CC BY
1УДК 342.7
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ МЕМЛЕКЕТ ПЕН Д1НИ КОНФЕССИЯЛАРДЬЩ 0ЗАРА 1С-ЩМЫЛ МЭСЕЛЕЛЕР1
ИСКАКОВА ЖАЗИРА АДЫЛХАНОВНА
Жалпыкукыктык жэне арнайы пэндер кафедрасыныц ага окытушысы, зац
гылымдарыныц магистрi, ^азтугынуодагы Караганды университетi, ^азакстан
ИСКАКОВА ИНДИРА ЕСЕТОВНА
Жалпыкукыктык жэне арнайы пэндер кафедрасыныц ага окытушысы, зац
гылымдарыныц магистр^ ^азтугынуодагы Караганды университетi, ^азакстан
Аннотация. Мацалада мемлекет пен д1ни конфессиялардыц взара w-цимылын кешенЫ талдау цаз1рг1 замандагы взект1 мэселелердщ 6ipi екендт туралы атап вт1лед1. Бул талдау осы багыттагы дамудыц негiзгi векторларын аныцтауга, сондай-ац осы взара эрекеттесудщ ерекшелттерт аныцтауга квмектеседi. Негiзгi дти конфессиялар мен олардыц iзбасарлары (дтдарлары) тутастай алганда цогам дамуыныц мынадай негiзгi цагидаттарын тец тYсiнiстiкпен бiрiктiрдi: дти твзiмдiлiк, толеранттылыц жэне элеуметтт даму мэселелерi бойынша мемлекеттт билт институттарымен тец эрттестт цатынастыц белсендшк цагидаты. Олар цогам полиэтностыц жэне поликонфессия жагдайында дамитын жагдайдагы турацтылыцтыц бейнеЫне айналды.
Ктт свздер: дти конфессия, дт, мемлекет, секуляризация, атеизм, дтдарлыц
Елiмiзде мемлекет пен дши конфессиялардыц езара ic-кимыл мэселесше деген кызыгушылыктыц артуы казакстандык когамныц дамуындагы доктринаны iздеумен тыгыз байланысты. ^азакстан тэуелаздш алган сэттен бастап еткен кезецде жас егемен мемлекетте кептеген прогрессивт езгерютер болды.
Бул бiрiншi кезекте мемлекетпк жYЙенiц негiздерiне, республикамыздыц керек десецiз эрбiр казакстандыктыц емiрiне эсер еттi. Тэуелсiздiк алганнан кешн ^азакстан Республикасы жэне посткецестiк кещстштщ баска елдерi дiн мэселелерiнде ез саясатын айкындауга мYмкiндiк алды жэне ез конституцияларында мемлекеттiц зайырлы сипатын тiркедi. Тэуелсiздiк жылдары ^азакстанда мемлекет пен дши бiрлестiктер арасындагы карым-катынас саласында кептеген езгерiстер болды. Сонымен катар, эсiресе соцгы жылдары бул саладагы мэселелер де аныкталды. Олардыц ец етюр катерi - Дши экстремизмнш керiнiсi аркылы казакстандык мемлекеттшкке тенетiн накты кауiп, осыган байланысты бYгiнгi кYннiц осы шындыгына байланысты Yрдiстердi болжау кажеттiлiгi туындады.
Б¥¥ Бас Ассамблеясыныц 76-шы сессиясында ^азакстан Республикасыныц Президентi ^асым-Жомарт Токаев былай деп атап еттi: мБiз сондай - ак Элемдiк жэне дэстYрлi дiндер кешбасшыларыныц жетiншi съезi барысында" демократия - дiн-дамум езара байланысын iлгерiлетуге ниеттiмiз". Бул аспект мемлекет пен дши конфессиялардыц езара ю-кимылы такырыбыныц мацыздылыгын керсетедi[1].
^азакстан Республикасындагы мемлекет пен дiни конфессиялардыц езара ю-кимылыныц тарихи даму тэжiрибесi жеткiлiктi. Бiздiц елiмiздiц КСРО курамына кiру кезецi дiндi жэне оныц когамдык катынастардагы, халыктыц когамдык санасындагы орнын кабылдауга тYбегейлi эсер еткенш ескеру кажет. Бул кебiнесе Кецес мемлекетшш дiни конфессиялармен езара эрекеттесуш тYсiну контекстiндегi ресми саяси багытымен байланысты болды. Бул мемлекеттiк бшм берудiц кулдырауы мемлекет пен жалпы дiни
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
конфессиялардьщ езара ю-кимыл принциптерш тYсiнyдiц езгеруше ыкпал eTTi. Бул аспект сонымен катар когамдык сананыц дYниeтанымын езгертуге жэне когамныц кeлeсi салалары: элeyмeттiк - экономикалык, саяси жэне рухани тургыда мацызды езгeрiстeр eHri3yre Heri3 болды. Мемлекет пен дiни конфессиялардыц езара ю-кимылы дiн туралы когамдык тYсiнiктiц езгeрyiнe ыкпал еткен мацызды факт болды: атап аитсак атeистiк кезкарас кагидаттарынан тYсiнy жэне тезiмдiлiк кагидаттарына ауысуы. Бул аспект мемлекет пен дши конфессиялардыц езара карым-катынасын когамдык к¥рылым кагидаттарыныц мYлдeм баска платформасында калыптастыруга нeгiз салды. "Мемлекет пен дши конфессиялардыц езара ю-кимылыныц жаца тYрi, халыктыц рухани санасыныц есyi тэyeлсiздiктiц бастапкы кeзeцiндe ^азакстан Республикасында болып жаткан барлык езгeрiстeрдiц бастапкы кезещшц мацызды аспeктiсiнe айналды" [2, 14бет].
Бiздiц eлiмiздiц аумагындагы мемлекет пен дши конфессиялардыц езара ю-кимылы ею аспeктiнiц синтeзi тYрiндe жYзeгe асырылды: бiздiц eлiмiздe осы карым-катынасты куру контeкстiндeгi тарихи тэжiрибe жэне зайырлы даму жолында осы принциптeрдi курудагы мeмлeкeттiц бeрiк, шeшyшi фактор ретшде карастырылады. Мемлекет пен дши конфессиялар арасындагы карым-катынас принциптeрi осы процест одан эрi дамытуда жеткшкп сындарлы нeгiзгe ие болды.
^аз1рп жагдайда дiнгe катысты мэсeлeлeрдi зерттеуге кызыгушылык таныту жэне тYсiнyгe деген умтылыс турмыстык мэселеге айналды, бул дiндi жэне оныц когамдагы идеялык кезкарастарын езгeртyдi керсeттi. Бул кебшесе мемлекет Конституциясында жэне тиiстi норматив^к кукыктык актiлeрдe бeлгiлeнгeн мемлекет пен дши конфессиялардыц езара ю - кимылыныц жаца тYрiн калыптастыруга непз болды.
Жаца форматтагы езара ю кимылдыц нeгiзгi кагидаттары кукыктык нормалар ретшде реамделген мынадай кагидаттар бойынша курылады:
1. Дiн мен мемлекет бiр бiрiнeн белек жэне бiр бiрiнiц iстeрiнe араласуга кукыгы жок;
2. Мемлекет кeпiлдiк берген дши сешм мен ар ождан бостандыгы кагидаты;
3. Зацдарга кайшы келемитш барлык дiни конфессиялардыц жагдайы бiрдeй;
4. Мемлекет дiни конфессиялардыц шю iстeрiнe араласпайды жэне олардыц арасындагы езара ю-кимылдыц тец принциптeрiн калыптастырады.
^Р БЕМ FK Философия, саясаттану жэне дiнтанy институты "^азiрri ^азакстандагы зайырлылык жэне дiн: рухани-мэдени магыналар мен стратегияларды жацгырту" атты ужымдык монография аясында гылыми ецбек такырыбына байланысты тYрлi мэселелер бойынша элеуметпк сауалнама жYргiзy корытындыларын жариялады. "Толеранттылык дeцгeйiн талдау корытындысы бойынша оларда зерттеудш кYPдeлi градациясы болды. Бiрак корытындысы бойынша мынадай нэтижeлeрдi шыгаруга болады: толерантты топка рeспондeнттeрдiц дшге кезкарасына карай олардыц 86% - дан 98% - на дешн жаткызуга болады. Рeспондeнттeрдiц 0,2% - дан 2,4% - на дешн баска дши конфессияларга жол бершмейдГ' [3,117бет]. ЖYргiзiлгeн талдаулардыц корытындысы халкымыздыц толеранттылыгыныц жогары дeцгeйiн растады. Бул факт дши конфессиялар мен мемлекеттш езара ю-кимылын курудагы мацызды аспект болып табылады. Республикадагы дiни ахуалга кыскаша талдау жасай отырып, бiз осы кiшi белiмнiц нeгiзгi мэселесше, атап айтканда дiни саясатты талдауга кешeмiз. Саясаттыц бул тYрi кукыктык аспeктiдe eкi кукыктык кужатка непзделед^ атап айтканда: ^азакстан Республикасыныц Конституциясы жэне "Дiни кызмет жэне дши бiрлeстiктeр туралы" зацы.
^азакстан Республикасында конфессияаралык кeлiсiмдi ныгайту максатныда тYрлi жобалар бар, гылыми теориялык децгейде де, халыкаралык жэне мeмлeкeттiк децгейлерде де децгелек Yстeлдeр еткiзiлeдi. "Сонымен катар, ^азакстан тYрлi элeмдiк дши конфессиялардыц екiлдeрi Yшiн диалог алацы жэне 2003 жылдан бeрi етш жаткан Элeмдiк жэне дэстYрлi дшдер кешбасшыларыныц съeзi осыныц жаркын дэлeлi болып табылады" [4, 227-228 бб.]. БYгiнгi тацда элeмдiк дiндeр екiлдeрi саяси жэне экономикалык емiр мэселелерше назар аударады, бiрак, ец алдымен, адамзаттыц емiр CYPУ проблемасына физикалык тургыдан емес, рухани
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жагынан да назар аударады. Барлык дэсгурлi конфессиялар мен шiркеулер бугш демография, магынасыз согыстар, экологиялык мэселелер, отбасылык - неке катынастарыныц кундылыктары, жыныстык катынастардыц бузылуы, есiрткiнi колдану, азгындык жэне т.б. мэселелершде сeйледi. ^азiрri когамдагы дшшц жагдайы ете кайшылыкты жэне оныц рeлiн, мYмкiндiктерi мен болашагын багалау мYмкiн емес. ^азiрri заманга тэн жэне табиги процесс-бул когамдык сананыц зайырлылыгын дамыту деп ашуга болады. Алайда секуляризация езше колайлы калыптаскан факторлардыц эсерiнен дш устанымыныц мацызды ныгаюын жокка шыгармайтын жалпы тенденцияны айкындайды, бул эаресе ^азакстан Республикасыныц мысалында байкалады. "Элемдш жэне дэстYрлi дiндер кешбасшыларыныц IV съезшде сейлеген сeзiнде - ^азакстан Республикасыныц Туцгыш Президентi Н. Э. Назарбаев "Съездер элемнiц "еркениеттер кактыгысы" туцгиыгына тYCпеуiне айтарлыктай дэрежеде ыкпал еткенш" атап eггi [5, 23бет].
2023 жылы элемдiк жэне дэстYрлi дiндер кешбасшыларыныц съезiне 20 жыл толды. Осы уакыт iшiнде форум езшш eзектiлiгi мен кажеггiлiгiн дэлелдедь БYгiнде ол еркениетаралык диалогты шгершету Yшiн мацызды алац болып табылады. Съезд дшаралык бейбiтшiлiк пен келiсiмдi ныгайтуга, толеранггылык пен езара колдау идеяларын iлгерiлегуге елеулi Yлес косады, мацызды жаhандык проблемаларды шешуге ыкпал етедь Форум аясында планетаныц рухани кешбасшылары Yнемi кездесiп, бYкiл элемдеп адамдарды толгандыратын eзектi мэселелердi талкылайды. Бул алацда бейбiтшiлiктi сактауга, диалог пен езара сыйластык пен ынтымактастык мэдениетiн ныгайтуга багытталган идеялар мен усыныстар айтылады. Геосаяси жагдайдыц шиеленiсуi жэне iргелi сын-катерлердiц кYшеюi жагдайында адамгершiлiк, мейiрiмдiлiк, гуманизм сиякты кундылыктардыц мацызы артады. Сонымен катар, халыкаралык кауiпсiздiктiц жаца жYЙесiн калыптастыру мацызды. Ол Yшiн бейбiтшiлiк пен турактылыкты жактайтын жаhандык кYштердiц бiрiгуi кажет.
Элемдiк жэне дэстYрлi дiндердiц кешбасшылары - "Астананыц терт дiнаралык форумыныц катысушылары диалог, езара тYсiнiстiк пен курмет барлык мэдени-дiни кауымдастыктар мен халыктардыц Yйлесiмдiлiгi мен кауiпсiздiгiн, эл-аукаты мен бейбiт катар eмiр CYPуiн камтамасыз ететiн планетадагы куатты ^ш екенiн айкын кeрсетедi". Мэселен, казiргi элемнiц жаhандану процесiнде, сын-катерлер мен кауш-катерлер, Астанада еткен форум "дшдер мен еркениеттер арасындагы жаhандык диалогты шгершетудщ пионерлерiнiц бiрi болды, оныц элемде езара тYсiнiстiк пен курмет мэдениетш калыптастыруга коскан елеулi Yлесi". "ДББ¥ терагасы Александр Федорович Дедерердш пiкiрiнше," ец мацыздысы-улггык топтардыц, саяси элиталардыц мYДделерiнiц тепе-тецдiгi (олар кандай формада болса да) жэне барлык тYсiнiктi жэне колайлы улттык идея непзшде турактылык пен турактылыкты камтамасыз ету " [6, 228бет].
Тутастай алганда, ^азакстан халкы eзiнiц бiрлiгiн, толеранггылыFын жэне шогырлануын ашык турде жариялайды. БYгiнгi кYнге дейiн казак жэне орыс тiлдерiн кабылдау, азаматтык жэне конфессиялык бeлiну, казакстандык жэне казак мэртебелерi туралы даулар жойылган жок. 0з кезегшде этносаралык турактылык мемлекет пен когамныц улттык каушаздшшц мацызды негiзi болып табылады.
^огамныц тYрлi-тустi конфессиялык бейнесi бар ^азакстан Yшiн мундай базистiк непз гуманизм, бiрлiк, адамгершiлiк, дэстYр кундылыктары болуы мYмкiн. Айта кету керек, бYгiнгi кYнi ^азакстан Республикасында:
^ршшщен, "ар-ождан бостандыгы"кукыктарын iске асырудыц тиiмдi жYЙесiнiц гылыми эзiрленген куралын;
•екшшщен, дш мен дiни бiрлестiктерге катысты зацнаманы жетiлдiрудi жалгастыру
кажет.
Мемлекет пен дши конфессиялардыц карым-катынасын айкындайтын кагидаттардыц гылыми непздемеа ^азакстан Республикасындагы дiн жэне конфессияаралык катынастар саласындагы мемлекеттiк саясат тужырымдамасы, поликонфессиялык жэне этносаралык ынтымактастыктыц казакстандык моделi болып табылуга тшс. Оныц негiзiнде мемлекегтiц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
дш саласындагы ойластырылган, теориялык тургыдан елшенген жэне тэжiрибеде сыналган саясатын эзiрлеу. Мундай эрекеттер когамдагы тезiмдiлiктiц туракты децгешн устап кана коймай, шогырлану мен езара сыйластыктыц ныгаюына экеледi.
^аз1рп ^азакстанныц тэуелсiздiк алудан демократиялык когам куруга ауысу процесiнде мемлекеттiк-конфессиялык катынастар мэселелерi ерекше орын алады. Конституцияныц бiрiншi бабына сэйкес ^азакстан Республикасы езiн демократиялык, зайырлы, кукыктык жэне элеуметпк мемлекет ретiнде бекiтедi, оныц ец жогары кундылыктары адам, оныц емiрi, кукыктары мен бостандыктары болып табылады. "Бул тургыда ^азакстандагы зайырлылык билiктi дiннен белудi жэне олардыц кызмет салаларыныц аражiгiн ажыратуды бекiтудi бiлдiретiн мемлекеттiц конституциялык жэне кукыктык сипатын бiлдiредi. Н. Э. Назарбаев "^азакстан-2050" Стратегиясында мемлекеттiц болашак даму векторын айкындай отырып, ", ^азакстанныц зайырлы мемлекет екенiн тагы да айкын керсеттi[7, 25бет]. Бул дегенiмiз, тэуелсiз мемлекет дiнге катысты стратегия тургысынан дурыс жолды тацдап, Yлкен жауапкершiлiк пен гуманизм керсетп. Зайырлылык принцип мемлекеттiц дiни догмалардан белшуш кездейтiнiне карамастан, бул дiни бiрлестiктер мен сенушiлердi когамдык емiрден шыгаруды бiлдiрмейдi. Зайырлылык атеизмге жэне дшдарлыкпен кYресуге деген умтылысты бiлдiрмейдi. Мемлекет сенушiлердi езiнiц толыкканды азаматтары, ал дши бiрлестiктер мен сенушiлердi когамдык кызметтш мацызды катысушылары деп санайды жэне олармен ынтымактасады.
Бiздiц елiмiз ар-ождан мен дiн бостандыгын мойындайды жэне камтамасыз етедi, сондыктан азаматтар ез дшдерш ез бетiнше жэне мэжбYрлеусiз аныктауга немесе ездерiн белгiлi бiр дiнмен мYлдем байланыстырмауга жэне дши институттарга жYгiнбей емiр CYPуге кукылы. Бiздiц ойымызша, мемлекет пен дшшц езара карым-катынасын уйымдастырудыц дэл осындай тэсiлi елдегi мэдени жэне дYниетанымдык эртYрлiлiк пен плюрализмге жагдай жасайтын казiргi замангы кепултты жэне кепконфессиялы ^азакстанныц Yйлесiмдi даму максатына барынша толык жауап бередi.
^азакстан мемлекет ретшде жалпыхалыктык кабылданган Конституция мен елдш зацдары негiзiнде жумыс ютейдь Тиiсiнше, дiни мекемелер мен ережелер, дши бiрлестiктердiц актiлерi бiздiц кукыгымыздыц кайнар кезi болып табылмайды жэне мемлекетпк органдардыц тiкелей кызметiне эсер етпейдь ^азакстан зацнамасы кандай да бiр дiни нормалармен байланысты емес жэне олардыц жалпыадамзаттык жэне гуманиспк багытын ескерсе де, оларга непзделмейдь Бiз ешкандай дiни соттардыц юрисдикциясын мойындамаймыз. Бул тургыда зайырлылык - бул барлык мемлекеттiк-конфессиялык катынастар зайырлы зацныц эрпiне негiзделетiн ^азакстандагы казiргi замангы кукыктык мемлекеттiц курылуы мен жумыс ютеушш негiзгi кагидаттарыныц бiрi.
Елiмiздiц Конституциясы эр адамга ар-ождан мен дш бостандыгына кепiлдiк беред^ сонымен катар конфессиялык негiзде кематудш кез-келген тYрiне тыйым салады. Сонымен катар, мемлекет дiндi устанатын жэне устанбайтын азаматтар арасында, сондай-ак эртYрлi дiни бiрлестiктер арасында езара тезiмдiлiк пен курмет катынастарын орнатуга ыкпал етедi. ^Р 2011 жылгы "Дши кызмет жэне дши бiрлестiктер туралы" зацыныц кiрiспесiнде " ^азакстан ханафи багытындагы исламныц жэне православиелiк христиандыктыц халыктыц мэдениетi мен рухани емiрiн дамытудагы тарихи релiн мойындайды, ^азакстан халкыныц рухани мурасымен уштасатын баска да дiндердi курметтейдi "деп атап етшген" [8]. Бул ереже тек осы конфессиялардыц ел Yшiн мэдени мацыздылыгын керсетедi жэне дiни бiрлестiктердiц тецдiгiн бузбайды, ейткенi зац оларга ешкандай зацды немесе каржылык артыкшылыктар бермейдi. Мемлекет ислам мен православиеге де, баска конфессияларга да бiрдей тезiмдi. Осылайша, мемлекет пен конфессиялар арасында: толеранттылык пен белсендi элеуметпк -саяси серiктестiк негiзiнде курылган сындарлы катынастар пайда болды. ¥лтаралык жэне конфессияаралык катынастар мемлекеттiц жаца саяси багытыныц негiзгi багыттарыныц бiрi болып табылады. Будан былай ^азакстанда улттык жэне дiни катыстылыгына карамастан азаматтардыц тец кукыгын камтамасыз ету женiндегi мемлекеттiк саясат жYЙелi турде
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жYргiзiлyдe. Оларды ел емiрiнiц барлык салаларында шыгармашылык процестерге бeлсeндi тарту бар. "^азакстан - 2050" Стратегиясында ХХ гасырдагы ^азакстандагы дiндi одан эрi дамыту мэсeлeлeрi керсeтiлгeн. Мемлекет ^азакстан халкы Ассамблеясымен бiрлeсiп жYзeгe асыратын когамдык кeлiсiмдi сактау мен ныгайту ерекше атап етiлдi.
Эз кезегшде конфессиялар дши жацгыруга жэне казакстандык когамныц дэстYрлeрiн, моральдык - адамгершшк кундылыктарын одан эрi ныгайтуга бeлсeндi жэрдeмдeсeдi.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Общие дебаты 76-й сессии Генеральной Ассамблеи OOH\\https://www.akorda.kz/ru/kasym-zhomart-tokaev-vystupil-na-obshchih-debatah-76-y-sessii-generalnoy-assamblei-oon-2285733
2. Соловьёва Г.Г. Религия в Казахстане. История и современность. - Алматы: ИФПР КН МОН РК, 2018, 346 стр.
3. Бурова Е.Е., Шаукенова З.К., Косиченко А.Г., Амребаев А.М., Назарбетова А.К., Алтайкызы А., Сайлаубеккызы А., Рахметова Ж.А. Светскость и религия в современном Казахстане: модернизация духовнокультурных смыслов и стратегий. - Алматы: ИФПР КН МОН РК, 2020, 278 стр.
4. Аймухамбетов Т., Нурмахамбетова А. Религиозные секты как угроза безопасности Казахстана// Толерантность и солидарность как основы межкультурной коммуникации в контексте модернизации казахстанского общества: Материалы республиканской научно -практической конференции. Алматы, 2015. 76 - 78 стр.
5. Мирошникова Е. Государственно - церковные отношения в Германии// Религия и право. 1988. №1-2. 45-47 стр.
6. Аймухамбетов Т.Т., Рысбекова Ш.С. Религиозно-политические отношения в Республике Казахстан: состояние и проблемы// Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология. 2016 №3. 197 - 202 стр.
7. О религиозной ситуации в стране и мерах по улучшению религиозной обстановки в РК. URL: https://articlekz.com/article/11094, дата доступа
8. Дши кызмет жэне дши бiрлeстiктeр туралы ^азакстан Республикасыныц 2011 жылгы 11 казандагы № 483-IV Зацы. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1100000483
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
