CC BY
12ГТАХР 39.21.21
ОРТАЛЬЩ АЗИЯ ЕЛДЕР1 ХАЛЬЩТАРЫНЬЩ ИНТЕГРАЦИЯСЫ
К.Н. Мамирова1, Ш.М. Надыров2, М.Б. Сагатова3 :п. f. к., профессор м.а 2г. F.д., профессор 3 2-курс магистранты 1,3 Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi 2эл - Фараби атындаFы Казац ¥лттыц университетi, Казацстан, Алматы ц., e-mail: meruert_sagatova@mail.ru
Орталы; Азия аймагыныц ерекшелш бас;а интеграциялы; бiрлестiктердщ Yлгiсiн механикалы; тургыдан кeшiруге келмейдi, оны жт зерттеу мен бейiмдеудi ;ажет етедь Интеграцияныц Heri3i ретiнде сауда - экономикалы; жэне ужымды; ынтыма^тасты^тыц дамуы, толыеданды жэне ;орралган орта; нарыщтыц болуы керек.
Орталы; Азия аймагыныц негiзгi багыты интеграциялы; доктриналардыц элемдж тэжiрибесiмен санаса отырып, мемлекеттердщ езара карым-;атынастарыныц механизмiн курастыруы болуы ;ажет. Орталы; Азия мемлекеттершщ айма;ты; интеграциясы ултты; шаруашылыщтар мен курылган аймактык; экономикалы; топтардыц жа;ындауы мен езара ;арым-;атынастарымен сипатталады.
К^рп замангы соны Yлгiсi ретiнде интеграциялы; бiрiгу жолын тандап алган Орталы; Азия мемлекеттерi ортаазиялы; интеграцияны объективтi ;ажеттыж ретiнде, территориялы; тутасты;пен, сол сия;ты экономиканыц ец мацызды, ец басты салаларымен байланыстырады. Орталы; Азия елдерiндегi интеграцияныц элйз жа;тарын аны;тау Yшiн оны халы;аралы; экономикалы; интеграцияныц шарттары мен алгышарттарына сэйкес зерттеу ;ажет. Жалпы айма;тагы интеграция Yрдiсi ете баяу жYргiзiлуде. Ол бiрнеше себептермен тYсiндiрiледi, олардыц ;атарына экономика мен саяси жYЙелердi реформалау модельдерiнiц эртYрлiлiгi жатады. Экономика мен саяси жYЙелердiц, ултты; мYДделердiц жэне халы;аралы; аренага багытталудыц эртYрлi болуы эзiрше интеграциялану YPДiсiнен жогары орын алуда.
Тушн свздер: интеграция, жаhандану, цаутаздж стратегиясы, бюджеттж саясат, реформа, экстремизм, миграция
Орталыц Азия мемлекеттерi у™н шетелдердiц посткецестiк аумацта артцан мYдделерi тоFысында сыртцы инвестицияларды кец келемде ^лттыц экономикаларына тарта отырып мыцты нарыцтыц экономиканыц iргетасын цалау негiзгi мэселе болып табылады. Б^л сэтте, сыртцы инвесторлар Yшiн ец мацызды сала - Орталыц Азия мемлекеттершщ экономикасында м^най - газ секторы болFандыFы мэлiм. Осыдан келiп, цазiргi кезде Орталыц Азияныц элемдiк державалардыц геосаяси бэсекелестiгi аймаFына айналуы халыцаралыц цатынастардаFы мацызды оцота болды.
Казiргi жаhандану кезецiнде Орталыц Азия езшщ бай табиFи ресурстары мен мацызды стратегиялыц орналасуы арцылы элемдiк державалардыц саяси жэне экономикалыц мYДделерiнiц шиеленiсу орталыFына айналып отыр. Мемлекеттердiц элемдiк саясатца енуi бiрнеше факторлармен тYсiндiрiледi, яFни, лайыцты тэжрибенщ болмауы мен ^лттыц мYДдеге сай ^ш орталыцтарын т^рацты тецестiрiп отырудыц цажеттiлiгi мацызды болып табылады. Бiрац, Орталыц Азия мемлекеттерiнiц интеграциясына кедерп келтiретiн негiзгi факторлар: аймацтыц элшз экономикалыц потенциалы, этникалыц цацтыFыстардыц шъ^у цаупi, парацорлыц мэселелерi тiкелей цаушазджке ез эсер етуде.
Орталыц Азия елдершщ интеграциясына себеп болатын непзп себептердiц бiрi - су ресурстары жэне оны цорFау. Су мэселесi - аймацтаFы цайшылыцтардыц бiрi. Непзп мэселе - ортац су ресурстарын пайдаланып отырFан аймац елдерiнiц арасында т^рацты мемлекетаралыц келiсiмдердiц болмауы. Су ресурстарын белу жэне судыц ластануы, тецiздердiц тартылуы сынды мэселелер Кецес ОдаFы кезiнде мемлекетiшiлiк мэселе болып саналатын.
АймацтаFы суы мол жэне бiрнеше елдi сумен цамтамасыз ететш езендердiц ец iрiсi - Сырдария. Бiрац Казацстан мен взбекстан мемлекеп^ арасында б^л езеннiц суына байланысты туындаFан негiзгi шиеленiскен мэселелер элi кYнге дейiн шешiмiн тапцан жоц. Келес негiзгi мэселе - Каспий тещзшщ ластануы. М^най цалдыцтарын тещзге тегу салдарынан жылына мындаFан тонна балыц
кырылуы мен катар, адамдардьщ балык аулауы да толастамай отыр. Ал Арал тещзшщ жагдайы казiр танда баршамызга мэлiм. Мундай взектi мэселелер, ец алдымен, аймактагы мемлекеттердщ ауызбiршiлiгiн талап етедi. Бул максатта Орталык Азия елдершщ арасында су ресурстарын ^оргау жвнiнде ортак келiсiм болу кажет жэне оныц жYзеге асырылуын ^адагалап отыратын аймактык интеграциялык уйым курылуы тиiс. Орталык Азия аймагында аталган багыттар бойынша интеграциялык Yдерiстердiн жузеге асырылуына кедергi келтiретiн бiркатар кайшылыктардыц да бар екенiн айту кажет [1;11].
Кесте 1 - Арал тещзг бассейнтщ квпжылдъщ орта агысы (жылына куб.км)
Сырдария Эмудария 3 км3 %
Казакстан 2,426 - 2,426 2,1
КырFызтан 27,605 1,604 29,209 25,1
Тэжiкстан 1,005 49,578 50,583 43,4
ТYркменстан 6,167 1,549 1,549 1,2
взбекстан 37,203 5,056 11,223 9,6
Арал тещз1 бассейш бойынша барлыны: 37,203 79,280 116,483 100,0
Олар кабылдашан шешiмдердi жYзеге асыру механизмдерiнiн болмауы. Кабылдашан шешiмдердiн квпшiлiгi орындалмайды жэне барлык кужаттар кецес берушiлiк сипатка ие жэне катысушы - елдер тарапынан оны жYзеге асыруга деген ^ызыгушылыщ жоктыц касы. Шешiмiн таппаган мэселелердщ квптiгi жэне взара келiсiлген ю -эрекеттердiн жо^тыгы су ресурстарын тиiмдi пайдалану жэне квлiк жYЙесiндегi интеграциялык Yдерiстердiн дамуына кедергi болып отыр.Орталык Азия елдерiнiн экономикасы эртYрлi жэне даму жылдамдыктары бiркелкi емес. Бул факторлар аймакгагы интеграцияныц тежелуiне елеут ыкпал етедi. Эйткенi интеграция Yшiн катысушы -елдердiн экономикалык даму жэне всу децгейлерi шамалас болуы шарт [Кесте 1].
Сонымен катар Орталык Азия елдерiнiн саяси ^урылымындагы бвлiнушiлiк баскарушылык ортак ортаазиялык интеграцияга кедергi болып кана поймай, мемлекеттер арасында ^а^тыгыстардыц орын алуына себепшi болып отыр. Саяси келiсiмге келе алмау салдарынан аймак мемлекеттерiнiн вз iшiнде одактасумен катар, баска мемлекеттермен де, соныц iшiнде дамыган мемлекеттермен, мысалы Ресей, Америка Курама Штаттары, Кытай колдауын табуга итермелеуде. Себеб^ айма^тагы елдердiн квпшiлiгi Америка Курама Штаттары мен Еурапалык Одак елдершщ каржылык колдауы мен Ресейдiн эскери жэне техникалык квмегiне жYгiнуге мэжбYр. Сонымен катар, взiндiк бiрегейлiк мэселесшщ вткiрлiгi, Орталык Азия елдерiнiн экономикалык, саяси - кукыктык жYЙелерi жагдайыныц транзиттiк сипаты, жацару Yдерiстерiнiн эртYрлi серпiнi, багыты жэне терендiгi, осы процестер шенберiнде жYргiзiлiп жаткан реформалар вмiрлiк кажетп интеграцияны жYзеге асырудагы киындыктарды аныктайды.
Орталык Азия мемлекеттершщ аймактык интеграциясы улттык шаруашылыктар мен осы аймактык экономикалык топтардыц взара карым-катынастарымен сипатталады. Оныц нэтижесiнде взара сауда жэне инвестициялык взара карым-катынас жолында улттык кедергiлердi жою жэне улттык шаруашылык жYЙелердiн байланыстарын ^шейту мен дамыту YPДiстерi жатыр. Бюджетпк, салыктык жэне валюталык саясаттарын келюпру, бiрегейлендiру аркылы бiрынFай экономикалык кещстш курылады. Осы максатта жаца геосаяси жаFдайды калыптастыру жэне осы аймактаFы экономикалык мYДделерiн жYзеге асыру мен вз ыкпалын ныFайту керек. Сондыктан осы аймакта аймактаFы каушшздшт камтамасыз ету мемлекеттердiн алдына коЙFан взект жэне мацызды мiндеттерiнiн бiрi болып отыр [2; 18].
Сурет 1 - Орталъщ Азия аймазыныц саяси картасы
Айма^ елдерi элемдш интеграциялык процестерге, аймакдшшк езара карым-катынас сипатындагы, ягни, езшщ жакын кершшес баска да мемлекеттермен катысты мэселелердi шешуде тыгыз катысуга мYдделi болып табылады. Жаца шынайылыктар жас мемлекеттердщ саяси басшыларынан езшщ танылуын, улттыц каушиздш жэне даму стратегиясыныц барабарлык формуласын iздеуiн жэне танылуын талап еттi. К^рп уакытта Орталык Азияныц одан эрi дамуында екi жол карастырылган. Бiрiншi жол - езшщ элемдiк экономикадагы шикiзат кезi ретшдеп релiн бекiту. Оныц Yстiне - элемдш геосаяси жэне геоэкономикалык бэсекелеспктеп колжаулык релi. Екiншi жол - интеграция. Халыкаралык нарык процестерiне тец децгейде катыса алатын аймактык мыкты бiрлестiк куру жолы. Бул экономикалык ерлеу, эскери жэне саяси каушиздш жолы болып табылады [Сурет 1].
Орталык Азиялык елдердщ тэуелсiздiк алган жылдары, бул мемлекеттердщ мYДделерiмен ешкашанда сай келмейтiн, тек карама-карсы болатын, Батыс жэне Шыгыс мемлекеттер катарыныц назарыныц орталыгында болып келдi. Сонымен катар, сырткы кYштер арасында Орталык Азиядагы геосаяси жэне геоэкономикалык ыкпалы жэне оныц табиги ресурстары Yшiн кYрес пайда бола бастады. Орталык Азия аймагына тек алпауыт мемлекеттер гана емес, шетелцiк компанияларда кецш аудара бастады. Орталык Азия елдерi мен халыктары, тагы да аукымды карама-кайшы жоспарларды жYзеге асыруы максатында, осы жерде езiнiц стратегиялык жоспарларын куруга умтылып, тYрлi экстремистiк исламдык уйымдардыц шабуылына ушырады.
Орталык Азия елдершщ аймактык интеграциясына алып келетш осындай орасан зор тарихи, мэдени, дши, территориялык ортактыктарын жэне табиги-шиюзаттык, экономикалык элеуетiн жэне ортак стратегиялык максатын баса назарга ала отырып, Орталык Азия елдерi ^ш интеграцияныц келесiдей бес тиiмдi багытын керсетуге болады.
Олар: Орталык Азия елдерi арасында аймактык интеграция куруы Yшiн стратегиялык мацызы зор багыт айма^ елдершщ мемлекетпк каушиздшн коргауга багытталган интеграция болып табылады. Себебi Орталык Азия аймагы бiрнеше жылдан берi элемдiк iрi державалар Yшiн экономикалык, саяси жэне эскери тургыдан стратегиялык мацызды аймак болып табылады. Аймак елдерi ездерiнiц мемлекеттiк шекараларын беютуге багытталган кYш-жiгерлерiне карамастан, олар халыкаралык терроризм, дiни экстремизм жэне этникалык сепаратизм, наркотик пен кару- жарактыц зацсыз айналысы жэне зацсыз миграция секiлдi трансулттык кауiп-катерлер Yшiн ашык болып отыр. Мундай жагдай Орталык Азия елдерiнiц улттык, экономикалык, мемлекетпк кауiпсiздiгiне тiкелей кауiп тендiредi жэне бул елдердiц ез кауiпсiздiктерi Yшiн халыкаралык ынтымактастыкты, аймактык бiрлiктi кушейтуге мэжбYрлейдi.
Осыныц негiзiнде жаца геосаяси жагдайды калыптастыру мен осы аймактагы экономикалык мYДделерiн жYзеге асыру жэне ез ыкпалын ныгайту керек. Сондыктан осы аймакта аймактык кауiпсiздiктi камтамасыз ету мемлекеттердiц алдына койган езекп жэне мацызды мiндеттерiнiц бiрi болып отыр. Аймак елдерi элемдiк интеграциялык процеске, аймакiшiлiк езара карым-
28
Kfl3av, мeмлeкemmiк v,budap пeдaгогикaлъщ yнивeрcиmemiнiц Хaбaршыcы № 2 (74), 2018
^ты^с сипaтындaFы, сонымен ^rap, eзiнiц жarçын кepшiлестеpiмен бaсrça дa мемлекеттеpмен ^тысты мэселелеpдi шешyiнде тыFыз rçaтысyындa мYдделi болып тaбылaды. Жaцa шыцaйыльщтap жaс мемлекеттеpдiц сaяси бaсшылapынaн eзiнiц тaнылyын, улттыц кдушиздш жэне дaмy стpaтегиясыньщ 6apa бapльщ фоpмyлaсын iздеyiн жэне тaнылyын тaлaп еттi. Сонымен rçaтap, егеpде бypын Кецес ОдaFы кypылымындa оpтaaзияльщ кецеспк pеспyбликaлapдыц улттыц дaмy мен кдушиздш мэселесi кYштi жоFapFы деpжaвaльщ одaкгaс мемлекеттеpi шецбеpiнде шешшсе, ондa тэyелсiздiк aлFaннaн кейiн жэне rçaжеттi pесypстapдыц жо^ болyындa кepсетiлген мэселелеp еpекше eзектiлiгiне ие болaды жэне eз бетiнше жahaндaнyдыц eзгешелiк кYштеpiнде жaцa rçayirn^ пaйдa болyынa экеледi [3;15].
Оpтaльщ aзияльщ мемлекеттеpiнiц элеyметтaнyшылapы мен сaясaттaнyышyлapы, aймarç мемлекеттеpiнiц rçaaipri сьфт^ы сaясaтын rçaлыптaстыpылyы элемдш пен aймaкгьщ ayrçымды кYштеp оpтaлыFы apaсындa бaлaнстaлFaн жэне дaмyдыц сьфт^ы шapaлapы eте ^иын жaFдaйдa e™ жaтыp деп белгiлеген. Эз кезепнде, бул aймaкгьщ ынтымaкгaстывдa себепшi болaды. Анaлитиктеp ец aлдымен, кдушиздш y™^ rçypылымдьщ ынтымaкгaстьщrça мемлекеттеpдiц дaйындыFы мен ^жетштне шapттaлFaн, aймaщшiлiк yйымдapдыц дaмyындa бiprçaтap позитивтi rçозFaлыстapды белгiленген. ^ушиздш идеясы Оpтaльщ Азияныц жaс мемлекеттеpiнiц интегpaциясынa тYpткi болFaнын дэлелдейдi.
Оpтaльщ Азия aймaFындaFы мемлекет хaльщтapыныц тapихи бaйлaныстылыFы - елдеp apaсындaFы интегpaцияныц негiзгi aлFышapттapыныц 6ipi жэне aтaлFaн aлFышapттap геосaяси, геостpaтегияльщ, экономикaльщ, элеyметтiк, демогpaфияльщ, epкениеттiк, дiни, мемлекеттiк-сaяси жэне этникaльщ негiздеpге тыFыз бaйлaнысты.
Аймarç мемлекеттеpi сaяси жэне экономитальщ rçypылымдapдыц pефоpмaлaнyын кeздейтiн eтпелi кезецнщ оpтarç мiндеттеpiн rçypaстыpFaн болaтын. Осы ya^ina ец негiзгi мэселе - оpтarç экономикaльщ потенциaлды тиiмдi пaйдaлaнy жолдapы. Оpтaльщ Азия елдеpi сьфт^ы сaяси стpaтегиялapын eзapa YЙлестipе отыpып rçarn rçоймaй, экономитальщ интегpaция мен улттьщ rçayiпсiздiк жYЙелеpiн дaмытa aлaды. Мемлекетapaльщ rçaтынaстapды дaмытy мarçсaтындa aймarç мемлекеттеpi бipнеше кезецнен erri. Осы эp кезец жеке pеспyбликaлapдыц iшкi сaяси жaFдaйымен, сaяси жетекшiлеpiнiц жеке тyлFaльщ rçaсиеттеpiмен жэне экономикaльщ еpекшелiктеpiмен aньщтaлды, aл ол aймa^тaFы интегpaцияльщ YPДiстiц дaмy динaмикaсынa eз эсеpiн тилздь
Оpтaльщ Азия ayмaFындaFы интегpaцияльщ пpоцесстеp ол элеyметтiк жaFдaйдыц кeпyлттaндыpyмен, мемлекеттеpдiц eзapa тэyелдiлiк децгешнщ eсyiмен жэне кypaмынa кipетiн мемлекеттеpдiц улттыц мемлекеттiлiктеpiн, rçayiпсiздiктеpiн ^mana^n етyдегi жэне жahaндьщ rçayrn-rçaтеpлеpге тeтеп беpy rçaжеттiлiктеpiмен бaйлaнысты хaльщapaльщ ^arafflaCTap жYЙесiндегi жahaндьщ Yдеpiстеpдiц сaлдapы болып тaбылaды. АтaлFaн мarçсaттapFa жетy, ец aлдымен, Оpтaльщ Азия мемлекеттеpдiц ayмaкгьщ ынтымaкraстыFыныц нэтижелi дaмyынa экеп соFaды. Тэyелсiз мемлекеттеp достaстыFы rçypaмынa кipетiн мемлекеттеp apaсындa, сондaй-arç Оpтaльщ Азия елдеpiнде интегpaцияльщ пpоцесстеpдiц бaсты бaстaмaшысы Kaзarçстaн болып тaбылaды. Kaзaк;стaн Респyбликaсыныц Пpезидентi Н.Э. Нaзapбaев бipнеше pет Оpтaльщ Азия елдеpiн pесypстapын бipiктipyге, жиынтьщ элеyетi мен оныц нэтижелеpi элемдiк экономикaдa мойындaтa aлaтын жэне хaльщтapымыз Y™rn жоFapы eмip сaпaсын ^mana^n ете anararn, тиiмдi жэне eзapa бaйлaнысты экономикaлapды rçypyFa шarçыpды.
Kaзa^стaн Респyбликaсыныц Оpтaльщ Азия елдеpiнiц интегpaцияльщ rçayымдaстыFын rçypy мен оны жYзеге a^ipy бойыншa бaстaмaсы негiзгi aлFышapттapFa - ayмa^тыц тapихи, геогpaфияльщ, сaяси, экономикaльщ, мэдени, тiлдiк, дiни оpтaкгьщтapынa непзделедь Оpтaльщ Азия мемлекеттеpiнiц экономикaсы 6ipaa ya^i^a дейiн бipыцFaй хaльщтьщ шapyaшыльщ кешенiнiц rçypaмдaс бeлiгi pетiнде ^ызмет еттi. Кецес одaFыныц ыдыpayы жэне шapyaшыльщ жYpгiзy шapттapыныц тYбегейлi eзгеpiсi -бул осы aймa^тaFы елдеpдiц тек 6ipiryi aprçылы Faнa шешiмiн тaбaтын мэселелеp жиынтыFыныц кецеюiне экелш со^ты. Соныц сaлдapынaн, Оpтaльщ Азия мемлекеттеpiн сaяси жэне экономикaльщ rçypылымдapды pефоpмaлayды кeздейтiн eтпелi кезецнiц оpтarç мiндеттеpi бaйлaныстыpaды. Бул жaFдaйдa олap Yшiн бaсты мэселе - оpтarç экономитальщ мYмкiншiлiктеpдi тиiмдi пaйдaлaнy мarçсaтындa бipiгy. Бул мемлекеттеp тек сьфт^ы сaяси стpaтегиялapын YЙлестipiп rçarn Farn rçоймaй, eздеpiнiц улттыц rçayiпсiздiктеpi мен экономитальщ интегpaцияны ^mana^n ете aлaды.
Тэyелсiз мемлекеттеp достaстыFы rçypaмынa кipетiн елдеp Кецес ОдaFы ыдыpaFaннaн кешн интегpaцияльщ тYPдегi бaйлaныстapды rçypy мarçсaтындa жarçын rçapым-rçaтынaстapды rçaлдыpды. Соныц iшiнде, энеpгетикaльщ жэне тpaнспоpттьщ жYЙелеpi, paдио жэне телекоммyникaция кешендеpi,
мунай мен газ салалары ерекше кезге тYCтi. Бiрак Орталык Азия елдерi арасындагы интеграция толык калыптасты деп айтуга келмейдi. Келiсiмдердi толыктай жYзеге асыру жумыстарыныц реттелмеген, кедендiк, салыктык жэне бюджеттiк саясаттардыц байланысы элi дурыс жYргiзiлмеген. Елдердiц арасында аймактык катынастар орнамады. Оныц казiргi замангы соцгы Yлгiсi ретiнде интеграциялык бiрiгу жолын тандаган Орталык Азия мемлекеттерi ортаазиялык интеграцияны объективтi кажеттшк реннде, территориялык тутастыкпен, сол сиякты экономиканыц ец мацызды, ец басты салаларымен байланыстырады. Сондыктан бурыннан калыптаскан тыгыз шаруашылык байланыстары мен аумактыц утымды геосаяси жагдайы Орталык Азия мемлекеттерш езара ынтамактастыкка экеп согады [4; 115].
Келес негiзгi багыттардыц бiрi - транзит. Kазiргi танда элемдш экономикасы жогары дамыган мемлекеттердi Кытайдан Еуропага жэне керi багытта калай жуктi аз уакытта жеткiзуге болады жэне ресурстарды тасымалдаудыц арзан жолы кандай деген сурактарга жауап iздейдi. Жапония, Кытай жэне ОцтYCтiк Корея мемлекеттерiнде табиги ресурстарга бай емес жэне транзитпк шыгындарды Yнемдеу жолдарын iздестiруде. Мундай жагдайда Орталык Азия елдерi ездерiнiц транзиттiк элеуетiнiц стратегиялык мацыздылыгын ескере отырып, оны тиiмдi жYзеге асыру жолдарын карастыру керек. Казiргi кезде келiк жолдарыдыц мацызын ескере отырып, Казакстан мен Тэжшстан мемлекеттерiнде жол курылысы колга алынып жатыр. 2008 жылы бекiтiлген Тэуелшз мемлекеттер достастыгы мемлекеттерiнiц ынтымактастыгыныц басым багыттарына сэйкес, келiк саласында халыкаралык келiк жолдарын бiрлесiп дамыту жешнде келiсiмге кол койылган болатын [Сурет 2].
Сурет 2 - Орталыц Азия елдерг халыцтарыныц интеграциясы
Ка^рп кезде эр мемлекеттердщ географиялык орналасуына сэйкес, кай елге кандай вагондар орналастыру, кай аймакка темiржолдыц жiцiшке жерлерiн жYргiзу керек екендшн аныктау Yшiн транзит жолдарыныц жагдайын сапалы тYрде кайта багалау максатында жYргiзiлуде жэне де жаца сипаттагы логистикалык мэселелерге баса назар аудырылуда. Осы максатта жYргiзiлген iс -эрекеттердщ барлыгын баскаратын уйым курылганнан кейiн гана бул багыттагы жYргiзiлген жумыстар нэтижелi болатыны анык.
Сол сиякты осы аймактагы мемлекеттердiц арасындагы газ жэне су-энергетика ресурстарын, экологиялык мэселелерiн бiрлесе отырып шешу, келш-коммуникация жYЙелерiн бiрлесе отырып пайдалану, соцгы кездеп кYшейiп жиi орын алып жаткан наркобизнес пен эр тYрлi экстремистiк, террористiк топтар мен агымдарга бiрлесе отырып кYрес жYргiзу сиякты мацызды жумыстарды iске асыру максатында аймактык интеграцияныц алатын орны зор. Сондыктан Орталык Азия елдершщ нарыктык экономикага етуi мен интеграцияны тацдауы жаhандану жагдайында орындалуы элемдiк тарихтагы бiрiншi окига. Орталык Азия мемлекеттершдеп интеграцияныц элсiз жактарын аныктау максатында оны халыкаралык экономикалык интеграцияныц алгышарттарына сэйкес зерттеу мацызды. Осы аймактагы интеграция Yрдiсi ете баяу жYргiзiлуде. Осы жагдайларды мына себептермен тYсiндiруге болады: негiзiнен экономикалык жэне саяси жYЙелердi реформалау модельдерiнiц эртYрлi багытта жYргiзiлуi. Экономика мен саяси жYЙелердiц, улттык мYдделердiц жэне халыкаралык аренага багытталудыц эртурлi болуы эзiрше интеграциялану Yрдiсiнен жогары орын алуда [5; 34].
Орталык Азия аймагында интеграцияны дамыту максатында белгш бiр уйым курылу керек. Бiр жагынан Еуразиялык концепция ортак стратегияныц релiн аткаруы мYмкiн, себебi Орталык
30
Kfl3av, мeмлeкemmiк цыledap пeдaгогuкaлъщ yнuвeрcumemiнiц Хaбaршыcы № 2 (74), 2018
Азия мемлекеттеpi Еypaзияльщ epкениеттiк rçypылымFa жaтaды жэне тapихи дaмyы, тш мен eмipлiк rçyндыльщтapдa rçaбылдayы yrçсaс болып келедi. Дегенмен де eзiндiк идентификaция пpоблемaсыныц eткipлiгi, Оpтaльщ Азия елдеpiнiц экономикaльщ, сaяси - ^у^ьщтьщ жYЙелеpi жaFдaйыныц тpaнзиттiк сипaты, жaцapy YДеpiстеpiнiц эpтYpлi сеpпiнi, бaFыты жэне теpецдiгi, осы пpоцестеp шецбеpiнде жYpгiзiлiп жaтrçaн pефоpмaлap eмipлiк ^жети интегpaцияны жYзеге aсыpyдaFы rçиындьщтapды ami^a^^i.
ЖYpгiзiлген келiссeздеpде Оpтaльщ Азия елдеpiнiц бaсшылapы Достaстьщты eтпелi кезенде Faнa жYзеге aсыpyFa болaтын ынтымaкraстьщ Yлгiсi жэне эp елдiц iшкi дaмyыныц бaсывды жa^тapы мен xami^apami^ мiндеттеpiн есепке ana отьфып, ынтымaкraстьщrça ^тытасу тYpлеpiн eздеpi ami^a^^i деген rçоpытындыFa келген. Дегенмен де, rçaïïra rçypy жылдapындa дэл осы aймaктьщ бipлестiк, кецеспк кезецнен кейiнгi кецiстiкте Достaстывдa ^тысушь елдеp apaсындaFы шapyaшыльщapaльщ бaйлaныстapды rçолдaп, apaсындa оpын aлFaн кейбip rçaйшыльщтap мен эскеpи rçaкrыFыстapдыц aлдын amm, кейде eзapa келiстipiп, pеттеyшi ^ызмет aщapды.
Энеpгетикa сaлaсы Kaзarçстaндa жarçсы дaмып келедi, OFaн себеп E^aCTy кeмip бaссейнiн пaйдaлaнy жобaлapын деp кезiнде rçолFa aлFaн. Бул жaFдaйлap aймaкraFы, соц^й^ Yндiстaн, ^тай, Eypопa елдеpiн rçосa есептегенде, электp энеpгиясыныц тaпшылыFымен бaйлaнысты. ^aaipri тaцдa Геpмaния мемлекетi eз теppитоpиясындa aтом энеpгиясын eндipyдi aзaйтy мarçсaтындa iс - шapaлap жaсaлып жaтыp. Бул eз кезегiнде электp энеpгиясын eзге мемлекеттеpден тaсымaлдay ^же^тин тyындaтaды, бiparç Геpмaния мемлекеттi Eypопa елдеpiн энеpгияныц бaлaмa кeздеpiмен, электp энеpгиясымен тольщ rçaмтaмaсыз ете aлмaйды.
Сонды^ган дa 6íp^í жылдыц iшiнде энеpгетикaльщ сaлaныц дaмy бaсымдыльщтapын aйrçындaйтын жaцa нысaндapдыц rç¥Pылысы мен rçapжылaндыpылyын YЙлестipетiн (бул бaFыт бойыншa Eypaзияльщ дaмy бaнкiнiц тэжipибесi сэттi болды) та^ты жоспap к¥Pып, мемлекетapaльщ rçypылым rçaлыптaстыpy ^жет. Тек стaнциялap rçypылысымен Faнa шектелiп rçоймaй, сонымен rçarap солap aprçылы eндipiлетiн электp энеpгиясыныц rça^a кететiндiгiн де та^ты бiлy ^жет. Ал бул Y™rn Оpтaльщ Азия елдеpi apaсындa бipыцFaй жYЙе 6олуы тиiс.
Eскеpе кететiн жaFдaй, Оpтaльщ Азия мемлекеттеpi элемдiк деpжaвaлapды экономитальщ, сaяси жэне эскеpи сaлaдaн ^^i^^pa^m aймarç болып есептеледь Аймarç елдеpiнiц мемлекеттiк шекapaлapын кYшейтyге умтылуы, осы aймa^тaFы хaльщapaльщ лaцкестiк, дiни экстpемизм, этникaльщ сепapaтизм, rçapy жaparç пен есipткiнiц зaцсыз тaсымaлы, зaцсыз мигpaция сия^ты тpaнсyлттьщ ^ayirn^pre кедеpгi жaсaй aлмayдa. Элемдш интегpaцияльщ тэжipибенi зеpттей келе, Оpтaльщ Азия мемлекеттеpiнде еypопaльщ интегpaцияFa сaй бapльщ фоpмaлap мен iс - шapaлapды жYpгiзy ^жестши жо^ деп есептеуге болaды, себебi осы ya^i^a дейiнгi Eypопaмен сaлыстыpFaндa Оpтaльщ Азия елдеpi бipaз жыл бypын Farn бipыцFaй экономикaльщ, сaяси жэне мэдени кещспкте болды жэне оныц бeлшектеpi элi де сaкraлFaн [6; 13].
Оpтaльщ Азия елдеpiнде зaцсыз мигpaция оpын aлyдa. АймaкraFы тypaцсыздьщтыц мaцызды фaктоpлapыныц 6ípí - xaльщтыц зaцсыз мигpaциясы. Жэне бул aймaкraFы xami^rap apaсындa жумыссыздьщ кepсеткiштеpi eсyде. Оpтaльщ Азия aймaFындaFы Kaзarçстaнныц сaлыстыpмaлы тYPдегi элеyметriк-экономикaльщ жетiстiктеpi, кeшбaсшыльщ жaFдaйы Tэжiкстaннaн, Эзбекстaннaн жэне KыpFызстaннaн жумыс iздеп келетiн зaцсыз мигpaнттapы Yшiн тшмдь ДYниежYзiлiк бaнктiц мигpaция жeнiндегi есебi бойыншa, ^aaa^^^ мигpaнттapды rçaбылдay жeнiнен 9-оpынFa ие, pеспyбликaFa жылынa 300-500 мыц ецбек мигpaнты келедi. Мyндaй зaцсыз мигpaнттap rçaзarçстaндьщ ецбек нapыFындa тyparçсыздьщ тyдыpып, жумыссыздьщ мэселесiн pеттеyде aйтapльщтaй ^иы^^^^ тyFызaды. Сapaпшылapдыц ш^^ше, мyндaй жaFдaй xamirç тaбысыныц диффеpенциaциясы децгейiнiц одaн эpi eсyiне, rimi, элеyметтiк-сaяси rçypылыстыц тypaкrылыFынa rçayrn тeндipiп, Оpтaльщ Ахия елдеpiне АyFaнстaннaн келетш нapкотик кeлемiнiц шектен тыс yлFaюынa aлып келyi мYмкiн. Ецбек мигpaнттapыныц мэpтебесiн ami^ray жэне бул сaлaдaFы зaцнaмaлapды pеттеyдi aймarç елдеpi бipлесiп жYзеге aсыpyы тиiс. Алaйдa бYгiнге дейiн aймarç елдеpi apaсындa aтaлFaн сaлa бойыншa оpтarç сaясaт жо^. Бул мэселеге ОА елдеpi немrç¥paйлы кeзrçapaспен rçapaFa^^i токгатып, оныц кешнп сaлдapын ескеpе отыpып, eзapa кYш бipiктipy aprçылы мэселенiц оцтaйлы шешiмiн тaбy кеpек.
Жaлпы еypопaльщ интегpaция тэжipибесi ayмaкrьщ интегpaцияныц сaлдapлы, кезендш YPДiс екендiгiн кepсетyде, соныц нэтижешнде тек iс эpекеттегi тaндayдыц дypыстыFындa Faнa емес, сонымен rçarap ш^ты тэжipибелiк эpекеттеpдiц бaFдapлaмaсын к¥Paстыpyдa болып отьф. Интегpaцияныц мaцызды мarçсaты мемлекеттеpдiц мYДделеpiн келiстipy Faнa емес, сонымен ^rap оpын aлFaн
кайшылыктарга кедерп жасап поймай, даму мен алга жылжуды баяулататын кубылыс реннде тYсiндiру болып табылады.
Жогарыда аталган Орталык Азия елдершщ интеграциясына ыкпал етушi факторларды, сонымен катар оны тежеп отырган кайшылыктарды ескере отырып, ортаазиялык интеграцияныц тиiмдi эрi жылдам дамуы Yшiн келесiдей мiндеттердi орындау кажет:
- интеграцияныц ядросын, экономикалык трансформацияныц жэне элеуметтiк реформалардыц мазмуны мен сатыларын накты аныктау;
- жогарыда аталган интеграциялык багыттар бойынша зацнамалык базаларды бiр жYЙеге келпру;
- елдер арасында тауар, капитал жэне жумыс кYшiнiц еркiн козгалысын шектейтiн кедергiлердi жою;
- сырткы саясаттагы басым багыт ретiнде езара тыгыз эрекеттестiктiц, ынтымактастыктыц кажеттiлiгiн мойындау;
- территориялык, тарихи, дiни, мэдени жэне экономикалык ортак кундылыктарды бiрлесiп коргау;
- кабылданган шешiмдердiц тшст децгейде жYзеге асырылуы Yшiн кажетп механизмдер куру. Орталык Азия елдершщ аймактык ынтымактастыгыныц нэтижесiнен бэсекеге кабшетп
экономикалардыц курылуы, аймактагы турактылыктыц камтамасыз етiлуi, халыктыц емiр CYPУ децгей мен сапасыныц кетерiлуi жэне аймактыц элемдiк экономикага тиiмдi интеграциялануы кутшедь Орталык Азия елдерi казiргi жаhандану жагдайында элемдiк экономиканыц iрi державаларыныц объектiсi ретiнде емес, казiргi кездеп элемдiк геосаясаттыц субъектiсi ретiнде кызмет етуi керек. Тек бiртутас Орта Азия гана жаhандык кауiп-катерлердi жещп, элемдiк аренада жогары беделге ие бола алады [7: 13].
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Шумский Н. Интеграция постсоветских государств: возможности и перспективы развития // Международное общественное объединение «Развитие». № 1 (33), 2012. С. 11-21.
2 Мамирова К.Н.Экологическое состояние реки Иртыш//Хабаршы-Вестник-Bulletin №1 (55), 2015. С 18.
3 Ситарян С. Интеграция стран СНГ: трудности и перспективы взаимодействия// Казахстан -Спектр. Научный журнал. №33,2011. С.15.
4 Смагулова Д.К. Интеграционные процессы в Центральной Азии: проблемы и перспективы//Евразийская Экономическая Интеграция. №4 (17), 2012. С 115.
5 Морозов Ю., Макдермотт Р. Перспективы сотрудничества организаций и союзов в целях обеспечения стабильности KazNU Bulletin. Economics series. №3 (97). 2013
6 Арбашиева А.Д. Проблемы безопасности в ЦА регионе: взгляды из Москвы и Лондона // Центральная Азия и Кавказ: Журнал социально-политических исследований. - 2008. - № 6(60). - С. 34-39.
7 Sherypzhan Nadyrov, Aigul Tokbergenova, Asel Ikanova. The Methodology of Spatial Organization in Border Areas of the Kazakh-Russian Relations//3rd International Geography Symposium. - 10-13 June, 2013. - Kemer, Antalya- Turkiye.
8 Надыров Ш.М., Нюсупова Г.Н., Мылкайдаров А.Т. Современная гео-экономическая и региональная ситуация в Центральной Азии. Алматы, «Терра». № 13 (2), 2014
ИНТЕГРАЦИЯ СТРАН ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
К.Н. Мамирова1, Ш.М. Надыровв2, М.Б. Сагатова3 :к.п.н., и.о. профессора, 2д.г.н., профессор, 3магистрант 2 курса,
1 Казахский государственный женский педагогический университет, 2 Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы, e-mail: meruert_sagatova@mail.ru
Особенность Центрально-Азиатского региона заключается в том, что модель других интеграционных объединений не может быть перенесена механически, требуя интенсивных исследовании и адаптации. Основой интеграции должно быть развитие торгового, экономического и коллективного сотрудничества, наличие полного и защищенного общего рынка.
Главным направлением деятельности Центральноазиатского региона должно стать создание механизма межгосударственных отношений с учетом мирового опыта интеграции доктрин. Региональная интеграция государств Центральной Азии характеризуется близостью и взаимодействием национальных экономик и региональных экономических групп.
Страны Центральной Азии, которые выбрали путь интеграции как современный пример, связывают интеграцию в Центральной Азии с объективной необходимостью как территориальной целостности, так и важнейших секторов экономики. Для выявления слабых сторон интеграции стран Центральной Азии необходимо изучить его в соответствии с условиями и предпосылками международной экономической интеграции. Процесс интеграции в регионе очень медленный. Это объясняется рядом причин, в том числе разнообразием моделей реформирования экономики и политических систем. Разнообразие экономики и политических систем, национальных интересов и ориентации на международную арену все еще выше, чем процесс интеграции.
Ключевые слова: интеграция, глобализация, стратегия безопасности, бюджетная политика, реформа, экстремизм, миграция
INTEGRATION OF THE CENTRAL ASIAN COUNTRIES
K.N. Mamirova1, Sh.M. Nadirov2, M.B. Sagatova3 :Cand. Sci. (Pedagogy), Prof. (acting), 2Dr. Sci. (Pedagogy), Professor, 3 MSc student 6M060900- Geography 1 Kazakh State Women's Teacher Training University, 2Kazakh National University named after al-Farabi Kazakhstan, Almaty, e-mail: meruert_sagatova@mail.ru
The peculiarity of the Central Asian region is that model other integration associations cannot be transferred mechanically, requiring intensive study and adaptation.The integration should be the development of trade, economic collaboration, and the availability of complete and secure the common market.
It needs to meet the needs of domestic producers and create conditions for industrial activities in the common economic space.The main activities of the Central Asian region should be the establishment of a mechanism of inter-state relations taking into account the world experience of integration doctrines.
Regional integration of Central Asian states is characterized by the proximity and interaction of national economies and regional economic groups. The Central Asian countries, which have chosen the path of integration as a modern example of link integration in Central Asia with the objective need as territorial integrity, and the most important sectors of the economy.To identify weaknesses in the integration of the Central Asian countries it is needed to study it in accordance with the conditions and prerequisites for international economic integration. The process of integration in the region is very slow.This is for several reasons, including a variety of models of reforming of economy and political systems. The diversity of the economy and political systems, national interests and orientations in the international arena is still higher than the integration process.
Keywords: integration, globalization, security strategy, budget policy, reform, extremism, migration
