CC BY
1МРНТИ 11.25.19
ЦАЗ1РГ1 МЕМЛЕКЕТТЕР АРАСЫНДАГЫ БАЙЛАНЫСТАРДАГЫ СУ ЦАУП1
МЕН ДАГДАРЫСТАРЫ
БАЙСУЛТАНОВА КУЛИПА ЧАРИПХАНОВНА
саяси гылымдар кандидаты, профессор, Абылай хан атындагы ^азак халыкаралык катынастар жэне элем тiлдерi университет^ ^азакстан, Алматы каласы.
Ж¥МАД1ЛДА Н¥РЛЫАЙЫМ Н¥РЖАЩЫЗЫ
Абылай хан атындагы ^азак халыкаралык катынастар жэне элем тiлдерi университетшщ магистратурасыныц 2 курс студент^ ^азакстан, Алматы каласы.
Ацдатпа. Ежелден бер1 су адамзат цаутЫздтн цамтамасыз етуде шешушг рвя атцарды, б1рац соцгы жылдары суга байланысты ecin келе жатцан цаут-цатерлерге Yлкен назар аударылып жатыр. ДYние жузтде халыц саныныц всуi мен экономикалыц экспансия нэтижестде элемнщ квптеген аймацтарында суга деген сураныс курт e^i. Климаттыц взгеруiне байланысты элемнщ орта ендт аймацтарында сумен цамтамасыз ету азаяды деген болжам бул мэселеге цызыгушылыцты арттырып отыр. Су ресурстарыныц азаю цаут мемлекеттердщ су цаутЫздтне назар аударуды талап етедi, бул дамушы элемнщ квптеген бвлiктерiндегi цацтыгыстарга, квш^цонга жэне азыц-тYлiк цаутЫздтне ыцпалы кYшеедi.
ДYние ЖYзiнде суга цатысты цаут-цатер вст келе жатцаны белтли Осыган орай мемлекет билт басындагы шешiм цабылдайтын тулгалар бiрцатар су цаутЫздтн реттеу бойынша тэуекелдiлiктi азайтудыц нусцаларын усынып отыр. Бул мацалада цаутЫздт мэселелерi мен гылыми тужырымдамалар талцыланады. Сонымен цатар, су жэне цауiпсiздiк цатерлерi жэне олардыц цацтыгыстар мен квшщон, азыц-тYлiк цаутЫздтмен байланысы туралы мэселелер царастырылады.
Трек свздер: су ресурстары, су тапшылыгы, халыцаралыц цатынастар, су цауiптерi мен дагдарыстары.
Каушаздш тусшш эртYрлi кауымдастыктар ушш эртYрлi магыналар мен сипаттамаларга ие. Су ежелден 6epi каушаздш пен кактыгыстыц факторы болып табылады, ол кене дэуiрден 6epi GYrrnri ^нге дешн жалгасып келедь ¥зак уакытка созылган кургакшылыкка байланысты судыц жеткшказдш еркениеттердщ ^йреуше ыкпал етп. Суга кол жетюзу кактыгыска себеп болды. Халыкаралык катынастарда су согыстыц каруы мен куралы ретшде колданылган. Дегенмен, шшара жаца факторларга, соныц iшiнде халыктыц жылдам есуiне, коршаган ортаныц кец таралган деградациясына, су тутынуыныц есуше, адам эсерiнен климаттыц езгеруiне байланысты суга кысым кYшейiп келедi. Бул жаца кысымдар судагы шиеленiстердi шешу жолдарын табуды жэне оны жYзеге асыруды кажет етедi. Бул мэселе корганыс, дипломатия жэне даму салаларындагы 6iлiктi мамандар болуын талап етедь
^азiрri халыкаралык катынастардагы су кауiптерi мен дагдарыстары орын алып отыргандыгы шындык. Су тапшылыгы жаhандык турактылык, кауiпсiздiк жэне ынтымактастык Yшiн терец салдары бар халыкаралык катынастарда мацызды мэселе ретiнде кетерiлiп отыр. Климаттыц езгеру^ халык саныныц есуi жэне ресурстарды дурыс пайдаланбау судыц дагдарысын кYшейтетiндiктен, ортак су ресурстарына катысты жанжал элеуетi артады.
Жаhандык су дагдарысы тущы суга сураныс пен оныц колжетiмдiлiгi арасындагы баланстыц жоктыгымен сипатталады. ^азiрri уакытта 2 миллиардтан астам адам каушаз ауыз суга колже^маз болса, 3,6 миллиард адам жылына кемiнде 6iр рет су тапшылыгын сезiнедi[1]. Болжамдар 2050 жылга карай су тапшылыгына тап болган жаhандык кала халкыныц саны 2016
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ПОЛИТОЛОГИЯ POLITICAL SCIENCES
жылгы 930 миллионнан 1,7 миллиард пен 2,4 миллиардка дешн eKi есеге артып KeTyi MYMKiH екенш кeрсeтeдi. Жагдай эаресе Таяу Шыгыс пен СолтYCтiк Африка сиякты аймактарда ете ауыр, мунда халыктыц 83% -ы судыц катты жeтiспeyшiлiгiнe ушырайды[2].
Су тапшылыгы енеркэсштердщ жумысын токтатып, электр куатыныц Y^yi^ жэне ауыл шаруашылыгы eндiрiсiнe кауш тeндiрyi мYмкiн. Мысалы, 2017 жэне 2021 жылдар аралыгында Yндiстан жылу электр станцияларын салкындату Yшiн судыц жеткшказдшнен 8,2 терават-сагат энергияны жогалтты — ал бул электр куаты 1,5 миллион YЙ шаруашылыгын бес жыл бойы камтамасыз етуге жететш eдi [3].
Су ауыл шаруашылыгы, енеркэсш жэне энергетиканыц нeгiзгi элемент болып табылады. Су ресурстары шeктeyлi елдерде су тапшылыгы экономикалык дамуды кYрт шектеп, халыкаралык кeлiсiмдeр мен трансшекаралык су ресурстарына тэуелдшктщ артуына алып кeлeдi. Су мэсeлeсi бойынша елдердщ экономикалык ынтымактастыгы халыкаралык катынастарды ныгайтуга жэне кактыгыс каyпiн азайтуга кeмeктeсeдi.
Су кактыгыстарыныц тарихи жагдайы арыда жаткандыгы эр тYрлi гылыми iздeнiстeрдe зерттелген. Тарихта су ресурстары кебшесе елдер арасындагы шиелешстщ кeзi болып табылады, эсiрeсe eзeндeр мен ^лдер мeмлeкeттiк шекарадан eтeтiн аймактарда су мэселесшщ дурыс шeшiлмeyi жанжалдарга экeлeтiндiг тарихтан бeлгiлi. Классикалык жагдайларга бiрнeшe Африка eлдeрiн бeлeтiн Нш eзeнi, Тигр жэне Ирак, ТYркия жэне Сирия eлдeрiнe катысты Евфрат eзeндeрi, Орталык Азиядагы Тэжiкстан, Эзбекстан жэне ТYркiмeнстан eлдeрiнe ортак Эмудария жатады. Бул аймактардагы су ресурстарын баскару кактыгыстардыц алдын алу жэне суды туракты пайдалануды камтамасыз ету Yшiн халыкаралык ынтымактастыкты талап етедь Мысалы, Араб-Израиль кактыгысы су ресурстарыныц аумактык дауларда шeшyшi рeл аткаратынын кeрсeттi. Иордан eзeнi мен сулы горизонттарды бакылау аймактагы кeлiссeздeр мен кактыгыстардыц ажырамас бeлiгi болды[4]. Сол сиякты, Yндiстан мен Пэкютан арасындагы карым-катынас Инд сулары туралы кeлiсiмнeн туындаган су мэсeлeлeрiмeн калыптасты. Бул шарт ортак суларды баскару Yшiн нeгiз болганымен, суга кол жетюзу жэне пайдалану кукыктарына катысты шиелешс элi де сакталуда[5].
Нш бассeйнiндe Египет пен Эфиопия арасында Yлкeн Эфиопиялык Ренессанс бeгeтiнe катысты шиелешс ^шейдЦб]. Египет бул бeгeттiц ауыл шаруашылыгы мен ауыз сумен камтамасыз ету Yшiн eтe мацызды болып табылатын Нiл суыныц Yлeсiн айтарлыктай азайтады деп коркады. Бул жагдай су тапшылыгыныц казiргi мемлекетаралык геосаяси бэсeкeлeстiктi ушыктыра алатынын ^рсетедь
^азiрri заманда климаттыц eзгeрyi су каушаздшнщ катализаторы рeтiндe танылып отыр. Климаттыц eзгeрyi жауын-шашын Yлгiлeрiнiц eзгeрyi жэне кургакшылык пен су таскыны сиякты экстремалды ауа райы окигаларыныц жиiлiгiн арттыру аркылы су тапшылыгын айтарлыктай кYшeйтeдi. Мысалы, Кенияныц солтYCтiгi сиякты аймактардагы узакка созылган кургакшылык ресурстардыц азаюына байланысты кYштi кактыгыстарга экeлдi[7]. Иранда ондаган жылдар бойы суды баскарудыц нашарлыгы климаттык эсерлермен бiргe наразылыктарды тудырды, eйткeнi тургындар катты су тапшылыгымен кYрeсiп жатыр[8].
Бiрiккeн ¥лттар ¥йымы климатка бешмделу жэне туракты баскару тэжiрибeсi бойынша мацызды шаралар болмаса, су тапшылыгын бастан кeшiрeтiн адамдар саны ^рт eсyi мYмкiн деп eскeртeдi. Тек 2030 жылга карай су тапшылыгына байланысты 700 миллионга жуык адам коныс аударуы мYмкiн деген болжам бар [9].
Климаттыц eзгeрyi су ресурстарына эсер етш, кургакшылыкты, су таскынын жэне су балансыныц eзгeрyiн тудырады. Бул халыкаралык катынастар аясында су каyiпсiздiгi мэсeлeсiн бурынгыдан да eзeктi eтeдi. Елдер бeйiмдeлy стратегияларын эзiрлeyгe, сондай-ак жаhандык жылынудыц алдын алу жэне оныц су жYЙeлeрiнe эсeрiн азайту Yшiн халыкаралык бастамаларга катысуга мэжбYр.
ПОЛИТОЛОГИЯ POLITICAL SCIENCES
Су мэселеамен байланысты киындьщтарга карамастан, ортак су ресурстарына катысты жанжалдарды бейб^ жолмен шешудщ элеуетш кeрсететiн халыкаралык ынтымактастыктыц бiрнеше мысалдарын келтiруге болады. Мысалга, Сава езеш бассейнi туралы негiздемелiк келiсiм. Босния жэне Герцеговина, Хорватия, Сербия жэне Словения арасындагы бул келiсiм аймактык турактылыкка Yлес коса отырып, ортак суларды туракты баскаруды камтамасыз етп. Чад кeлi бассейншщ комиссиясын тагы бiр мысал ретiнде алсак болады. Чад келше эсер ететiн коршаган ортаныц нашарлауына жауап ретiнде мYше мемлекеттер ресурстарды эдiл баскаруды камтамасыз ету Yшiн ынтымактастык эрекеттерiн керсетп. Мундай бiрлескен тэсiлдер шиеленiстi бэсецдетш кана коймайды, сонымен катар кещрек аймактык мэселелердi шеше алатын дипломатиялык арналар куру аркылы бейбiтшiлiктi шгершетедь
Халыктардыц болашактагы турактылыгы олардыц осы eмiрлiк мацызды ресурсты шекарадан асатын бiрлескен кYш-жiгер аркылы туракты тYрде баскару кабiлетiне байланысты болуы мYмкiн. Антонио Гутерриш Б¥¥-ныц су конференциясында: «Су - бiздiц ортак болашагымыз», - деп атап керсеткендей, бул мацызды ресурсты урпактар Yшiн сактау Yшiн ужымдык iс-кимыл кажеттiгiн атап еткен болатын.
Су кауiпсiздiгi туракты дамудыц негiзгi элементi жэне улттык жэне халыкаралык кауiпсiздiктiц мацызды курамдас бeлiгi болып табылады. Су - тршшкт!, экожYЙелердi жэне экономиканы колдаудыц негiзi, оны халыкаралык катынастардагы стратегиялык ресурска айналдырады. Жаhандык климаттыц езгеру^ халык саныныц eсуi жэне суга сураныстыц артуы жагдайында су каушаздш мэселелерiнiц eзектiлiгi артып отыр келедь
^орытындылай келе, су тапшылыгы, эаресе, саяси карым-катынастары шиеленiскен аймактарда кактыгыс ошагына айналуы мYмкiн. Сонымен бiрге су ресурстарын баскару мэселелерi бойынша ынтымактастык халыкаралык бейб^шшк пен турактылыкты ныгайтудыц мацызды куралы бола алады. Сонымен катар, суды баскару женшдеп халыкаралык келiсiмдер су дипломатиясыныц мацызды белш болып табылады. Yндiстан мен Пэюстан арасындагы Инд eзенi туралы келiсiм немесе Б¥¥-ныц су конвенциясы сиякты су келiсiмдерi суды баскару ережелерi мен рэсiмдерiн орнатуга кемектеседь Бул тетiктер елдер арасындагы сенiмдi ныгайтуга жэне ресурстары шектеулi аймактарда турактылыкты сактауга кeмектеседi.
Су каушаздш экономикалык дамуга, геосаяси турактылыкка жэне мемлекеттердщ бейбiт катар eмiр сYPуiне эсер ететiн халыкаралык катынастарда шешушi рел аткарады. Су ресурстарын тиiмдi баскару халыкаралык ынтымактастыкты кажет етед^ климаттыц eзгеруi мен халык саныныц есуше байланысты бYгiнгi тацда су каушаздш мэселелерi жаhандык сахнада мацызды.
no^HTO^orafl POLITICAL SCIENCES
nAH^A^AHbrnFAH a^EBHETTEP
1. The United Nations World Water Development Report - 2023// Link: https://www.unesco.org/en/articles/imminent-risk-global-water-crisis-warns-un-world-water-development-report. 2023
2. Samantha Kuzma, Liz Saccoccia and Marlena Chertock// 25 Countries, Housing One-quarter of the Population, Face Extremely High Water Stress. 2023
3. Daniel Gajardo, Anupriya Goyal, Samantha Kuzma and Sahana Goswami//How Water Challenges Threaten India's Energy Security.2021
4. AQUASTAT Transboundary River Basins - Jordan River Basin. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)//-2009-// Link: https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/c6f96d18-fd51-43a3-9b0d-69a9dd65934b/content
5. Dr. Shahid Ahmad, Hamid Sarfraz//IUCN, Indus Water Treaty and Managing Shared Water Resources for the Benefit of Basin States - Policy Issues and Options. 2010 Link:https://iucn.org/sites/default/files/import/downloads/pk_ulr_d1_2.pdf
6. Kalkidan Yibeltal// Ethiopia hits out at Egypt as Nile dam row escalates// -2024 -// Link: https://www.bbc.com/news/articles/cp3dgx36gn5o
7. ACLED, "Kenya: Competition Over Politics and Resources Affect Recent County Border Disputes" -2023-// Link: https://acleddata.com/
8. Kaveh Madani// Water management in Iran: what is causing the looming crisis? 2014.
9. Water crises threaten world peace Report. 2024 Link: https://www.un.org/sustainabledevelopment/blog/2024/03/un-world-water-development-report/
