CC BY
2УДК 32
Кешкшбаева Г.^.
Абылай хан атындагы Казак халыкаралык катынастар жэне элем тiлдерi университетi (Алматы к., Казакстан)
УНД1-ТЫНБЩ М¥ХИТЫ АЙМАГЫНДАГЫ ГЕОСАЯСИ БЭСЕКЕЛЕСТ1К: ДАМУ САЛАСЫНДАГЫ ЫНТЫМАКТАСТЬЩТЫ БАС^АРУ
Ацдатпа: Мацалада жаца геосаяси Yрдiстер жагдайында Yндi-Тыныц мухиты аймагындагы Кытай мен Yндiстан арасындагы бэсекелестiктi талдауга арналган. Кытай мен Yндiстанныц экономикалыц, эскери жэне дипломатиялыц ыцпал ету стратегияларыныц негiзгi аспектiлерi царастырылады, сондай-ац олардыц АКШ, Жапония жэне Аустралия сияцты басца iрi жэне орта державалармен взара эрекеттесуi зерттеледi. Негiзгi назар осы процестердi талдау Yшiн цифрлыц технологиялар мен жаца ресурстарды, соныц штде геоацпараттыц ЖYйелердi (ГАЖ), Yлкен деректердi жэне жасанды интеллекттi пайдалануга багытталган. Мацалада сондай-ац Yндi-Тыныц мухиты аймагындагы елдер мен аймацтардыц ресурстарды тиiмдi басцару жэне геосаяси бэсекелестiктi даму мацсаттарына цол жетюзу Yшiн стратегиялыц пайдалану мYмкiндiктерi талцыланады.
ТYйiндi свздер: Yндi-Тыныц мухиты аймагы, Кытай, Yндiстан, геосаясат, цифрлыц технологиялар, геоацпараттыц ЖYйелер, Yлкен деректер, инфрацурылымдыц жобалар, галамдыц бэсекелестж, даму мацсатындагы ынтымацтастыц.
Б^л макалада Yндi-Тынык мухиты аймагында дамуга багытталган ынтымактастыктыц геосаясаттануы талкыланады. Бiрiншiден, индо-тынык м^хиттык стратегиялардьщ пайда болуы жэне олардыц геосаясат пен дэстYрлi даму катысушылары, мысалы, Америка Кдоама Штаттары мен Еуропалык Одак сиякты дамуга багытталган ынтымактастыкпен калай тогысатыны карастырылады. Еюншщен, б^л нарративтердщ Кытай мен Yндiстанныц, iрi
геосаяси ойыншылар ретшде, дамуга багытталган ынтымактастыккка деген кезкарастарына калай эсер еткенi зерттеледг Yшiншiден, бул динамикалардыц Yндi-Тынык мухиты аймагынын негiзгi аймактарында, эсiресе Ощустш-Шыгыс Азияда, ОцтYCтiк Азияда жэне Тынык мухит аралдарында калай дамып жатканы талданады. Бiз бул аймактардагы геосаяси бэсекелестiк белгiлi бiр мумкшджтер беретiнiн, бiрак бул мYмкiндiктер дамудын, он, нэтижелерiне кол жеткiзу ушш стратегиялык баскарылуы керектiгiн алга тартамыз.
Геосаясат эркашан тарих бойында даму жэне даму ынтымактастыгы туралы тюрталастардьщ факторы болды жэне бул езгередi деп кYтуге болмайды[1].
Сонгы онжылдыкта бул бэсекелестiк ^ытайдын жаhандык экономикалык, стратегиялык жэне геосаяси тургыдан есуi аясында кYшейе тYCтi. ^ытай А^Ш, Еуропалык Одак, Жапония немесе Аустралия сиякты дэстYрлi жаhандык жэне аймактык державалардын элеуеттi бэсекелесi ретiнде кабылдана бастаган кезде, бiз осы есудi баскаруга, тенестiруге немесе оган карсы туруга багытталган стратегиялардын кебеюiн байкадык. Нэтижесiнде, калыптасып жаткан Yндi-тынык мухиттык курылымдар мен стратегиялар элемдiк геосаясат дискурсында, сонын iшiнде дамуга багытталган ынтымактастыкта манызды орын алып, Yстемдiк етедi.
КYшейiп келе жаткан геосаяси бэсекелестшке байланысты дамуга багытталган ынтымактастык дау-дамайлы салага айналды. Кытайдын каркынды есуi жэне оган карсы Yндi-тынык мухиттык стратегиялардын кенеюi осы динамиканын негiзгi козгаушы кYштерi болып табылады. Бул бэсекелестiк елдер мен аймактар арасындагы, сондай-ак олардын iшiндегi келюпеушшктерге экелуi мYмкiн болса да, ол сонымен бiрге кепполярлыктын кYшеюiне, сержтес елдердiн белсендiлiгiнiн артуына жэне даму саласындагы жетiстiктер Yшiн он бэсекелестшке ыкпал ете алады.
Бэсекелестiк пен онымен байланысты кептеген жана стратегиялар, ресурстар жэне бастамалар серiктес елдерге ездершщ даму багдарламаларын колдауга кажетл ресурстар мен мiндеттемелердi камтамасыз етуге мYмкiндiк
бере алады. Елдер мен аймактар белгш бiр тарапты «тандауга мэжбYP» болудын орнына, геостратегиялык бэсекелестiктi ез мYДделерiне сай пайдалана алады жэне казiрдiн езiнде солай жасап жатыр. Бэсекелестiк тандау мYмкiндiгiн, келiссездер Yстелiнде орын жэне шешiм кабылдау мYмкiндiктерiн усынады. Алайда, бул стратегиялар мен ресурстарга жауапкершiлiкпен карау серiктес елдер мен аймактар Yшiн киындык тудыруы мYмкiн. Хеджирлеу — ыктимал шешiмдердiн бiрi, бiрак ол эсiресе саясат араласканда жэне даму жетiстiктерi кауiпке ушыраган жагдайда белгш бiр тэуекелдермен байланысты.
Yндi-Тынык мухиты аймагындагы елдермен экономикалык, дипломатиялык, корганыс жэне даму байланыстарын ныгайту жолдарын керсететiн кептеген индо-тынык мухиттык стратегиялар болганымен, осы аймактагы елдердiн де ездерiнiн даму максаттары мен iрi державалармен, сондай-ак олармен серiктестiкке умтылатын жэне осы Yшiн бэсекелесетiн баска субъектшермен карым-катынаска катысты ез кезкарастары мен максаттарын камтитын стратегиялары болуы тиiс.
Элемдiк аймактар кебiнесе кияли жэне курылымдык сипатка ие. Олар кабылдауларга, позицияларга, мYДделерге жэне езгермелi контексттерге негiзделген. Аймактар географиялык ерекшелштер бойынша аныкталуы мYмкiн жэне эртYрлi катысушылардын геосаяси жэне геоэкономикалык мYДделерi негiзiнде калыптасады. Бул жакында кещнен колданылып келе жаткан <^ндь Тынык мухиты аймагы» терминiне де катысты [2].
Жапониянын премьер-министрi Синдзо Абэ 2007 жылы Нью-Делиде сейлеген сезiнде <^ндьТынык мухиты аймагы» терминiн казiргi геосаяси дискурста бектп, «Азия-Тынык мухиты аймагы» терминi Yндiстаннын маныздылыгын ескермейдi жэне мойындамайды деп мэлiмдедi. Бул геосаяси инклюзивт кезкарас баска кешбасшылардын колдауына ие болды, содан берi Yндi-Тынык мухиты аймагынын туж^1рымдамасы Yкiметтермен олардын аймактык жэне жаИандык саясатын белгшеуде белсендi тYPде колданылып келедi. Алайда, ^ытай Yндi-Тынык мухиты аймагы тужырымдамасын
кабылдамай, оны Кытайдыц ыкпалын шектеуге багытталган батыстык стратегия деп санайды[3].
Кытайдыц кецейiп келе жаткан геосаяси, экономикалык жэне инвестициялык катысуы кептеген Yндi-тынык м^хиттык стратегиялардыц жасалуына алып келдi. Б^л стратегиялар, айкын немесе жасырын тYPде, Кытайдыц есш келе жаткан ыкпалына карсы эрекет етудi кездейдi, оныц шшде Yндiстанды карсы салмак ретiнде косу аркылы. Б^л стратегиялар АКШ, Франция, Германия, Нидерланды, ¥лыбритания, Жапония, Аустралия, Еуропалык Одак, ОцтYCтiк Корея, Yндiстан, Канада жэне ОцтYCтiк-ШыFыс Азия мемлекеттерi кауымдастыFыныц кепжакты тэсiлдерiн камтиды. Б^л стратегиялар Кытаймен карым-катынастарды бэсекелестiк, карсыластык немесе ынтымактастык сипатында, б^л езара ю-кимыл саласына байланысты езгерiп отырады.
Yндi-Тынык м^хиты стратегиялары эдетте аймактыц мацыздылынын атап керсетедi жэне Yш непзп аспектiнi камтиды:
• экономикалык аспектшер: сауда жэне жеткiзу тiзбектерiмен байланысты,
• каушшздш аспектiлерi: Кытайдыц ОцтYCтiк Кытай тецiзiн милитаризациялауы, Yндiстан мен Пэюстан арасындаFы ^закка созылFан шиелешстер жэне т.б.,
• климаттыц езгеруше байланысты киындыктар: Кытай, Yндiстан жэне кем1ркышкыл газыныц жоFары децгейiн шы^аратын баска елдерге катысты салдарларды ж^мсарту кажеттшп, аймактыц баска елдерi ушш бейiмделу кажеттшктер^
ДамуFа баFытталFан ынтымактастык кебшесе ынтымактастык кецiстiгi ретiнде кабылданса да, Yндi-Тынык м^хиты аймаFына стратегиялык назар аударудыц артуы геосаяси жэне экономикалык бэсекелестштщ кYшеюiне экелдi, соныц iшiнде дамуFа баFытталFан ынтымактастык аясында.
Осылайша, <^ндьТынык м^хиты аймаFы» т^жырымдамасы, кептеген баска терминдер мен т^жырымдамалар сиякты, даулы болып табылады.
Yндiстан мен ^ытайдын дамуга багытталган ынтымак;тастыгы Екiншi дYниежYзiлiк согыстан кейiнгi кезенде уксас тYPде дамыды, бул кезде отаршылдыктан азат болган елдер ортак киындыктарга тап болып, оларды шешу Yшiн ынтымактастык пен бiрлiктi iздедi. Екi ел де 1955 жылы Индонезиянын Бандунг каласында еткен тарихи Азия-Африка конференциясында жэне 1961 жылы курылган ^осылмау козгалысында манызды рел аткарды. Бул козгалыс ОнтYCтiк-ОнтYCтiк ынтымактастыгынын (SSC) непзш калады — бул дэстYрлi кемек тYрлерiнен езгеше принциптерге негiзделген даму максатындагы ынтымактастыктын бiр тYрi, атап айтканда тендiк, езара ынтымактастык жэне пайда, сондай-ак бейбiт катар емiр CYPУ принциптерiн алга тартты.
2000 жылдардан бастап SSC, бурын Батыс донорлары тарапынан байкалмай келген, манызды ресурстар мен ыкпал кезiне айналды. Бул есу ^ытайдын жэне Глобалдык ОнтYCтiктiн кептеген елдерiнiн экономикалык ерлеуiмен сэйкес келдi, сондай-ак кептеген елдерде, эшресе Азияда, дэстYрлi сырткы кемек тYрлерiне тэуелдiлiктiн темендеуiмен уштасып отырды.
^ытай мен Yндiстаннын дамуга багытталган ынтымактастык, ресурстар жэне серштестжтер женщдеп нарративтерiн кенейтуi мен дамытуы дамуга багытталган ынтымактастыкты сырткы саясат куралы ретiнде колдану беделiн кетердi.
^ытай Yндi-Тынык мухиты стратегияларына кYмэнмен, тшт менсiнбеушiлiкпен карайды, оларды езiнiн аймактагы мYДделерi мен кауiпсiздiгiне кауiп ретшде санайды. Онын жауабы екiжакты, ещрлш жэне кепжакты денгейлерде дамуга багытталган ынтымактастык усыныстарын ныгайту жэне эртараптандыру болды.
^ытайдын Глобалдык ОнтYCтiкпен езара эрекеттестт гасыр бойы эволюцияга ушырап, бiрнеше бiр-бiрiн толыктыратын тiректерге непзделген стратегиялык жэне кешендi тэсiлге айналды. '^р белдеу, бiр жол" (ВЫ) бастамасы ^ытайдын Глобалдык ОнтYCтiктегi экономикалык дипломатиясынын орталык элементiне жэне серштес елдердiн даму
максаттарына кол жетюзудеп мацызды факторга айналды. BRI-дiц аукымы (180 ел мен уйым) жэне байланыстарды жаксартуга багытталуы оны серштес елдер Yшiн элеуетл турде трансформациялык жобага жэне Кытайдыц жаhандык ыкпалы Yшiн стратегиялык мацызды куралга айналдырады.
Оныц аукымды амбициялары мен инвестицияларынан туындайтын салдарларга байланысты <^р белдеу, бiр жол» (BRI) бастамасы хальщаральщ аренада эртYрлi пiкiрлер тудырды. Кептеген серiктес елдер негiзгi инфракурылымга салынган инвестицияларды жогары багалаганымен, баска елдер, эшресе ^ытайдыц есiп келе жаткан жаhандык ыкпалына кYмэнмен карайтындар, бул бастаманы ^ытайдыц неоимпериалистiк стратегиясы ретшде карастырады. Бурын атап етiлгендей, Yндi-Тынык мухиты стратегияларыныц кецеюi ^ытайдыц BRI аркылы жаhандык экспансиясына жауап ретшде пайда болды.
Кытайдыц BRI аясындагы инвестициялары азайып келе жаткан кезде, есш келе жаткан сын мен назар аясында (бiрак бул жагдайларга жауап ретшде емес), Кытай 2021 жылы Глобалдык даму бастамасын (GDI) усынды. Он жылдан астам уакыт бойы ^ытай езiнiц дамуга багытталган ынтымактастык женiндегi кезкарасын 2011, 2014 жэне 2021 жылдардагы Yш ак ютаптар аркылы, ал соцгы уакытта GDI аркылы жариялауга тырысты.
Кытайдыц пшршше, 2030 ж^1лга дейiнгi КYн тэртiбi езiнiц багытынан ауыткыды, ал GDI осы максатты алты негiзгi принцип (адамдарга багдарлану, дамуга басымдык беру, барлыгына пайда, инновациялык даму, табигатпен Yйлесiмдiлiк, iс-кимылFа багытталу), сегiз басымдык (кедейлжт азайту, азык-тYлiк каушшздт, COVID-19 жэне вакциналар, даму каржыландыруы, климаттыц езгеруi жэне жасыл даму, индустрияландыру, цифрлык экономика, байланыстарды жаксарту), баскару тетiктерi мен эрекеттер аркылы жетюзуге арналFан.
Жакында Кытай езшщ жаhандык катысуыныц екi косымша препн жариялады. 2022 жылы ^ытай Глобалдык каушшздш бастамасын (GSI) усынды. Бул Yшiншi тiрек BRI жэне GDI^i толыктырып, осы инвестицияларFа
белгш 6ip корганыс усынады. 2023 жылдын, 15 наурызында Кытай тeртiншi TipeK — Глобалдык еркениет бастамасын (GCI) усынды, онда даму MoraBTepi айкын кepiнiс тапкан. «Кытайдын жаhандык баскарудагы орнын жаксартуга жэне колданыстагы халыкаралык тэртштщ болжамды кeмшiлiктepiн жоюга багытталган кещрек геосаяси багдарламасы аясында» BRI, GDI, GSI жэне GCI Кытай мен онын сepiктeстepi Yшiн нopмативтi багытты керсетш, жаhандык баскару, даму жэне каушшздштщ баламалы кезкарасы мен жYЙeсiн шгершетуде.
Премьер-министр Моди баскаруымен Yндiстан геосаяси тургыдан анагурлым сeнiмдi бола тYCтi. 2019 жылы iскe косылган Yндiстанныц Yндi-Тынык мухиты аймагындагы стратегиясы epкiн, ашык, инклюзивтi жэне ережелерге непзделген Yндi-Тынык мухиты аймагын кездейдг Стратегиянын нeгiзгi козгаушы KYmi - Кытайдын ыкпалын шектеу, жэне Yндiстан бул максатка жету Ymiн мемлекетлк саясаттын кен аукымды куралдарын, сонын imiндe даму, корганыс жэне дипломатияны колданады. Yндiстан АКШ, Аустралия жэне Жапониямен еюжакты денгейде де, «Тертжакты кауiпсiздiк диалогы» (Quad) аркылы кепжакты денгейде де барлык осы багыттар бойынша байланыстарын ныгайтты, оган аталган терт ел кipeдi.
Yндiстан 2023 жылы G20 терагалыгын кабылдап, дамуга багытталган ынтымактастыктагы ез басымдыктарын жэне онын даму парадигмасын халыкаралык денгейге кeтepдi. Кытай сиякты, Yндiстан да 2030 жылга дeйiнгi КYн тэртсбше жэне Туракты даму максаттарына (ТДМ) адал. Yндiстаннын дамуга деген кезкарасы езара сыйластык, ортак кундылыктар мен кагидаттарга нeгiздeлгeн. Климаттын eзгepуiмeн ^рес Yндiстаннын G20 кYн тэpтiбiнiн непзп тipeгi болып табылады, жэне премьер-министр Нарендра Моди Yндiстанныц «таза, жасыл, туракты жэне сeнiмдi энергияга» бейшдшгш, сондай-ак климаттын, eзгepуi мэсeлeсiн шешу Ymiн eмip салтын eзгepтудi кездейтш онын «Коршаган орта Ymiн eмip салты» (LIFE) бастамасын ерекше атап еттг
А^Ш, ¥лыбритания, Аустралия, Германия жэне Еуропалык Одак сиякты батыс державалары Yндiстанды Yндi-Тынык мухиты аймагындагы Кытайга элеуетл карсы салмак ретiнде мойындап, Yндiстанмен экономикалык, корганыс жэне даму саласындагы серiктестiкке белсендi тYPде умтылуда. А^Ш, ¥лыбритания, Германия жэне Жапония Yндiстанды Азия, Африка, Латын Америкасы жэне Тыны; мухиты аралдарында табиги апаттарга тeзiмдiлiк, аграрлы; технологиялар жэне телемедицина сиякты мэселелер бойынша артыкшылыкты серiктес ретiнде ныгайту жэне iлгерiлету Yшiн Yшжакты серiктестiктердi жYзеге асырып, дамуга багытталган ынтымактастыкты жумсак кYш куралы ретiнде пайдаланады.
ОцтYCтiк-ОцтYCтiк ынтымактастыгыныц (SSC) кецеюi жэне соцгы онж^1лды;тагы iрi державалар арасындагы геосаясат пен бэсекелестiктiц кYшеюi дамуга багытталган ынтымактастыкты ынтымактасты; саласынан гeрi бэсекеге кабiлеттi салага айналдырды. Дамуды каржыландырудыц эртYрлi формалары ендi бэсекелес державалар ездершщ геостратегиялык ыкпалын кецейту Yшiн колданатын дипломатиялык куралдар арсеналыныц бeлiгiне айналды.
ОцтYCтiк-ШыFыс Азия, бэлюм, iрi державалар арасында ец кеп таласка тYсетiн аймак болып табылады. Бул аймактаFы бэсекелестiк ете катты, eйткенi ол Кытай мен А^Ш Yшiн, сондай-ак Жапония, Yндiстан жэне Аустралия сиякты державалар Yшiн экономикалык жэне саяси турFыдан аса мацызды. Геосаяси дамуFа баFытталFан ынтымактастыкты ОцтYCтiк-ШыFыс Азияда айкындайтын бiрнеше негiзгi факторлар бар.
Бiрiншiден, аймак кемекке тэуелдi болмаса да, мундаFы инфракурылымFа деген сураныс жоFары — ол 2030 жыга^а дейiн жыл сайын шамамен 200 миллиард А^Ш долларына баFаланады[4].
Жапония инфракурылымFа ец iрi инвестор болып кала бергешмен, бiрнеше державалар, соныц iшiнде Жапония, Yндiстан жэне Аустралия, ^ытай eзiнiц <^р белдеу, бiр жол» (BRI) бастамасын юке косканнан кейiн, осы секторда Кытайдыц Yстемдiгiнен кауiптенiп, eздерiнiц инфракурылымдык
инвестицияларын ^шейтл. АСЕАН-нын барлык 10 eлi Кытаймен BRI аясында кeлiсiмдepгe кол койды, Индонезия ен кеп жобаларды жYзeгe асыратын eлдepдiн 6îpî болып табылады[4].
Екшшщен, АСЕАН курган аймактык архитектура геосаясат мэсeлeлepiн шешуде манызды рел аткарды. MYme елдер эдетте 6ïp жакты тандаудан бас тартып, АСЕАН-ды дамуга багытталган аймактык ынтымактастык мэселелерш талкылау платформасы peтiндe пайдаланды. АСЕАН орталыктылыгынын, тужырымдамасы мYme елдерге ортак даму максаттарына кол жeткiзу Ymrn бipлeсiп жумыс iстeугe мYмкiндiк бередг АСЕАН байланыстарын жаксарту бойынша мастер-жоспар, АСЕАН микрокэсшорындар, шагын жэне орта кэсшорындар жeнiндeгi YЙлeстipу кoмитeтi (ACCMSME) жэне АСЕАН тетенше жагдайларды баскару кoмитeтi сиякты тeтiктep сырткы сержтестердщ эpeкeттepiн АСЕАН-нын, даму басымдыктары мен стратегияларына сэйкес Yйлeстipeдi.
Ymiнmiдeн, аймак шынайы кепполярлы болып табылады, жэне аймак eлдepi оны сол калпында сактауга умтылады. Кытай eзiнiн терт прегш — саяси, экономикалык, азаматтык жэне инвестициялык багыттарды — GDI, GSI, BRI жэне GCI аркылы бeлсeндi тYPдe iлгepiлeтсe, АКШ Yндi-Тынык мухит экономикалык курылымын (IPEF) алга жылжытып, манызды технологияларды колдап, аймактагы жeткiзу тiзбeктepiн эртараптандыруды (мысалы, Apple компаниясынын eндipiс куаттарын Вьетнамга кeшipу) жэне Quad аркылы «минилатералды ынтымактастыкты» дамытуда. Державалар арасындагы инфракурылымдык бэсекелестжтщ кYmeюi сапаны арттырып, тандау мYмкiндiктepiн кeнeйтiп, ОнтYCтiк-ШыFыс Азия eлдepiнe эpтYpлi сepiктeстepмeн ынтымактастыктан барынша пайда керуге жэне ез автономиясын сактауFа мYмкiндiк бepeдi[6].
ОнтYCтiк АзиядаFы геосаяси бэсекелестж Ощустш-Шы^ыс Азия мен баска аймактаpдаFы жаFдайдан epeкmeлeнeдi, eйткeнi онда бipнeшe онжылдыктар бойы Yндiстан Yстeмдiк етш кeлeдi. Yндiстаннын Пэкiстанмeн саяси жэне эскери кайшылыктары узак уакыт бойы жа^асып келе жатканына
карамастан, ол «Алдымен ^ршшер» саясатын жYзеге асырып, Непал, Бангладеш, Шри-Ланка, Мальдив аралдары, Бутан, Мьянма жэне АуFанстанды коса а^анда, кeршiлес елдермен стратегиялык, экономикалык жэне мэдени байланыстарды ныFайтуFа баFытталFан. Бул аймак Yндi несиелiк желiлерiнiц непзп бeлiгiн алады (негiзiнен инфракурылымдык жобалар Yшiн), жэне кeптеген елдер Yшiн Yндiстан тарихи турFыда ец iрi жэне мацызды сауда серiктесi болды.
Алайда соцFы онжылдыкта Yндiстан мен ^ытай арасындаFы шыFыс ЛадакхтаFы даулы шекара аймаFына байланысты шиеленiстiц кYшеюiне карамастан, ^ытай Yндiстанныц жакын мацындаFы аймактарды e3 ыкпал аймагы ретшде белсендi тYPде кабылдай бастады. Кытай ОцтYCтiк АзиядаFы бiрнеше елдер Yшiн, эсiресе BRI аясындаFы экономикалык дипломатия мен инвестициялар аркылы мацызды сержтеске айналды. Yндiстанныц негiзгi аймактык карсыласы Пэкiстанмен ^ытай жYзеге асырып жаткан ^ытай-Пэкiстан экономикалык дэлiзi (CPEC) ерекше назар аудартады. Бул жоба Пэюстанныц Гвадар портын ^ытайдыц батысындаFы Шыцжацмен байланыстыруды кeздейдi жэне Yндiстан даулы деп санайтын Пэкiстан бакылауындагы аумактар аркылы eтедi. CPEC BRI-дщ ец iрi жэне басты жобасы болып саналады (62 миллиард А^Ш доллары), жэне Yндiстан ^ытай мен Пэюстанныц оны кецейтуiне, сондай-ак АуFанстанныц бул жобаFа косылу мYмкiндiгiне алацдаушылык бiлдiруде[7].
АймактаFы кiшi елдер (Непал, Бангладеш, Шри-Ланка, Мальдив аралдары) экономикалык пайда алу максатында Yндiстан мен Кытай арасындаFы кайшылыктарды пайдаланып, хеджирлеу стратегиясын устануFа бейiм. Хеджирлеу дегенiмiз - белгiлi бiр тарапты тацдамастан немесе олармен берш одак курмастан, аймактаFы бiрнеше кYштермен немесе катысушылармен бiр мезгiлде eзара эрекеттесу. Алайда, кай елдiц басымдыкка ие болатыны кeбiнесе казiргi Yкiметтiц билiгiне байланысты.
Тынык мухиты аралдары eцiрi климаттык eзгерiстерге, табиFи апаттарFа жэне экономикалык кYЙзелiстерге eте осал шагын дамушы мемлекеттерден
турады. Осы ещрмен шектесетш немесе онын аумагында территориялары бар елдердiн санына карамастан, оны жиi галамдык жэне аймактык саясаттын шеткерi аймагы деп санаган. Австралия мен Жана Зеландия бул ещрдi ездерiнiн кершiлес аумагы ретiнде карастырып, онын дамуы мен кауiпсiздiгiн белсендi тYPде колдайды.
Бэсекелестiк, сондай-ак онымен байланысты кептеген жана стратегиялар, ресурстар мен бастамалар серiктес елдерге ездершщ даму багдарламаларын колдау Yшiн ресурстар мен мшдеттемелер алуга мYмкiндiк бередг «МэжбYрлi» тYPде бiр жакты тандаудын орнына, елдер мен аймактар геостратегиялык бэсекелестiктi ез мYДделерiне пайдалана алады. Бэсекелестiк тандау, келiссездер Yстелiнде орын жэне шешiм кабылдау мYмкiндiктерiн бередг Алайда, осы стратегиялар мен ресурстарды баскару серiктес елдер мен аймактар Yшiн киындык тудыруы мYмкiн. Хеджирлеу — бiр нуска, бiрак ол кауiптердi тудырады, эсiресе саясат араласканда, жэне даму саласындагы жетiстiктер кешннен кауiпке ушырауы мYмкiн.
Динамикалык контекст аясында, Индо-Тынык мухиты аймагындагы елдер мен аймактар Yшiн агымдагы бэсекелестж жагдайында шарттарды аныктау, ресурстарды баскару жэне даму Yшiн ынтымактастык кещсттн кенейту мYмкiндiктерi кандай [8]?
Бiрiншiден, кептеген Индо-Тынык мухиты стратегиялары бар (непзшен iрi жэне орта державалардан), олар аймактын керiнiсiн жэне Индо-Тынык мухиты елдерiмен экономикалык, дипломатиялык, корганыс жэне даму байланыстарын ныгайту жолдарын баяндайды. Дегенмен, аймактын ез елдерi де Кытай, А^Ш, Австралия, Жапония немесе Yндiстанмен езара эрекеттесу бойынша ез стратегияларына ие болуы керек. Бул стратегиялар олармен сержтестшке умтылатын улы державалармен ынтымактастыктын ез керiнiстерi мен максаттарын керсетуi тшс. Мундай стратегиялар жария болмауы керек болса да (мYмкiн, кейбiреулерi казiрдiн езiнде бар), олар улттык саясаттын турбуленттшп жагдайында емiр CYPуi Yшiн партиялык емес болуы керек [9].
Екшшщен, Он^стш-Шыгыс Азияны мысалга алсак, кYштi аймактык архитектура (мысалы, АСЕАН) осы аймак мемлекеттерше инфракурылым, байланыс, экономикалык турактылык жэне баска да аймактык даму бастамаларын коса алганда, аймакка ресурстар усынатын сырткы факторлармен езара эрекеттесу шарттарын калыптастыруга мYмкiндiк бердi. ¥лы державалар eздерiнiц басымдыктарына кол жеткiзу Yшiн ез топтарын жэне аймактык архитектураларын курганда, олар аймактагы орнатылган шешiм кабылдау процестерiн айналып eтiп, тшт кейбiр елдердi шеттете алады. Индо-Тынык мухиты аймагыньщ елдерiнiц кешбасшылары осы тенденцияга карсы турып, мэселелер мен басымдыктар казiрдщ eзiнде бар аймактык архитектура аркылы, мысалы, Тынык мухиты аралдары форумы аркылы талкылануы керек деп талап етуi тиiс. Аймак елдерi сонымен катар кепжакты институттар аркылы жумыс iстей алады жэне халыкаралык сын-тегеурiндердi шешу Yшiн баска елдермен коалициялар курып, даму кYн тэртiбiне басымдык пен адалдыкты талап ете алады. Кепжакты курылымдар да бэсекелестш аренасына айналып жатса да, G20 сиякты кейбiр институттар езшщ казiргi оцтYCтiк кешбасшылыгымен (Индонезия, Yндiстан, Бразилия, ОцтYCтiк Африка) жалпы даму максаттары Yшiн кецiстiк куруга жэне сактауга мYмкiндiк бередi [10].
Yшiншiден, Индо-Тынык мухиты аймагындагы елдер мен аймактар даму максатындагы ынтымактастык саласындагы он, бэсекелестiктi колдай алады. Кептеген серштес елдер геосаяси бэсекелестiкте бiр жакты тандауды каламаса да, олар эртYрлi серiктестердiн усыныстары арасынан тандау еркiндiгi мен икемдiлiгiн калайды. ¥лы державалар арасындагы вакцина дипломатиясы, денсаулык сактау кауiпсiздiгi немесе климаттын езгеруше карсы iс-кимыл сиякты ортак басымдыктар бойынша он бэсекелестiк даму нэтижелерше кол жеткiзуге жэне зиянды бэсекелеслкл азайтуга ыкпал ете алады. Сонымен катар, бэсекелес державалардын даму максатындагы ынтымактастык саласында eздерiнiн ерекше кушл жактары бар. Индо-Тынык мухиты аймагындагы сержтес елдер осы ресурстарды суратуга мYмкiндiгi болуы керек. Мысалы, бул Кытайдан инфракурылымдык колдауды жэне инфракурылымды халыктын тен
пайдалануын камтамасыз ету y™h Австралия немесе А^Ш тарапынан гендерлш жэне элеуметлк инклюзивтшкке косымша инвестицияларды камтуы MYMKiH. Эртурл1 серштестердщ толыктырмалы кYш-жiгерi сержтес елдерге тараптарды тацдамауга, 6ip саладагы бэсекелестшт азайтуга жэне 9p6ip серiктестiц салыстырмалы артыкшылыктарын пайдалануга мYмкiндiк бередi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Carnegie Endowment for International Peace. Геосаясат дэуiрiнде ынтымактастык мYмкiн бе? 2023. [Электрондык ресурс] URL: https://carnegieendowment.org/2023/01/23/is-cooperation-even-possible-in-age-of-geopoliticsevent-8017 (каралган ^ш: 21.09.2024);
2. Cash, C. (2022). Кытайдыц Галамдык Кдушшздш Бастамасы дегенiмiз не? [Электрондык ресурс] URL: https://www.geostrategy.org.uk/app/uploads/2022/09/GPE0828092022.pdf (каралган кYнi: 21.09.2024);
3. Chaturvedi, S., Janus, H., Klingebiel, S., Li, X., de Mello e Souza, A., Sidiropoulos, E., & Wehrmann, D. 2030 кYн тэрлбше кол жеткiзу Yшiн даму максатындагы ынтымактастык бойынша аныктамалык. 2021. [Электрондык ресурс] URL: https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-030-57938-8 (каралган кYнi: 23.09.2024);
4. Heiduk, F., & Wacker, G. Азия-Тынык мухитынан Индо-Тынык мухитына: Мэнi, iске асыруы жэне сын-катерлер (SWP зерттеу жумысы 9/2020). Берлин: Гылым жэне саясат коры (SWP), Халыкаралык саясат жэне каушшздш жeнiндегi Германия институты. 2020. [Электрондык ресурс] URL: https://doi.org/10.18449/2020RP09 (каралган ^i: 25.09.2024);
5. Liao, C. & Lee, B. «Жаhандык гYлденудi куру: Туракты есу бойынша усыныстар» кггабындагы дамудыц геосаясаты. Лондон: Chatham House. 2022. [Электрондык ресурс] URL: https://www.chathamhouse.org/2022/12/building-globalprosperity/03-geopolitics-development (каралган кYнi: 24.09.2024);
6. Paskal, C. Индо-Тынык мухит стратегиялары, кабылдаулары жэне серштестжтерг Жетi елдiц кeзкарасы. Лондон. 2021. [Электрондык ресурс] URL: https://www.chathamhouse.org/2021/03/indo-pacific-strategies-perceptions-and-partnerships/about-author (каралFан кYнi: 21.09.2024);
7. Power, M. Геосаясат жэне даму. 2021. Лондон: Routledge. №1. . [Электрондык ресурс] URL: https://doi.org/10.4324/9780203494424 (каралFан кYнi: 21.09.2024);
8. PIF (Тынык мухиты аралдары форумы). Тынык мухиты аймаFыныц кауiпсiздiгi туралы 2022-2023 есеп. 2022. [Электрондык ресурс] URL: https://pacifïcsecurity.net/resource/pacifïc-security-outlook-report/ (каралFан кYнi: 22.09.2024);
9. PWC. АСЕАН-даFы инфракурылым мYмкiндiктерiн тYсiну. 2017 (Инфракурылым сериясыныц 1-есебi). [Электрондык ресурс] URL: https://www.pwc.com/sg/en/publications/assets/cpi-mas-1-infrastructure-opporuntities-in-asean-201709.pdf (каралFан куш: 25.09.2024);
10. Yan, J. Кытайдыц «Бiр белдеу, бiр жол» бастамасы ОцтYCтiк-ШыFыс Азияда. 2018. [Электрондык ресурс] URL: https://cariasean.org/publications/chinas-belt-and-road-initiative-bri-and-southeast-asia-publication/the-bri-in-southeast/#.ZF9o3XZBw2w (каралFан кYнi: 25.09.2024)
