратегиясы" Жолдауында XXI гасырдын жаhандык проблеманын б1р1 жэне б1регей1 рет1нде элемдеп судын тапшылыгын атап втп. Президент б1зд1н когамымыздын осы к¥ВДы байлыкка деген ой-врюш, суга деген квзкарасты взгерту кажетпгш атап втп. 2050 жылга карай елд1 сумен камта-масыз ету мэселесш толык шешу м1ндет1н койды.
Казакстаннын 1р1 взендер1 суларынын трансшекаралык ластануы мэселелерше ерекше мэн бершедь 2004-2015 жылдарга арналган КР экологиялык каушшздш т^жырымдамасында б^л мэселе накты сырткы кауш ретшде карастырылады. Оны шешу су ресурстарынын саркылуы мен ласта-нуынын алдын алу жвшндеп максатка кол жетюзу Yшiн шектес мемлекеттердщ б1рлескен эрекет-тер1мен камтамасыз ет1лу1 тшс [14].
Казакстан Yшiн трансшекаралык су проблемалары тек б1зд1н су алаптарындагы взен суы агынынын онтайлы квлемш сактау саласында гана емес, сонымен катар трансшекаралык взендердщ эртYPлi ластану тYрлерi мен балык ауруларынын жана тYрлерiн экелу де манызды болып отыр. бйткеш Казакстан аумагы барлык трансшекаралык агындардын твменгi агысын алады. М^ндай проблема Балкаш квлшщ 80% суын калыптастырушы негiзгi взен - 1ле взенi де бар. Ол вз бастауын КХР аумагынан алатын болгандыктан, сол елдiн су шаруашылыгы жобаларын iске асыруга байланысты взен агынына антропогендiк эсердщ жогары болатындыгы анык.
Б^дан б^рынырак жYргiзiлген зерттеулер барысында 1ле взеншщ трансшекаралык агысында мыс, мырыш жэне баска да косылыстар бойынша р^ксат етiлген шогырланудын артуы аныкталган едь Б^л жагдай сонгы жылдары ^й6!р ластагыштардын шогырлануынын всуi жэне бiркатар жылдар бойы сакталып келе жаткандыгы белгiлi болып отыр.
Балкаш квлшщ экологиялык жагдайы трансшекаралык сулармен гана емес, сондай-ак Казакстан аумагынын шегiнде бiркатар баска да квздердщ терiс эсерiне ^шырауда. Олардын катарына зауыттар мен суармалау массивтерi жэне т.б. жатады.
Зерттеу нэтижелерш талдау. Балкаш квлiнiн негiзгi ^з! 1ле взенiнiн ^зындыгы 1439 км-д! к¥райды. Сулылыгы мен лайлануы бойынша 1ле взенiнiн суы Орта Азиянын взендерiнiн арасында Yшiншi орын алады. 1ле взенi бассейнiнiн непзп су тYзушi бвлiгi Кытайда орналаскан, Казакстан аумагында онын су ресурстарынын шамамен 30%-ы калыптасады. Сонгы кезде взен суларында химиялык заттардын шыгарылуын зерттеу манызды мэселелердiн 6!р! болып отыр. Химиялык заттардын агынын есептеу тек химиялык баланс пен биологиялык вшмдшктщ бiркатар к¥рауыштарын багалау Yшiн гана емес, сонымен катар взен алабында болатын эрозиялык-акку-мулятивтш Yдерiстердiн каркындылыгын бшу Yшiн де Yлкен манызга ие. Демек, осы Yдерiстiн квп-жылдык динамикасын зерттеу алаптагы кандай да 6!р литологиялык жэне антропогендш фактор-лардын взен суынын химиялык к¥рамы мен сапасын калыптастыруга эсер ету сипатын терен
тYсiнуге мYмкiндiк береди Бул мэселеш зерттеу щазiрri жагдайда Казахстан аумагына iргелес мемле-кеттерден келiп тYсетiн трансшекаралыщ сулардыц ластану децгешн багалау Yшiн аса мацызды, себебi бiздщ елдщ барлыщ негiзгi трансшекаральщ езендердщ твменп агысында орналасщанын ескерген жен [3].
Казахстан взендершщ химиялыщ агысы жалпы алганда нашар зерттелген. Тобыл мен Аят взендерi Yшiн судыц химиялыщ щурамы И. С. Сослов пен Ц. И. Слуцка жумыстарында есептелген [12]. Кейiн химиялыщ щосылыстардыц агысы Орал езеш Yшiн [4], Балщаш квлi [5,6] мен Казащ-станныц кейбiр взендерi Yшiн [8] аныщталды. Арал тецiзi алабы взендершщ химиялыщ заттарыныц агысы жвнiндегi материалдар К. М. Степанова [11] жэне Н. Ф. Соловьеваныц жумыстарында баяндалган [13], олар Сырдария мен Эмудария агыныныц реттелуiне дейiнгi кезецге жатады. Кешшрек осындай есептеулердi бiрщатар авторлар жYргiздi [1,2,10,3]. Бул жумыстарда химиялыщ заттардыц агысы О. А. Алекин мен Л. В. Бражникованыц эдiстемелерi бойынша есептелген [1,2].
1ле езеншщ трансшекаралыщ агыныныц сапасын жэне келiп тYсетiн токсиканттардыц квлемiн багалау Yшiн "Казгидромет" желiсiндегi Добын бекетiнен алынган су етiмдерi (расход воды) жэне судыц химиялыщ щурамы бойынша 2009-2013 жж. мэлiметтерi алынды.
Осы мэлiметтер негiзiнде 1ле взенiнiц трансшекаралыщ тустамасы бойынша агыныныц квлем^ минералды туздар мен улы щосылыстардыц (мыс, мырыш, щоргасын жэне кадмий) айлыщ, маусымдыщ, сондай-ащ жылдыщ агындысы есептелдi.
Ерiтiлген минералды туздардыц агынын зерттеу оныц сипаттамаларына сандыщ бага беру мащсатында жYргiзiлдi. Белгiлi болгандай, взендердiц туз агыныныц келемi бiрiншi кезекте су агысына байланысты, алайда судыц минерализациясыныц айырмашылыщтарына байланысты осы кврсеткiштер арасында тшелей тэуелдiлiк жощ. Бундай байланыстылыщтыц жойылуы экожYЙесi щатты антропогендiк эсерлерге ушыраган взендерге тэн [3].
1-кестеде минералды туздар агыны шамасыныц жылдар бойынша бiркелкi бвлiнбейтiнiн квруге болады. Минералды туздардыц салыстырмалы Yлкен агыны 2010 жэне 2011 жж. жылына 6693 мыц т жэне 5668 мыц т шамасында, ал осы жылдары су агындысы 18,80 жэне 15,12 км3-ке тец.
1-кесте - Су агыны келемшщ жэне минералды туздар агындысы бойынша жыл шшдеп керсеткштер1
Керсеткштер Жыл Жыл шшдеп жиышъщ агынды келем1
Су агыны, км3 2009 14,27
2010 18,80
2011 15,12
2012 11,88
2013 11,48
Минералды туз агыны, мыц т 2009 4770
2010 6693
2011 5668
2012 4375
2013 4071
Бащылау кезендер1нде (2009-2013 жж.) минералды туздар агындысы жыл ш1нде 230-дан 769 мыц т-га дешн ауытщыды, тек жекелеген жагдайларда 936-1018 мыц т-га дешн жетп. Мундай жогары мэндер жазгы кезецге (маусым, шшде) сэйкес келед1, ал су аз айларда минералды туздардыц агынысы кYрт азайган.
Туздар агыны мелшершщ маусым бойынша езгеру1 непзшен жыл бойы су агындысыныц езгерюше сэйкес келедь Ец Yлкен агынды жазда (жылдьщ агындыныц 25-30%-ы), ец аз (жылдьщ агындыныц 14-17%-ы) - щысщы кезенде байщалады.[14] Жылдыщ аспектще минералды туздар агыныныц келем^ су агындысыы сиящты б1ркелю белшбейд1, ейткеш 1ле езет трансшекаралыщ сипатща ие, жогары белтнде су щоймалармен реттелгецщктен су агызу келем1, непзшен ол ез бастауын
Шекаралык бекеттеп 1ле взеншщ су агысынан минералды туздар агыныныц тэуелдшк сипаты:
1 - су агыны; 2 - минералды туз агыны
алатын елге байланысты. Б!здщ есептеулерiмiз бойынша, салыстырмалы тYрде Yлкен су агыны -18,80 км3 жэне минералды туздар агыны - 6693 мын т. 2010 жылга келдi, бiрак 2012 жылдан бастап осы денгейдiн бiртiндеп твмендеуi байкалады (сурет).
1ле взенiнiн трансшекаралык агынынын сапалык параметрлерiн зерттеу онын ауыр металдар тYрiндегi уытты косылыстарымен едэуiр ластануын кврсеттi.
Ауыр металдардан су биоты Yшiн елеулi кауштю балык шаруашылыгы денгейiнiн мыс бойынша туракты артуы болып табылады. Колда бар деректер бойынша бул кврсетюштщ судагы жогары шогырлануы антропогендш факторлардын эсерiмен байланысты. Жылдык аспекпде мыс бойынша шогырланудын артуы 2010 жылы 9,15 мкг/дм3-ке келедi, 2011-2013 жылдары онын 6,0-ден 2,6 мкг/дм3-ке дейiн твмендеуi байкалады. Твмендеу YPДiсi мырыш Yшiн де (3,2-ден 1,5-1,6 мкг/дм3 дейiн), коргасын Yшiн де 0,39 мкг/дм3-ке дейiн байкалады. 2-кестеден кврiнiп тургандай, кадмий бойынша ластануы белгiленген денгейден асып кетуi аныкталган жок.
2-кесте - 1ле взеншщ трансшекаралык агысындагы ауыр металдардыц орташа жылдык; курамы, мкг/дм3
Кврсетюштер 2009 2010 2011 2012 2013
Мырыш 3,2 2,02 1,82 1,57 1,68
Мыс 6,5 9,15 6,04 3,48 2,60
Коргасын 1,21 1,39 1,32 1,32 0,39
Кадмий 0,04 0,01 0,05 0,04 0,02
Жыл iшiндегi мыстын ен жогары шогырлануы 2009 ж. наурызда (13,9 мкг/дм3) жэне шшдеде (11,7 мкг/дм3), 2010 ж. шшдеде 20 мкг/дм3 дешн, сондай - ак тамызда жэне желтоксанда 19,5 мкг/дм3 дейiн, ал 2011 ж. кантарда жэне акпанда тиiсiнше, 20,4 жэне 14,4 мкг/дм3-ке жетедi, ягни уытты косылыстардын жыл iшiнде таралуы бiркелкi емес. Кврсетшген мерзiмде КХР аумагынан взен желюше вндiрiстiк жэне ауыл шаруашылыгы агындарынын немесе курамында мыс косылыстары бар баска да калдыктардын тYсуi орын алуы мYмкiн [7].
Мырыш 10 ШРК дешнп мэндерде иркелген. Мырыштын аса жогары концентрациясы тек 2009 жылдын кыркYЙегiнде (11,4 мкг/дм3), ал коргасын бойынша 2012 жылдын тамызында 6,46 мкг/дм3 (2-кесте). Кадмий бойынша барлык жылдар iшiнде ШРК-тен асып кеткен жок.
1ле взеш Балкаш алабынын ауыр металдар мен баска да улы косылыстардын су коймаларына басты жеткiзушi болып табылады. 2009-2013 жылдар аралыгында Капшагай су коймасына 1ле взенi аркылы ауыр металдардын трансшекаралык агыны мыс бойынша 342 т жэне мырыш бойынша 158 т курады, жыл сайын орташа есеппен тшсшше 68т. жэне 32 т. Онын Yстiне жекелеген жылдары онын накты фактiлiк мэш руксат етiлген мэнiнен мыс бойынша агыны 10 есеге дешн, ал мырыш бойынша
4 еседен артыщ болган, бул езеннщ трансшекаралыщ агысындагы ШЖШ нормативтерiнiц артуыныц кврсеткiшi болып табылады.
Соцгы жылдардыц кврсеткiштерi бойынша мырыш бойынша нащты децгейдiц 613-тен 135 т-га дешн бiртiндеп твмендеуi байщалады, ал 2010 жылы оныц децгейi орташа 148 т-дан 19,3 т-га дешн кYрт твмендедi жэне 2009 жылдан бастап туращты болып щалып отыр. Осындай твмендеу Yрдiсi мыс Yшiн де байщалады, бiращ нащты децгей орташа есеппен 8-10 есе жогары.
2001, 2006 жэне 2007 жылдары мыс (186, 137 жэне 106 т) жэне мырыш (613, 354 жэне 118 т) Yшiн ец жогары ластану децгейлер белплендь
1ле езеш бойынша уытты щосылыстар 2009 ж. жэне кейбiр алдыцгы жылдары мырыш Yшiн максималды мэнi жэне жазгы жэне кYЗгi кезецдерде оныц Yлкен ауытщулары тэн болды. 2010 жылдан бастап мыс Yшiн агынныц ец жогары квлемi, эсiресе жазгы--^зп кезецде тэн болды. Бул элемент агыныныц всуi щысщы кезенде де байщалды (2011 ж.), бул оныц щыстыщ агындыда шогырлануыныц всушщ нэтижесi болып табылады. Осы жылдары керюшше, мырыштыц агуы айтарлыщтай азайды жэне жыл iшiндегi режимi квктемп-жазгы айларда кейбiр квтерiлуi болмаса, непзшен бiрщалыпты тYрге ие болады. Коргасын мен кадмий бойынша жылдар бойы взгерiстерi аз мэндерде болды.
Шекарага жащын орналасщан Добын бекетi тустамасында 1ле взенi бойынша жылдыщ жэне жыл iшiндегi взгеру динамикасы ластаушы заттардыц келiп тYсетiн агыныныц квлемше байланысты.
Ластаушы заттардыц трансшекаралыщ агыны жылдыц маусымы бойынша едэуiр ауытщиды. Бащылаудыц барлыщ кезецi iшiнде ластаушы заттардыц ец квп агыны непзшен жазгы кезецде, ал ец азы щыс мезгшнде пркеледь
Жазда ластаушы заттардыц агыны жекелеген жылдары мырыш бойынша жылдыщ агынныц 27-41%, мыс бойынша 35-60%, щоргасын бойынша 28-45% жэне кадмий бойынша 40-68% щурайды. Улы щосылыстар агыныныц жыл iшiндегi таралуыныц басты факторы су агысы болып табылады, оныц квлемi жазгы кезенде жеке жылдары 30-40%-га жетедь
Жекелеген жылдары ластаушы заттардыц ец квп агыны квктемнен жазга немесе жаздан ^зге вту кезецiне тура келедь Мундай взгерiс бiз зерттейтш ластаушы заттардыц барлыгында байщалады, 2011 ж. щоспаганда. Бул жылы щыста ластанудыц жогарылауы мыс Yшiн - 50%, щоргасын Yшiн - 24% жэне кадмий Yшiн - 22 %-ды щурады. Барлыщ ластаушы заттар агыныныц маусымдыщ взгерiп отыруы 1ле взенiнiц бассейнiнде ластанудыц антропогендiк кездершщ болуын растайды.
^орытынды. Осылайша, соцгы бес жылдыщ кезецде ластаушы заттардыц трансшекаралыщ агыныныц, непзшен олардыц взен суындагы шогырлануына байланысты жылiшiлiк ауытщулары сащталуда. 1ле взенi бойынша ластанудыц ец квп агысы жалпы мырыш жэне мыс Yшiн тэн. Коргасын мен кадмий концентрациясы агыны нормативтш децгейде[15].
Белгiлi болгандай, 1ле езеш алаптыц негiзгi су артериясы.
1ле взенi КХР-дан ластаушы заттарды Казащстан аумагына квшiредi, олар Капшагай су щойма-сында шогырланады жэне ластанудыц бiр бвлiгi транзитпен 1ле взеншщ твменгi атырауына жэне Балщаш квлше тYседi.
Осы уащытща дейiн Кытай тарапымен бiрлескен келiссвздердiц негiзгi тащырыбы 1ле жэне Ертiс взендерi бойынша трансшекаралыщ агын квлемiн реттеу мэселесше щатысты болды. Келiп тYсетiн судыц антропогендiк ластануыныц сапасы мен дэрежесше тиiстi мэн берiлмедi. Ал езендердщ био-логиялыщ ресурстарын щоргау жэне бiрлесiп пайдалану мэселелерi кYн тэр^бвде мемлекетаралыщ келiссвздерде де, взендердi бiрлескен зерттеу багдарламаларында да болган жощ. Бул жагдайлар одан эрi келюсездер процестерi мен бiрлескен зерттеулердi жоспарлау кезшде ескерiлуi тиiс.
Баяндалганныц непзшде, жYргiзiлетiн зерттеулердiц нэтижелерiн ескере отырып, мынадай ю-шаралар усынылуы мYмкiн:
а) взендер бойынша уытты щосылыстардыц агынын тощтату жвнiнде шаралар щабылдау;
б) взендердiц шекара мацындагы тустарында гидрохимиялыщ, токсикологиялыщ жэне биология-лыщ кврсеткiштер бойынша трансшекаралыщ агын сапасына туращты мониторинг уйымдастыру;
в) бiрлескен кешендi мемлекетаралыщ багдарламаны эзiрлеу жэне юке асыру, оныц шецберiнде:
- бiрлескен экспедициялыщ зерттеулер жYргiзу жолымен гидрологиялыщ, гидрохимиялыщ режимдi, взеннiц токсикологиясын, биологиялыщ ресурстардыц жагдайын, балыщтардыц кешуш жэне т. б. зерттеу;
- Yнемi гылыми ащпаратпен алмасу.
Жогарыда баяндалган материал 1ле взеш агыныныц ауыр металдармен ластануында 6ip^aTap бас^а да су агындарыныц ^азiрri рвлiн ай^ын кврсетедь Осы жэне бас^а да ластаушы заттар бар мэлiметтер бойынша 1ле взеншщ твменгi агысыныц сапасына эсер етедi [15]. Дорыта айтар болса^:
1. Су ^оймасыныц ауыр металдармен ластануы жалгасуда. Мыс пен мырыш курамыныц жыларалыщ шамалы айырмашылыгы, ал соцгы жылдары судагы коргасын мелшерi агыныныц едэуiр ауыт^уымен байланысты. Сондай-а^ антропогендiк сипаттагы кейбiр факторлардыц эсерiмен байланысты.
2. 1ле взеншщ трансшекаралык агысы мыстыц, мырыштыц жогары болуымен, ал соцгы жылдары ^оргасынныц ШРК децгейiнен асып тYсуiмен сипатталады.
3. Казахстан шепидеп негiзгi ластаушылар внеркэсiп нысандары, елдi мекендердiц (ец бастысы ^алалардыц) коммуналдыщ-турмыстыщ шаруашылыгы жэне ауыл шаруашылыгы, атап айщанда суармалы егiншiлiк, ластаушы заттарды суару ал^аптарынан нвсер, ерiген сулардыц жер Yстi агыны -мен шыгару, сондай-а^ Капшагай жагалауыныц рекреациялыщ ресурстарын пайдалану болып табылады.
ЭДЕБИЕТ
[1] Алекин О.А., Бражникова Л.В. Методы расчета ионного стока // Гидрохимические материалы. - 1963. - Т. 35. -С. 135-148.
[2] Алекин О.А., Бражникова Л.В. Сток растворенных веществ с территории СССР. - М.: Наука, 1964. - 143 с.
[3] Амиргалиев Н.А. Особенности изменения ионного стока р. Сырдарьи в условиях усиления антропогенных воздействий в бассейне // Мат-лы симпозиума «Современные проблемы экологически чистых технологий и материалов», посвящ. 85-летию чл.-корр. НАН РК, проф. Б. А. Беремжанова. - Алматы, 1996. - С. 13-14.
[4] Амиргалиев Н.А. Ионный сток реки Урал в солевом балансе Каспийского моря // Изв. АН КазССР. Серия химическая. - 1966. - № 3. - С. 35-40.
[5] Амиргалиев Н.А., Григорьева Э.Н. Антропогенная составляющая биогенного стока рек как главный элемент экологического мониторинга поверхностных вод бассейна оз. Балхаш // Состояние и перспективы развития методологических основ химического и биологического мониторинга поверхностных вод суши. - Ростов-на-Дону: Гидрометеоиздат, 1987. - Т. 111. - С. 16-17.
[6] Амиргалиев Н.А., Григорьева Э.Н., Шильниковская Л.С. Биогенный сток рек в оз. Балхаш // Водные ресурсы. -1984. - № 6. - С. 97-103.
[7] Амиргалиев Н.А., Джусупбеков Д.К., Исмуханова Л.Т. Гидрохимические параметры и уровень антропогенных воздействий на качество воды Капшагайского водохранилища // Водные ресурсы Казахстана: современное состояние, проблемы, пути их решения. - Алматы, 2014. - С. 138-147.
[8] Вампилов В.Г., Желваков И.С., Ковин М.И., Сыдыков Ж.С. Поверхностный химический сток на территории Казахстана // Вестник АН КазССР. - 1975. - № 1. - С. 16-24.
[9] Ежедневный гидрологический бюллетень, РГП «Казгидромет». - Филиал по г. Алматы, 2015.
[10] Никоноров А.М., Коренева В.И., Павленко Е.С. Вынос минеральных компонентов стоком рек Амударьи и Сырдарьи // Мониторинг природной среды в бассейне Аральского моря. - СПб.: Гидрометеоиздат, 1991. - С. 58-66.
[11] Степанова К.М. Вещества, сбрасываемые водой рек Амударьи и Сырдарьи в Аральское море // Докл. АН УзбССР. - 1948. - № 2. - С. 47-58.
[12] Соседов И.С., Слуцкая Ц.И. Гидрохимическая характеристика верховьев рек Тобол и Аят // Изв. АН КазССР. Серия энергетическая. - 1956. - Вып. 11. - С. 3-12.
[13] Соловьева Н.Ф. Солевой и биогенный сток р. Сырдарьи // Тр. лаборатории озероведения. - М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1959. - Т. 8. - С. 84-111.
[14] Амиргалиев Н.А., Исмуханова Л.Т., Бектурсунов К.Е., Кулбекова Р.А. Трансформация гидрохимических и токсичных соединений в воде и донных отложениях по течению р. Или на территории Казахстана // Вода magazine. - М., 2016. - С. 38-43.
[15] [Электронный ресурс] - Режим доступа: http://geo-site.ru/index.php/
[16] Ismukhanova L., Amirgaliev N., Bektursunov K. Monitoring quality parameters of the transboundary outflow in the Ili River // IWA 6-я Европейская конференция молодых специалистов водного сектора «Восток+Запад». - Стамбул, 2014. -С. 132-137.
REFERENCES
[1] Alekin O.A., Brazhnikova L.V. Methods for calculating ion runoff // Hydrochemical materials. 1963. Vol. 35. P. 135-148 (in Russ.).
[2] Alekin O.A., Brazhnikova L.V. runoff of dissolved substances from the territory of the USSR. M.: Nauka, 1964. 143 p. (in Russ.).
[3] Amirgaliev N.A. Features of change of the ion runoff of the Syrdarya river in the face of increasing anthropogenic impacts in the basin // Mat. of the Symposium "Modern problems of ecologically pure technologies and materials", dedicated to the 85th anniversary of corresponding member of NAS RK, Professor B. A. Beremzhanov. Almaty, 1996. P. 13-14 (in Russ.).
[4] Amirgaliev N.A. Ion runoff of the Ural river in the salt balance of the Caspian sea // Izv. of the Kazakh SSR. Chemical series. 1966. N 3. P. 35-40 (in Russ.).
[5] Amirgaliev N.A., Grigorieva E.N. Anthropogenic component of biogenic river flow as the main element of environmental monitoring of surface waters of the lake basin. Balkhash // State and prospects of development of methodological bases of chemical and biological monitoring of land surface waters. Rostov-on-Don: Hydrometeoizdat, 1987. Vol. 111. P. 16-17 (in Russ.).
[6] Amirgaliev N.A., Grigorieva E.N., Shilnikovskaya L.S. Biogenic flow of rivers in the lake. Balkhash // Water resources management. 1984. N 6. P. 97-103 (in Russ.).
[7] Amirgaliev N.A., Dzhusupbekov D. K., Ismukhanova L.T. Hydrochemical parameters and the level of anthropogenic impacts on the water quality of the Kapshagai reservoir // Water resources of Kazakhstan: current state, problems, ways to solve them. Almaty, 2014. P. 138-147 (in Russ.).
[8] Vampilov V.G., Zhelvakov I.S., Kovin M.I., Sydykov Zh.S. Surface chemical runoff on the territory of Kazakhstan // Vestnik an KAZ SSR. 1975. N 1. P. 16-24 (in Russ.).
[9] Daily hydrological Bulletin, RSE Kazhydromet. The branch in Almaty. Two thousand fifteen (in Russ.).
[10] Nikonorov A.M., Koreneva V.I., Pavlenko E.S. Removal of mineral components by the flow of the Amu Darya and Syr Darya rivers // Monitoring of the natural environment in the Aral sea basin. SPb.: Gidrometeoizdat, 1991. P. 58-66 (in Russ.).
[11] Stepanova K.M. Substances discharged by the water of the Amu Darya and Syr Darya rivers into the Aral sea // Dokl. An Uzbek SSR. 1948. N 2. P. 47-58 (in Russ.).
[12] Neighbors I.S., Slutskaya Ts.I. Hydrochemical characteristics of the upper reaches of the Tobol and Ayat rivers // Izv. AN KazSSR. Energy series. 1956. Vol. 11. P. 3-12 (in Russ.).
[13] Soloviev N.F. Salt and nutrient runoff of Syr Darya, Proc. lab ozerovedeniya. M.; Leningrad: Izd-vo an SSSR, 1959. Vol. 8. P. 84-111 (in Russ.).
[14] Amirgaliev N.A., Ismuchanov L.T., Bektursunov K.E., Kulakova R.A. Transformation of hydrochemical and toxic compounds in water and sediments of downstream of R-Or on the territory of Kazakhstan // Water magazine. M., 2016. P. 38-43 (in Russ.).
[15] [Electronic resource] - access Mode: http://geo-site.ru/index.php/
[16] Ismukhanova L., Amirgaliev N., Bektursunov K. Monitoring quality parameters of the transborder outflow in the Ili River // IWA 6th European conference of young water sector specialists "East+West". Istanbul, 2014. P. 132-137
Д. К. Джусупбеков1, Ж. А. Абдырахманова2
1 Д.г.н., доцент кафедры метеорологии и гидрологии (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
2PhD докторант кафедры метеорологии и гидрологии (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
ОЦЕНКА ГИДРОХИМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ РЕКИ ИЛЕ
Аннотация. Дана оценка гидрохимических показателей реки Иле, формирующей озеро Балкаш. Выявлены вредные соединения, влияющие на качество воды. Установлены внутригрупповые колебания трансграничного потока загрязняющих веществ. Наибольший приток загрязнения по реке Иле связан с цинком и медью. Концентрации свинца и кадмия находятся на нормативном уровне.
Ключевые слова: химические вещества, соединения, поток воды, поток минеральной соли, химический баланс, трансграничные воды, концентрация.
D. K. Dzhusupbekov1, Zh. A. Abdyrakhmanova2
1Doctor of Sciences in Geography, associate Professor at the Department of Meteorology and Hydrology (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan) 2PhD student, at the Department of Meteorology and Hydrology (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan)
ASSESSMENT OF HYDROCHEMICAL INDICATORS OF THE ILI RIVER
Abstract. The assessment of hydrochemical indicators, which forms lake Balkhash are estimated. Harmful compounds affecting water quality have been identified. Intragroup fluctuations of the transboundary flow of pollutants have been established. The greatest inflow of pollution along the Ili river is characteristic of total zinc and copper. The flow of lead and cadmium concentrations is at the regulatory level.
Keywords: chemicals, compounds, water flow, mineral salt flow, chemical balance, transboundary waters, concentration.
