CC BY
3УДК
ЭЛЕМ ЕЛДЕР1НДЕГ1 КИБЕРЦАУ1ПС1ЗД1К ПЕН ИНТЕРНЕТТ1 БАСЦАРУ ТЭЖ1РИБЕС1Н САЛЫСТЫРМАЛЫ САРАЛАУ
АМАНГЕЛЬДИЕВА А. М.
«Халыкаралык катынастар» мамандыгы бойынша магистрант, Абылай хан атындагы ^азак Хальщаральщ катынастар жэне элем тiлдерi университет^
^азакстан, Алматы каласы
БАЙСУЛТАНОВА К. Ш.
Саяси гылымдар кандидаты, профессор, Абылай хан атындагы ^азак халыкаралык катынастар жэне элем тiлдерi университет^ ^азакстан, Алматы каласы
Ацдатпа: Киберцаугпсгздгк пен интернетт1 басцару 21 гасырда мемлекеттж саясат пен халыцаралыц цатынастардыц нег1зг1 аспектшер1не айналды. Карцынды технологиялыц прогресс жагдайында киберцаутЫздт цатерлер1 барлыц елдер y^h взект1 мэселе. Интернет пен цифрлыц технологиялар элеуметтж, саяси жэне экономикалыц вмгрдгц ажырамас бвлтне айналды. Кибершабуылдар саныныц всу1не жэне олардыц укгмет пен жеке секторга эсер ету1не байланысты мемлекеттер киберкец1ст1кт1 басцарудыц эртурл1 Yлгiлерiн эз1рлеп отыр. Эр мемлекет взшц шк саяси жэне экономикалыц жагдайларына CYйене отырып, цифрлыц активтердi цоргау, деректердщ цаутЫздтн цамтамасыз ету жэне кибершабуылдардыц алдын алу тэсшдерт аныцтайды. Америка К¥рама Штаттары, Кытай жэне Ресей осы саладагы Yш негiзгi ойыншы, олардыц эрцайсысында киберцаутЫздш пен интернеттi басцаруда бiрегей тэсшдер мен тэжiрибелер бар. Бул мацалада осы елдердщ тэжiрибесiне, зацнамасына жэне стратегияларына салыстырмалы талдау берыген, сондай-ац олардыц жаhандыц цауiпсiздiктегi рвлi царастырылады.
Ty^h свздер: халыцаралыц цатынастар, киберцаутЫздщ интернеттi басцару, кибер тэуелаздж, киберкещстж, кибершабуыл, кибер стратегиялар.
Kipicne
Киберкаушаздш жэне интернета басцару мэселеа, эаресе жаhандык цифрландыру жэне киберкещстште пайда болып жаткан кауштер аясында халыкаралык катынастардагы ец езект такырыптардьщ бiрiне айналды. Бул такырыпты зерттеу интернет пен киберкаушаздшт баскарудыц Yш тYрлi Yлгiсiн керсететш элемдш державалар - А^Ш, ^ытай жэне Ресейдщ киберкаушаздш стратегияларын терец талдау мен салыстыру кажеталшнен туындады.
Киберкаушаздш жэне халыкаралык интернета баскару саласындагы зерттеулер жеткiлiктi, алайда улттык киберкаушаздш стратегиясы мен халыкаралык катынастар арасындагы карым-катынаска катысты сурактардыц шешiмiнiц аныкталмауы такырыптыц езектiлiгiн керсетедi. Атап айтканда, А^Ш, ^ытай жэне Ресейдщ интернета баскаруга деген кезкарастарындагы айырмашылыктар олардыц iшкi саяси жYЙелерiн керсетш кана коймай, сонымен катар киберкещстштеп жаhандык YPдiстерге эсер етiп, халыкаралык аренада шиелешс тугызады.
Материалдар мен эдicтepi
Зерттеу барысында киберкауiпсiздiк стратегиялары айтарлыктай ерекшеленетiн елдердегi киберкауiпсiздiк пен интернета баскару тэсшдерш салыстырмалы талдауда "case study" эдiсi пайдаланылды. Бул эдiс халыкаралык катынастар мен улттык мYДделер контекстiнде олардыц кибер стратегияларын талдай отырып, А^Ш, ^ытай, Ресей елдершщ киберкауiпсiздiктi камтамасыз ету тэсшдершщ бiрегей ерекшелiктерiн карастыруга мYмкiндiк береди Сонымен
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
катар, зерттеуде АКШ, Кытай жэне Ресейдщ киберкаушаздш саясаты арасындагы айырмашылыктар мен уксастыктарды аныктауга мYмкiндiк беретiн салыстырмалы талдау эдiсi колданылды. Киберкауiпсiздiк тэжiрибесiн талдау Yшiн киберкещспкп улттык жэне халыкаралык мYДделер тогысатын кYPделi жYЙе ретiнде карастыруга мYмкiндiк беретiн жYЙелiк талдау эдiсi колданылды. Бул интернеттi баскару тэж1рибесш жаhандык саяси процестщ бeлiгi ретшде карастыруга жэне зерттелетiн елдердщ киберсаясаттары арасындагы байланыстарды аныктауга мYмкiндiк бердь
Нэтижелер жэне талкылау
Америка ^урама Штаттары еркiндiк, ашыктык кагидаларына назар аудара отырып, либералды киберкауiпсiздiк пен интернета баскару Yлгiсiн устанады. Бул устаным деректердi коргауда жеке сектор мен инновациялармен ынтымактастыкка баса назар аударады. А^Ш стратегиясыныц мацызды аспекта - киберкауiпсiздiк технологиялары мен шешiмдерiн эзiрлеуде мацызды рел аткаратын Google жэне Microsoft сиякты жеке компаниялармен белсендi эрекеттесу. Америка Курама Штаттарында «киберкаушаздш» тYсiнiгi пайдаланылады, ол непзшен Интернет кауiпсiздiгiн бiлдiрсе, Кытайда жэне Ресейде «акпараттык каушаздш» терминi колданылады, кажетсiз акпараттыц таралуына шектеулердi камтиды [1, с. 27-31].
Бул тургыда 2018 жылы курылган Киберкауiпсiздiк жэне инфракурылымдык кауiпсiздiк агенттiгi (CISA) мацызды рел аткарады. Ол елдщ мацызды инфракурылымын киберкауiптерден коргауга, киберкорганысты ^шейту бойынша усыныстар беруге жэне шабуылдарга карсы улттык кYш-жiгердi YЙлестiруге жауапты. CISA киберкауiптер туралы акпарат алмасу жэне кибершабуылдарга карсы шараларды эзiрлеу Yшiн жеке компаниялармен жэне баска да мемлекетак органдармен белсендi жумыс аткарады. 2018 жылы кабылданган «CLOUD Act» зацы АКШ кукык коргау органдарына шетелде сакталган деректерге кылмыстык iстер бойынша тергеу жYргiзу Yшiн кажет болган жагдайда кол жетюзу мYмкiндiгiн кецейте тYCтi. Бул зац АКШ-ка киберкылмыстармен тиiмдi кYресуге мYмкiндiк беретiнiмен катар, олардыц элемдiк децгейдеп деректерге бакылауды кYшейтуге умтылысын да керсетедь АКШ кибершабуылдарга оперативтi жэне шешiмдi жауап кайтару кабiлетiн керсетш отыр. Мысалы, 2020 жылы ресей хакерлершщ катысымен жасалган деп болжанып жасалып отырган SolarWinds жYЙесiне жасалган кибершабуыл сыни инфракурылымдардыц осалдыгын айкындады. Осы окигага жауап ретiнде АКШ киберкауiпсiздiк шараларын кYшейтiп, шабуылга катыскан деп кYдiктенген Ресей уйымдары мен жеке тулгаларга санкциялар колданылды. Сол сиякты, 2021 жылы «DarkSide» топтык бiрлестiгiнiц «Colonial Pipeline» компаниясына жасалган кибершабуыл А^Ш-тагы отын жеткiзiлiмiн бузды. Бул окигага жауап ретiнде урланган каржылык ресурстарды iздестiру жэне калпына келтiру бойынша операция жYргiзiлiп, сыни инфракурылымдарды коргау шаралары кYшейтiлдi.
АКШ-тыц киберкауiпсiздiк саласындагы халыкаралык катынастары оныц геосаяси мYДделерiн кeрсетедi. АКШ киберстратегиясын геосаяси ыкпал ету куралы ретшде пайдаланып, АКШ-тыц улттык мYДделерiне кауш тeндiрдi деп кYдiктенген мемлекеттерге санкциялар енпзш, баска да шараларды колданады. Ол ез одактастарымен белсендi турде ынтымактасып, киберкатерлерге бiрлесiп карсы туру Yшiн халыкаралык коалициялар мен келiсiмдер жасасады. Галамдык децгейде АКШ киберкаушаздш саласындагы халыкаралык стандарттар мен нормаларды эзiрлеуге белсендi катысып, бул саланыц элемдiк тэжiрибесi мен реттелуiне айтарлыктай эсер етедi.
АКШ 2024 жылы ездщ улттык мYДделерiне кауiп тeндiредi деп кYдiктенген мемлекеттерге карсы кибершабуылдарга жауап ретшде кысымды кYшейттi. 2024 жылдыц сэуiр айында АКШ Кытай мен Ресейдiц кибертыцшылык жэне АКШ-тыц сыни инфракурылымына шабуыл жасаумен байланысты деп саналатын бiрнеше уйымдар мен жеке тулгаларга жаца санкциялар енпздь Бул шараларга активтердi катыру, елге юруге тыйым салу жэне американдык компаниялармен сауда
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жасауга шектеу кою юредь Мысалы, «Fancy Bear» деп аталатын ресейлiк киберкылмыстык топка карсы санкциялар А^Ш-тыц улттык кауiпсiздiкке кауш тeндiретiн киберкылмыстык эрекеттерге тоскауыл коюга багытталган кYш-жiгерiн кeрсетедi.
Оган коса, А^Ш киберкауiпсiздiк саласындагы халыкаралык ынтымактастыкты коалициялар куру жэне келiсiмдер жасасу аркылы белсендi дамытады. 2024 жылы Еуропа Одагыньщ мемлекеттерi, ¥лыбритания, Австралия жэне Канада юретш «Global Cyber Alliance» деп аталатын жаца серштеспк курылды. Бул альянстыц максаты - киберкатерлерден бiрлесiп коргануды ныгайту, кибершабуылдар туралы акпарат алмасу жэне катерлерге карсы кYресу жeнiндегi кYш-жiгердi Yйлестiру. Сонымен катар, А^Ш одактастарымен бiрлескен жаттыгулар мен тренингтерге белсендi катысып, кибершабуылдарга дайындыгын арттыруда. SolarWinds сиякты шабуылдар, барлык кYш-жiгерге карамастан, А^Ш киберкауiпсiздiк жYЙесiндегi осалдыктарды ашып керсетп. Жеке жэне мемлекеттiк секторлар арасындагы Yйлестiру мэселелерi, сондай-ак кибершабуылдарга тез эрекет ету механизмдершщ жетiспеушiлiгi непзп киындыктары десек болады [2].
^аз1рп элемдегi киберкещстш улттык каушаздштщ, экономикалык eркендеудiц жэне жаhандык саясаттыц непзп элементше айналды. Осы тургыда ^ытай eзiнiц «кибер дербеспк» тужырымдамасын алга жылжытуда - бул эрбiр мемлекеттщ физикалык шекаралар сиякты Интернеттщ e3 сегментiн бакылауга жэне баскаруга кукыгы болуы керек деген идея. Бул тэсш акпарат еркiндiгiне жэне интернета баскарудагы жаhандык Yйлестiруге негiзделген либералдык батыс Yлгiсiне мYлде кайшы келедь А^Ш-тан айырмашылыгы, ^ытай киберкещстште Yкiметац катац бакылау саясатын устанады. ^ытайдыц киберкауiпсiздiкке деген кeзкарасы бурыннан берi eзiнiц екi жакты максаттарымен сипатталады: улттык кауiпсiздiктi арттыру жэне оныц шекарасындагы акпарат агынын катац бакылау. ^аз1рп кезде ^ытайдыц киберкауiпсiздiк стратегиясы жаhандык геосаяси шиеленiстерге, елдiц технологиялык амбицияларына жэне цифрлык егемендiкке баса назар аударуына байланысты калыптасуда. Элемдеп екiншi iрi экономика ретiнде ^ытайдыц киберкауiпсiздiк тэжiрибесi кец цифрлык инфракурылымды да, дамып келе жаткан цифрлык экономиканы да камтамасыз ету киындыктарын кeрсетедi, сонымен бiрге eзiн жаhандык кибер держава ретiнде кeрсетедi.
^ытайдыц кибер дербестiк саясатыныц негiздерi шю акпараттык ортаны бакылауга, саяси турактылыкты сактауга жэне оныц элемдiк аренадагы рeлiн ныгайтуга умтылу аясында калыптасты. ^ытай Интернеттi стратегиялык ресурс жэне ыктимал кауiп ретiнде карастырады, сондыктан оныц мазмуны мен ел шшде колданылуын бакылау Yшiн белсендi шаралар кабылдауда. Бул тек iшкi каушаздшке гана емес, халыкаралык катынастар мен экономикалык бэсекелеспктеп киберкецiстiктiц рeлiнiц артуына байланысты. «Кибер дербеспк» угымы эрбiр елдiц eзiнiц интернет кецiстiгiн шю зацдар мен улттык мYДделерге сэйкес реттеуге кукылы екенiн бiлдiредi. Бул тэсш ^ытайга интернеттi когамды баскару куралы ретiнде пайдалануга, сондай-ак eзiнiц инфракурылымын сырткы кауiптерден тиiмдi коргауга мYмкiндiк бередi.
^ХР-ныц киберкауiпсiздiгiнiц негiзi "Great Firewall"- интернет-трафиктi CYЗгiлеу мен бакылаудыц кец аукымды жYЙесi. Бул механизм Yкiметке жагымсыз веб-сайттар мен мазмунды бугаттап, азаматтардыц шетелдiк платформаларга кiруiн шектеуге мYмкiндiк бередi. ^ытайдыц "Great Firewall" жYЙесi накты уакыт режимiнде интернет-трафиктi бакылайды жэне баскарады, бул Yкiметке сырткы кибершабуылдардыц да, саяси оппозиция сиякты шю кауштердщ де алдын алуга кeмектеседi [3, с. 15-30].
Жаhандану жэне елдердщ eзара тэуелдiлiгiнiц кYшеюi жагдайында киберкещспк ыкпал мен бакылау Yшiн ^рес аренасына айналуда. ^ытай казiргi уакытта ICANN (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers) сиякты Yкiметтiк емес уйымдарды камтитын кeп секторлы модельге непзделген галамдык интернеттi баскару жYЙесiн реформалауды белсендi тYрде жактайды. ^ытай билiгi интернеттi бакылауды Б¥¥ децгейiне берудi усынып отыр, бул мемлекеттерге цифрлык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ортаны реттеуге жэне мемлекетпк емес субъектшердщ ыкпалын шектеуге кеб1рек мYмкiндiктер бередi. Бул устаным Кытайдыц улттык бакылауды кYшейтуге жэне батыстык технологиялык алпауыттар мен букаралык акпарат куралдарыныц iшкi саяси кYн тэртсбше ыкпал етуiне жол бермеуге умтылысын керсетедi
Кытайдыц кибер дербеспк концепциясыныц халыкаралык мацызы бар, ол еркш жэне ашык Интернеттi колдайтын елдер мен бакылауды кYшейтудi калайтын елдер арасында жаца белiну шегiн курайды. Ресей, Иран жэне баска да авторитарлык режимдер АКШ пен Батыс елдершщ киберкещстштеп Yстемдiгiне карсы мемлекеттер блогын куратын кытай Yлгiсiн колдайды. Интернеттi баскарудыц осы екi моделi арасындагы карама-кайшылык либералдык демократиялык жYЙелер мен авторитарлык мемлекеттер арасындагы халыкаралык катынастардагы кещрек кактыгысты керсетедi.
Сонымен катар, Кытай экономикалык даму мен халыкаралык сауда Yшiн жаhандык желшердщ мацыздылыгын тYсiнедi. Ол <Жр белдеу, Бiр жол» стратегиясыныц белiгi болып табылатын «Цифрлык Жiбек жолы» сиякты бастамалар аркылы цифрлык инфракурылымды белсендi тYPде iлгерiлетуде. Бул бастама сандык коммуникацияларды дамытуды, киберинфракурылымды куруды жэне кытайлык технология стандарттарын iлгерiлетудi камтиды. Осылайша, Кытай окшаулануга умтылмайды, керiсiнше, езiнiц технологиялык жетiстiктерiн баска елдермен экономикалык жэне саяси байланыстарды ныгайту Yшiн пайдаланады. Кытайдыц кибер дербеспкке деген кезкарасына эсер ететiн непзп факторлардыц бiрi - кибершабуылдар мен шетелден келетiн кауiптер мэселесi. Кытай Америка Курама Штаттарын жэне баска елдердi кибер тыцшылык жасады жэне оныц iшкi iстерiне араласты деп жш айыптайды, бул оныц акпараттык кецiстiктi бакылауга деген умтылысын кушейгедь Екiншi жагынан, Батыс елдерi Кытайды дипломатиялык кактыгыстарды ушыктыратын жэне халыкаралык турактылыкка кауiп тендiретiн кибер тыцшылык пен экономикалык кибершабуылдар Yшiн бiрнеше рет айыптады.
Осылайша, Кытайдыц кибер дербеспк саясаты iшкi саяси кажеттiлiктердi де, халыкаралык амбицияларды да керсететш кYPделi жэне кеп децгейлi стратегия болып табылады. Бул цифрлык гасырда жэне жаhандык езара тэуелдiлiкте егемендш пен кауiпсiздiктi коргауга багытталган кещрек кытайлык кезкарастыц белiгi болып табылады. Сонымен катар, бул тэсш галамдык интернеттi баскару Yшiн киындыктар тугызады.
Ресейдщ стратегиясында "кибер" сезi кебшесе Батыс елдерiнiц стратегиялары мен мYмкiндiктерiн сипаттау Yшiн колданылады. М. Гайденнщ пiкiрiнше, Америка Курама Штаттары мен баска да батыс мемлекеттерi киберкещспкп согыстыц бесiншi доменi ретшде карастырады, ягни курлык, тецiз, эуе жэне гарыш кецiстiгiмен катар кибер — жаца жауынгерлш алац ретiнде мацызды рел аткарады [4 с. 3-7]. Баска домендер - жер, тещз, эуе жэне гарыш. Осы домендердщ Yшеуiнде эдетте карулы кYштердiц мамандандырылган тармагы бар: тецiз флоты, армия жэне эуе куштерь Кейбiр елдерде белек гарыш кYштерi мен киберкомандалык кYштер де бар.
Ресейде кибер операцияларга катысты баска, езгеше кезкарас бар. Бул кезкарас алгышарты бойынша батыс елдершдеп техникалык жэне жел^е багытталган тэсiлге караганда кибер операциялар шын мэнiнде акпараттык операциялардыц белш [5, с. 1-29]. Ол ондаган жылдар бойы физикалык жэне психологиялык тургыдан билiктi жYзеге асырудыц баска дэстYрлi формаларымен катар емiр CYPдi [6, с. 203-204].
Ресейлiк эскери жэне стратегиялык ойшылдар кибер операцияларды кецiрек угым «акпараттык согыстыц» шк1 жиынтыгы деп санайды. Бул геосаяси максаттарга кол жеткiзуде негiзгi релдi акпаратпен манипуляциялау болатын техникалык жэне психологиялык елшемдердi камтиды. Киберкецiстiктi ерекше техникалык сала санайтын АКШ-тан айырмашылыгы, Ресей оны ел iшiнде де, халыкаралык децгейде де кабылдауга, баяндауга жэне акпаратты бакылауга эсер ету куралы ретiнде карастырады.
Ресей акпараттык операцияларды былай карастырады: «мемлекет халыкаралык, аймактык жэне iшкi саясатта ез максаттарына жету Yшiн, сондай-ак геосаяси артыкшылык алу Yшiн пайдаланады» [7]. Ресейдегi киберкаушаздш елдщ акпараттык кещстшн жэне мацызды инфракурылымын коргаудыц кукыктык жэне стратегиялык негiздерiн аныктайтын бiркатар негiзгi ережелерге непзделген.
2016 жылы «Ресей Федерациясыньщ акпараттык кауiпсiздiк доктринасы» атты алгашкы мацызды кужат бекiтiлдi, бул кужат акпараттык саладагы негiзгi кауiптердi жэне оларды бейтараптандырудыц жолдарын аныктайды. Доктринада акпарат кецiстiгi Ресей кибершабуылдармен, жалган акпаратпен жэне акпараттык ресурстар аркылы iшкi iстерге араласумен бетпе-бет келетш халыкаралык текетiрес алацына айналганы атап етшген. Доктрина сонымен катар мацызды инфракурылымды, акпараттык жYЙелердi жэне цифрлык саладагы Ресейдiц егемендiгiн коргау кажеттшгше назар аударады. Онда улттык каушаздшт камтамасыз ету, егемендiктi коргау жэне акпараттык технологиялар саласындагы елдiц технологиялык тэуелсiздiгi Yшiн жагдай жасау сиякты киберкауiпсiздiктiц басым багыттары айкындалган.
Акпараттык инфракурылымды коргауга багытталган мацызды зацнамалык актiлердiц бiрi 2017 жылгы «Ресей Федерациясыныц мацызды акпараттык инфракурылымыныц каушаздш туралы» Зацы. Бул зац келш жYЙелерiн, энергетиканы, коммуникацияларды жэне экономиканыц баска да мацызды секторларын коса алганда, мацызды акпараттык инфракурылымды коргаудыц кукыктык негiздерiн белгiлейдi. Зац инфракурылым нысандарына ие уйымдарды акпараттык жYЙелердi кибершабуылдардан жэне руксат етiлмеген кол жетюзуден коргау бойынша катац талаптарды сактауга мiндеттейдi.
Сонымен катар, 2019 жылы кабылданган «Дербес Интернет туралы» зац Ресейдщ цифрлык егемендiгiн ныгайтудагы мацызды кадам болды. Бул зац Интернеттщ ресейлiк сегментi Yшiн тэуелаз инфракурылым куруга багытталган, ол кажет болган жагдайда ресейлiк Интернеттi (Рунет) жаhандык желiден окшаулайды. Зац интернет-трафикт бакылауга жэне CYзуге мYмкiндiк беретш, сондай-ак халыкаралык желiлерден ажыратылган жагдайда да Интернеттщ ресейшк белiгiнiц жумысын камтамасыз ететiн тетiктердi куруды кездейдь Зацга карсылар интернеттi окшаулау жэне бакылауды кYшейту каупi бар екенш айтады, бiрак билiк бул шара сырткы киберкауiптерден коргану жэне улттык каушаздшт камтамасыз ету Yшiн кажет екенш атап керсетедь Барлык осы эрекеттер мен стратегиялар есiп келе жаткан киберкауiптер мен халыкаралык кысым жагдайында ез мYДделерiн коргауга умтылатын ресейлiк киберкауiпсiздiктiц негiзiн курайды.
Ресей киберкещспкп сырткы саяси максаттарга жету куралы ретiнде белсендi пайдаланады, бул бiркатар стратегиялык кибершабуылдар мен акпараттык операцияларда кершедь Ец танымал жагдайлардыц бiрi 2016 жылгы А^Ш президентпк сайлауына араласу болды, онда ресейшк хакерлер, А^Ш барлау агенттiктерiнiц мэлiметi бойынша, жалган акпарат тарату жэне сайлау жYЙесiнiц цифрлык инфракурылымына араласу аркылы дауыс беру нэтижесiне эсер етуге тырысты. Ресей саяси процестердi тураксыздандыру, демократиялык институттарга деген сешмге нуксан келтiру жэне ресейшiл ^штердщ ыкпалын арттыру Yшiн кибершабуылдар колданылган Еуропада да осындай стратегияларды колданды. Бул эрекеттер технология мен халыкаралык каржы нарыктарына кол жеткiзудi шектеуге багытталган А^Ш пен Еуропалык Одак тарапынан Ресейге карсы жаца санкциялар енпзуге негiз болды [8].
2021 жылы кабылданган Ресей Федерациясыныц «¥лттык каушаздш стратегиясы» бул ережелердi акпараттык кещспктеп катерлердiц кец аукымын камту Yшiн кецейтедi. Стратегияныц жаца нускасында ресейлiк акпараттык жYЙелердi коргауды ^шейту жэне шет мемлекеттердiц кибершабуылдарына жол бермеу кажеттшн атап етедi. ^ужатта киберкауiпсiздiк улттык кауiпсiздiктiц негiзгi элементше айналганы, ал кибершабуылдар гибридтi агрессияныц
нысандары болуы мYмкiн екендiгi атап етшген. Ресей цифрлык ортаны белсендiрек карсы эрекетп кажет ететш геосаяси кYрестiц элеуетп ерiсi ретiнде карастырады.
Осылайша, кибершабуылдар Ресейдщ сырткы саясатыныц мацызды куралы болып кала бередi.
Корытынды
2024 жылы киберсалада АКШ, Ресей жэне Кытай арасында кызу бэсекелесу орын алуда. Бул елдердiц эркайсысы езшщ кибер мYмкiндiктерiн белсендi тYPде дамытып, езiнiц улттык мYДделерiн коргау жэне элемдш аренадагы ыкпалын арттыру Yшiн жаца технологиялар мен стратегияларды енпзуде. Америка Курама Штаттары одактастармен жэне жеке сектормен ынтымактастыкка назар аудара отырып, езшщ киберкорганысты кYшейтудi жалгастыруда. Ресей ез кезегiнде кибер операцияларды геосаяси ыкпал ету куралы ретшде пайдаланып отыр. Инфракурылымга шабуылдар жасап, баска елдердщ саяси YДерiстерiне араласуда. Кытай акпаратты бакылау жэне шк1 кауiпсiздiктi ныгайту Yшiн технологияларды дамытуга ерекше мэн беруде, сонымен катар экономикалык максаттарга жету Yшiн киберкещспкп белсендi тYPде пайдалануда. Казiргi халакаралык катынастар саласында бэсекелестiк пен киберкауштердщ кYшеюi мемлекеттер арасындагы ынтымактастыктыц мацыздылыгын бурынгыдан да арттыратындыгы сезсiз.
Корытындылай келе, киберкецiстiктiц болашагы тек технологиялык жепспктермен гана емес, сонымен катар мемлекеттердщ жаhандык сын-катерлер байланысты ашык талкылау мен бiрлесiп жумыс ютеу кабiлетiмен де байланысты болып отыр.
1. Булавин А. В. О подходах США и Китая к обеспечению кибербезопасности //Общество: политика, экономика, право. - 2014. - №. 1. - С. 27-31.
2. Singer P. W., Friedman A. Cybersecurity: What everyone needs to know. - oup usa, 2014.
3. Creemers R. Cyber China: Upgrading propaganda, public opinion work and social management for the twenty-first century //Chinese Authoritarianism in the Information Age. - 2019. - С. 15-30.
4. Hayden M. V. The future of things cyber //Strategic Studies Quarterly. - 2011. - Т. 5. - №. 1. - С. 37.
5. Connell M., Vogler S. Russia's approach to cyber warfare. - Arlington, VA : CNA, 2017. - С. 1-29.
6. Adomeit H. Keir Giles: Russia's 'New'Tools for Confronting the West Continuity and Innovation in Moscow's Exercise of Power. 2016 //SIRIUS-Zeitschrift für Strategische Analysen. - 2017. - Т. 1. -№. 2. - С. 203-204.
7. Darczewska J. The anatomy of Russian information warfare. The Crimean operation, a case study. -OSW Osrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, 2014.
8. Maurer T. Cyber mercenaries. - Cambridge University Press, 2018.
ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI:
