28XFTAP 21.41.45
Г.Ж. Мажиев
Нур-Мубарак Египет ислам мэдениет университетi, Алматы, К,азакстан
(E-mail: kmdb-apparat@mail.ru)
K,a3ipri замангы Батыс елдерiндегi зайырлы мемлекет жэне дш к;атынасыныц Yлгiлерi мен формалары
Ацдатпа. Автордыц бул мацаласында Батыс елдертц дни бiрлестiктер мен мемле-кеттщ ара-цатынастыц улглрте талдау жасалынган. Kазiргi кезде элемдК тэжлри-беде мемлекет пен дтнщ цатынасына цатысты, эаресе, зайырлылыц устанымдары-на байланысты нацты ортац моделдщ жоцтыгы жэне осы уацытца дейт зерттелген жумыстарда зайырлылыц туралы тужырымдардыц квптт зерттеушыер алдына бул багытта элi де болса тыц зерттеулердщ цажетттн кврсетуде. Эаресе, бул Батыс елдертщ зайырлылыц моделш Yлгi тутып, вз багдарына алган елдер ушш болашацта кез^ гетт мэселелердщ алдын алуда жэне зайырлылыц цагидаттарыныц оцды кке асыруда взектi тацырып болып табылады.
Тацырып аясында еуропаныц Италия, Франция, Германия, ¥лыбритания елдерi басты назарга алынып, олардыц мемлекеттт-конфессиялыц цатынастагы устанымдары-ныц уцсастыцтары мен взгешелiктерi салыстырмалы-аналитикалыц тэалмен зер-делендi. Нэтижеде аталган елдердц осы багыттагы бiрнеше ерекшелiктерi мен айыр-машылыцтары белгш болды.
ТYЙiн сездер: Еуропа; зайырлылыц; дт; мемлекет; зац.
https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-132-3-37-47
К1р1спе. Соцгы ею гасырда адамзат тарихындагы секуляризация урдДа белсенд журш, нэтижеанде зайырлылык принциптерше непзделген баскарушылыкка бет бурган елдердщ саны артты. Бул багыттыц кеш басында Батыстъщ б1рк,атар елдер1 ерекше кезге тустъ Дегенмен, Батыстыц кептеген елдершде дш мен мемлекет арасы белшгендшне карамастан, олардыц зайырлылык, устанымдарында езщдДк ерекшел1ктер1 бар. Аталган ерекшел1ктерд1 гылыми тургыдан жан-жакты талдау Францияныц зайырлылык багытын улг1 рет1нде карастырган казакстан когамы уш1н де мацызды болмак.
Эр елкенщ ез тарихи жэне когамдык тэж1рибелер1 олардыц дш саясаттарына кеп ыкпал етед1. Сондыктан эр мемлекет ез1н1ц саяси багытын ерб1ту барысында демократия,
нег1зг1 адам кукыктары, д1н мен ар-ождан бостандыгы сиякты нег1зг1 кундылыктарга катысты туындайтын кайшылыктыц алдын алу ушш ез1нщ когамдык курамын назардан тыс калдырмайды. Батыс елдер1н1ц саяси мэдениет!, когамдык курылымы жэне жалпы улттык мэдениеттер1н1ц б1р-б1р1нен айырмашылыгы - аталган елкелердщ д1н мен мемлекет катынастарына жэне зайырлык тус1н1ктер1не, дши мекемелер мен д1ни б1л1м беруге байланысты зацнамаларына, сондай-ак, турл1 д1н еюлдерше кезкарастарына да эсерш тиг1зуде.
Батыс елдер1н1ц ец 1р1 б1рлест1г1 болып саналатын Еуропа Б1рлшне муше мемлекеттер халкыныц деш христиан, алайда эртурл1 багыттагы христиандыкты устануымен катар, баскару жуйелер1нде Демократиялык Республикалардан бастап, Федералдык
Республикалар жэне патшалыктарга дешн кездесед! Сондыктан Батыс елдер1нщ дш жэне мемлекет катынасыныц формаларын танымал зерттеуш1лердщ усышан классификацияларымен жYЙелеуге болады. Ресей зерттеушiсi И. Понкин ез ецбег1нде зайырлы мемлекеттщ «преференциалды» (дш мемлекеттен белiнгенiне карамастан бiр немесе бiрнеше дшнщ мемлекетте басым мэртебеа бар), «эквипотенциалды» (дiни бiрлестiктердi мемлекетпк жэне когамдык емiрде барынша белшуше кол жеткiзуге жэне iсжYзiндебарлыкдiндердщтецдiгiнкамамасыз етуге багытталган), «контаминационды» (дiни кукык нормаларыныц мемлекеттщ кукыктык жYЙесiне елеулi ыкпал ету мYмкiндiг1 бар), «идентификационды» (мемлекет азаматтарыныц басым белiгi устанатын б!р немесе бiрнеше конфессиямен эрiптест1к к,арым-к,атынасы жасай отырып, конфессиялармен карым-катын реттеуге умтылады) моделдерiн атап керсет1п, Батыс Еуропа елдер1нщ басым белiг1н «преференциалды» моделге жататындыгын келт1ред1 [1]. Дегенмен, жогарыда келт1р1лгендей Батыс елдер1нщ эралуандыгы олардыц арасында калган Yш топка жататын елдердщ де бар екендшн айгактайды. Осы туста Батыс елдершдеп зайырлы мемлекет жэне д1н катынасыныц Yлгiлерi мен формаларын талдау барысында Франция, ¥лыбритания, Германия жэне Италия елдерш алып карасак, зерттеу жумысын ашуга мол мYмкiндiк бермек. Ойткет аталган мемлекеттер езге Еуропа елдерше Караганда элем аренасында ыкпалды, зайырлы мемлекет куру тарихы эртYрлi багытта ерб1ген жэне олардыц зайырлылык Yлгiсi езге Батыс елдер1нщ устанымдарына эсер1 мол.
Еуропа елдершщ 1ш1нде дш мен мемлекеттщ белшушщ катац Yлгiсi Францияга тэн. 1789 жылы «Азамат жэне адам кукыныц Декларациясы» кабылдашан уакытка дей1н католицизм мемлекетпк дш статусына ие болган. Сол себепт1 каз1рг1 кезде Франция халкыныц басым белш христиан д1н1н1ц католикт1к багытын устанады (елд1ц 80 % католиктер). ¥лы революция Францияда
жаца зайырлы мемлекеттщ пайда болуына себепш1 болды. Кей1нг1 XX гасырдыц басына дешн уакытта Францияда ш1ркеу басшылары мен саяси бил1кт1 колдайтындар арасында Католик ш1ркеу1нщ кукыктык орны туралы саяси ^рес жYрдi. Аталган уакытта елд конституция алдында «мойындалган ш1ркеулер» жYЙесi жумыс 1стед1. 1904 жылы «К,асиетп Такпен» дипломатиялык карым-катынастыц Yзiлуiне орай Францияда каз1рп уакытка дешн колданыстагы Конституциялык принциптер калыптасып бектлд! Осы прициптер Францияда 1905 жылгы «Ш1ркеулер мен мемлекеттщ бел1ну1 туралы» Зацда кершк тапты [2, 33-70 б.]. Аталмыш Зацныц кабылдануымен Франциядагы мемлекетт1к-конфессиялык катынастардыц каз1рг1 моделш аныктайтын катац зайырлы мемлекетт1ц негш каланды.
Елдщ дш мен мемлекет катынастарын аныктайтын нег1зп зацнамалары
дшмен байланысты сурактарды толык регламенттеуге багытталмаган. 1958 жылгы Франция Конституциясы саясат пен дш катынастарыныц кукыктык режимш кыскаша тYрде 1 бабында «Франция -зайырлы мемлекет, мунда дшше карамастан барлык азаматтардыц тецдш принцип декларацияланады» - деп мэл1мделген [3, 79-132 б.]. Оныц Yст1не Конституция эртурл1 дДндерге ез1нщ катынасын бшдДруден бас тартып: Франция «барлык нанымдарды курметтейдД», -деп мэл1мдед1 (1 бап). Азаматтардыц жеке кукыктары Франция Конституциясы 1789 жылгы Адам жэне азаматтардыц кукыктары Декларациясына жэне 1946 жылгы Конституцияда карастырылган. Ол бойынша «К,огамдык тэрт1пт1 бузбаса дши кезкарасына байланысты ешк1мд1 де кыспакка алуга болмайды, т1пт1, дши кезкарастар Yшiн де» деп келт1р1лген (1789 ж. Декларацияныц 10 бабы) [3, 133 б.]. Дш саласындагы жеке кукыктар 1905 жылгы Ш1ркеулер мен мемлекетт1 белу туралы Зацмен де реттелед1, онда «Республика ар-ождан бостандыгын камтамасыз етедт Ол дш жолыныц ерк1ндшне кешлдДк бередД» деп айтылган. Зац ар-ождан бостандыгын тек кана
«когамдык тэртштщ муддеа ушш» шектеуге жол беред1 (1 бап).
Мемлекетте д1нн1ц кукыктык мэртебеа Конституцияныц жэне 1905 жылгы Зацныц керсет1лген нормаларымен реттелед1. Д1нге катысты мэселелер - зацдар, декреттер жэне езге де ережелер бар болган жагдайда соцгы сез сот шеш1мдер1не келш [4, 598 б.]. Сондыктан топ немесе б1рлеспкт1 д1ни уйым деп санауга жэне оларга ти1ст1 кукык нормаларын колдану шецбер1н аныктауда, езге де кеп мэселе бойынша шеш1мдерд1 соттар ездер1 кабылдайды. Тэж1рибеде Францияда эртурл1 д1ни топтардыц кукыктык мэртебеанщ ерекшел1ктер1н аныктайтын кукыктык нормалардыц кешеш дайындалган [4, 599-608 б.]. Олар дшге жалпы мемлекетт1к бейтараптыктыц устанымын езгертпейд1. Мемлекетт1ц саяси жуйес1нде конфессионалды-багдарланган партиялардыц орны мен рел1н «Ш1ркеу мен мемлекетт1ц бел1ну1» туралы Зацы мен Ассоциациялар туралы 1901 жылгы Зацы жэне Францияныц Конституциясы реттейдг Аталган Зацдар конфессиялык-багдарланган партияларды куруга жэне кызмет ету1не ыцгайлы жагдай туындата алмады. Сондыктан Францияда дши партиялар мен козгалыстардыц даму децгеш темен. Бил1к курылымы кызмет1ндег1 дш кызметкерлер1н1ц ек1летпктер1 мемлекеттен ш1ркеуд1ц катац бел1ну режим1мен аныкталады. Бул дш кызметкерлер1н1ц айрыкша саяси мэртебе ие болу мумкшдшнщ алдын алады. Дегенмен, 1р1 д1ни козгалыстардыц ек1лдер1, эаресе, этикалык мэселелерд1 козгайтын эртурл1 парламентпк дебаттарга туракты катысатынын атап ету керек. Д1ни уйымдардыц саяси кызмет де минимумга дей1н шектелген. 1905 жылгы Зацныц 19 бабына сэйкес дши ассоциациялардыц «максаты тек кана д1нмен айналысу болуы ти1с», ал дши мекемелер мен гибадат уйлер1нде саяси жиналыс етюзуге тыйым салынган (26 бап).
Франция саяси жуйеде кандай да болмасын д1ни-идеологиялык элементтщ басым болуына жол бермеуге тырысуда. Бул жерде 100 пайызды нэтижеге кол жетк1з1лдД
деп айтуга келмейд1, алайда мемлекеттщ нег1зг1 устанымы мен езш танытуы осы багытта болып отыр. Мысалы, 2004 жылы Еуропа Конституциясы жобасын талкылау кез1нде Францияныц кеамд устанымы айрыкша кезге тустъ Талкылау барысында Франция Еуропаныц тарихи христиандык тамырларына жэне норма тузуш1 багдар рет1нде христиандык кундылыктарды ескерет1н мэт1нд1 енг1зуге карсылык танытты. Ол жайында Францияныц сол кездеп президент! Жак Ширак «зайырлылык устанымдары кез келген д1нн1ц ресми кужатта керсет1лу1не куп кермейд1» деп мэл1мдед1 [5]. Д1ни уйымдардыц кызмет1н жэне олардыц кешбасшыларын мемлекетт1к каржыландыру 1905 жылгы Зацныц 2 бабына сэйкес тыйым салынган: «Республика ешкандай да дщд мойындамайды, телемейд1, субсидия бермейдД» деп келт1р1лген [2, 31 б.]. Оз кезег1нде бул Францияныц зайырлылык кагидаттары езге Еуропа елдер1мен салыстырганда катацырак екенд1г1н ацгартады. Сонымен катар, дш мен мемлекет катынасыныц «эквипотенциалды» модел1не тэн деп айта аламыз.
Еуропа елдершщ арасында д1н мен мемлекет катынасы бойынша ерекше модел1 ¥лыбританияга тиес1л1. Ойткен1 ¥лыбританияда саясат пен дш карым-катынасыныц конституциялык нег1з1 тарихи процестерд1ц жэне мемлекетпк бил1кт1ц, ею б1рдей ш1ркеуд1ц: протестанттык жэне католикт1к ш1ркеулерд1ц курес1 нэтижеанде калыптасты. XVII гасырда агылшын Парламент! б1ркатар кужаттарды, соныц 1ш1нде, 1689 жылы Дши тез1мд1л1к туралы Акт1 [6] мен Кукыктар туралы Билл [7], жэне 1701 жылы Так мурагер1 туралы Акпш кабылдаганнан кешн Англиякандык Ш1ркеуге «мемлекетт1к ш1ркеу» мэртебесш белг1лейт1н жуйе калыптасты [8].
¥лыбританияда Англия Ш1ркеу1н1ц ш1ркеул1к кукыгы мемлекетпк кукыктыц курамдас бел1г1 рет1нде карастырылады. Ш1ркеу соттары шеш1мдер1, эдетте, азаматтык 1стер бойынша соттардыц бакылауында болады. Кукыктыц бул бел1г1не езгер1стерд1
каз1рг1 уакытта Епископтар палатасы, Дiн палатасы жэне Мирян палаталарынан туратын арнайы орган - Бас Синод енг1зе алады. Соцгы ек1 палата 250 сайланбалы мYшелерден турады. Барлык, шешiмдер Yш палата да макулдаган жагдайда кабылданады. Осылайша, Синод Англия шiркеулерiне катысты кез келген мэселе бойынша зацнамалык шешiмдер кабылдай алады жэне олар Парламент зацнамалык актiлерi сиякты кYшке ие.
Дш саласындагы жеке кукыктар мен ерюндДкп камтамасыз ету Британ зацнамасында арнайы кужаттармен бекiтiлмеген, бiрак та ¥лыбритания Адам кукыгы бойынша Еуропалык конвенцияныц катысушысы (АК,ЕК) болып табылатындыктан бул мэселе калыпка келтiрiлуде. 1998 жылы арнайы зацмен (Адам кукыгы туралы акт1) АК^ЕК ережелерi ¥лыбританияныц 1шк1 кукыктарыныц бeлiгi болып танылды [9]. Бiрiккен патшалыктыц эртYрлi бeлiктерiнде жагдай бiрдей емес. Егер Англияныц аумагында Англия Шiркеуi мемлекетт1к болып табылса, Шотландияда Шотландия Шiркеуi мемлекетпк болып табылды [10]. Мемлекетпк шiркеулерден баска дши бiрлестiктерге катысты кайырымдылык уйымдары Yшiн белгiленген жалпы сипаттагы кукыктык нормалар эрекет етт1. Мемлекеттiк емес ш!ркеулер кандай да болмасын айырыкша мэртебеге ие болмады жэне олар когамдьщ ассоциация ережелерi бойынша курылды. Негiзiнен д1ни бiрлестiктер ез катысушылары арасындагы келiсiм принцип1 бойынша курылады. Мемлкетпк шiркеу мен 6ил1кт1ц тыгыз ынтымактастыкта болуы мемлекетпк идеологияда дши компоненттердщ болуын анык кeрсетедi. Барлык мемлекетпк мектептерде д1н сабактары окытылады. Алдыцгы катарлы университеттердiц теологиялык факультеттер!нде басшылык лауазымда тек кана Англия Ш!ркеу! немесе Шотландия шiркеуiнiц екшдер! гана кызмет аткара алады. Британ Мемлекеттщ саяси жYЙесiнде конфессионалды-багдарланган партиялардыц бiркатар партиялар эрекет етедi: Христиандык халыктык альянсы
(Christian Peoples Alliance. Ресми сайты: htpp://wwwxpaparty.org.uk), Христиандык социалиста козгалысы, Христиандык партия (Christian Party. Ресми сайты: http://www. ukchristianparty.org), Уэльст1к христиандык партия (The Christian Party (Wales), Ресми сайты: htpp://www.сhristianpartycymru.co.uk), Шотландык христиандык партия (Scottish Christian Party, Ресми сайты: htpp://www. scottishсhristianparty.org.uk). Алайда саяси eмiрде бул партиялар мемлекетпк саясатта ыкпалды кYш бола алмады.
Бил1к курылымдары кызметiнде д1н кешбасшыларыныц eкiлеттiгiнде патшаныц орны ерекше. ¥лыбритания патшайымы Англияныц мемлекетпк ш1ркеушщ басшысы болып саналады. Так мурагер! туралы Акт1ге (1701 ж.) сэйкес так мурагерлерi Англия шiркеуiне тиес1л1 болуы ти1с. Аталган кужат бойынша католикпк д1ни сенiмдегi тулгалар, католиктермен некеге отырган тулгалар, сондай-ак, олардыц урпактары британ монархы бола алмайтындыгы белгiленедi [11]. Д1н кeшбасшыларыныц ерекше eкiлетт1ктерi катарына Англия Шiркеуiнiц архиепископтары мен епископтарын тагайындау кукыгын жаткызуга болады. 1977 жылы ел Yкiметi монархты тацдау мемлекетпк ш1ркеу усынган тулгалардыц катарынан болуы ди1с деп белг1ледi. Англикандык шiркеудiц («Рухани лордтар») епископтарыныц белг1л1 б1р бeлiгi Лордтар палатасында отырыс eткiзе алады [12, 67 б.].
Агылшын д1ни-саяси жYЙесiнiц жогарыда кeрсетiлген ерекшел1ктер1не сэйкес Англия Ш1ркеу1 белсенд1 саяси кызмет аткарады. Эскер, турмелер мен госпитальдарга капелландар эртYрлi дши уйымдардыц д1н кызметкерлер1 катарынан жалданады. Агылшын мемлекет ешкандай д1ни уйымды жэне олардыц кeшбасшыларыныц кызмет1н каржыландырмайды. Дегенмен, д1ни уйымдар Yшiн кейб1р салыктык жец1лд1ктер карастырылган. Англикан Ш1ркеу1не жасалатын колдаудыц б1р тYрi бул - ш1ркеулердщ 80%-ы тарихи гимараттар катарына жататындыктан оларды коргауга мемлекет тарапынан субсидия
бeлiнуi. Осылайша, агылшын мемлекетпк-конфессионалдык модел1 мемлекетт1к ш1ркеуд1ц болуымен, саясатка д1нн1ц жэне д1нге саясаттыц ыкпал ету элемент1н1ц орын алуымен клерикалды мемлекетт1ц ерекше катынастар жYЙесiн курайды. Британдык модель каз1рг1 демократиялык принциптерге бей1мдел1п, елд1ц тарихи дэсгурлерше багытталган. Сакталган тарихи байланыстар жэне атрибуттар, мемлекетт1к ш1ркеу мэртебес1н коса алганда агылшын модел1нде клерикалдык элементтер1 болганымен, соцгы жылдары оныц формалды сипаты артып келе жатканын жэне 1с жYзiнде мемлекетт1к-конфессионалдык катынастарда зайырлы катынастардыц ^шеюше ыкпал етет1н факт1лерд1ц артканын байкаймыз. Мысалы, зерттеуш1 В.В. Кравчук соцгы кездер1 Англияда Англикан ш1ркеушщ когамдык ыкпалыныц аз да болса тeмендегенiн, ал, eзге дши топтардыц саны арткандыгын келтаред [13]. Сонымен катар, Британияныц улттык элеуметт1к зерттеулер орталыгыныц 2017 жылгы сауалнамасыныц нэтижеа бойынша респонденттердщ 50%-дан астамы атеистерд кураган. Ал, 18-25 жас арасындагы ^рсете^ 71% болып отыр [14]. Ягни, мемлекеттщ кешнп багытын аныктайтын жас буынныц дшге сену тeмен ^рсе^^^те болуы болашакта ¥лыбританияныц дш мен мемлекет катынасында тагы да б1ршама eзгерiстердiц орын алу ыктималдыгыныц жогарылыгын кeрсетедi.
Такырыпка аркау болган тагы б1р Батыс ел1 Германияда саясат пен дшнщ карым-катынасыныц конституциялык негш ГФР Непзг1 зацында бектлген [3, 168-244 б.]. 3 бапта баршаныц дДт мен сетмдерше карамастан тецдш, ал 4 бапта ар-ождан жэне дши сешм ерк1ндшне, дши жораларды кедерпаз орындауга кешлдДк бер1лет1ндш жарияланды. Непзг1 зацга Веймар Конституциясыныц дш жэне дши б1рлест1ктер кызметатнщ мэселелерш реттейтш бес бабы (136, 137, 138, 139, 141) енпзшдД. Аталган зацныц 136 бабы дшше карамастан жеке жэне азаматтык кукыктардыц коргалуына кешлдДк беред1
Непзг1 зацга сэйкес Германияда ш1ркеу
мемлекеттен бeлiнген (137.1 бап), бул мемлекетт1к курылымныц зайырлылык кагидаттарын сипаттайды. Алайда, институционалды бeлiну мемлекет пен дши б1рлест1ктер арасындагы шарттык катынастардыц жасалу мYмкiндiгiн жол ашады. Сондыктан мемлекетт1к-конфессионалдык карым катынастар жYЙесiнiц кукыктык механизмш егжей-тегжейл1 реттеу 1с1 дши б1рлест1ктермен жасаган конкордаттар мен ш1ркеу-мемлекетт1к шарттардыц б1ркатарында eз кeрiнiсiн тапты. Осындай кел1амдердщ кейб1р1 (Католик ш1ркеу1мен 1933 жылгы Рейхтыц конкордаты) халыкаралык шарт мэртебесше ие болды. Мемлекеттщ евангел ш1ркеу1мен жэне католикпк епархиялармен шарттары да халыкаралык децгейдеп шарттарга уксас карастырылды. Кeптеген баска да шагын дши конгрегациялармен жасалган шарттар мен келшмдер де бар. Германия билшнщ конфессионалдык уйымдармен жасаган конкордаттары мемлекет пен епископтардыц ынтымактастыгын, мемлекетпк мектептер мен университеттердщ теология факультет-тершдеп дши б1л1м беру саласындагы ынтымактастык шартын, эскери капелландар туралы, ш1ркеудщ когамдык мэртебеа туралы жэне дши приходтарды каржыландыру туралы келшмдерд реттейд [15, 129-130 б.].
Германиядагы дши б1рлест1ктерд1ц мэртебеа дши б1рлест1ктерге жария кукык субъекта мэртебесш алу кукыгын беретш Непзп зацмен (137 бап) реттеледт Дши бiрлест1ктердiц жария кукыктыц корпорациясы мэртебесш мойындай отырып, мемлекет пен дшнщ автономиялык тэуелаздшне кешлдДк бередт Германия зайырлы мемлекет болып танылганымен, Непзг1 зацныц преамбуласында б1ркатар дши-саяси жолдау енгшлген: «Кудай жэне адамдар алдындагы eз жауапкерш1лшн сезше отырып, б1рлескен Еуропаныц тец мYшесi рет1нде барлык элемдег1 бейбггшшш кше кызмет етуге зор ыкыласымен, eзiнiц курылтай билшнщ кYшiмен немк халкы осы Непзг1 зацды кабылдады». Б1р жагынан б1рлескен Еуропа жэне барлык элемде бейб1тш1л1к сиякты
осындай саяси багдарлар мэлiмделсе, екшш1 жагынан, Кудай алдындагы жауапкерш1л1к нактыланады. 0з кезег1нде бул Непзп зацныц катац зайырлы багытта еместшн ацгартады. Сондай-ак, дiни элементтердi мемлекетпк б1л1м беру жYЙесiнен де байкауга болады. Непзп зацныц 7(3) бабына сэйкес мемлекетпк мектептерде (конфессионалдык емес мектептерден баскасы) дiни сабактар мiц4еттL Кептеген мемлекетпк университеттерде конфессионалды-багдарланган теология факультеттерi бар. Германияда дiни б1л1м берудiц басым кепшiлiгi христиандык багытта болгандьщтан, христиандыкты устанбайтындар Yшiн белпл1 бiр киындыктар бар. Мысалы, соцгы уакытта мусылман елдерiнен келген иммигранттар саныныц есуiне байланысты ортага шыккан мэселелердi айтсак болады.
Германияда ек1 партия белсенд кызмет аткарады - Германияныц христиан-демократиялык одагы (ХДО) жэне Христиан-социалист1к одагы (ХСО) (тек кана Бавария аумагында т1ркелген). Осы ею партияныц партиялык багдарламасы христиандык кундылыктарга негiзделген. ХДО 1933 жылдан бастап кызмет етш, елде ете ыкпалды саяси кYш болып Yлгердi. Жалпы сайлаушылардыц кемiнде 27-35%-нан эрдайым колдау табады. Ерекше айта кетер жайт, осы партияныц терагалары жет1 рет ГФР-ныц президент1 жэне бес рет федераль канцлер! лауазымын иелендi. Сондай-ак, казiргi Канцлер А.
Меркель де сайлау кезшде ХДО-на жетекшiлiк еткен едi. Германияныц мемлекетпк кукыгында нем1с кукыктык жYЙесi шег1нде д1н кызметкерлер^ пасторлар жэне монах ордендерi мYшелерiнiц арнайы мэртебеа жок. Сондай-ак, Федералды конституциялык сот д1ни уйым кызметкерлерше д1ни кызметт1к м1ндеттер орындаганда мемлекетпк лауазымдарга орналасу кукыгынан бас тартуды мшдетгейдД [15, 144 б.]. Германияда ауруханалар, турмелер карулы кYштер, полиция жэне баска да мемлекетпк мекемелерде дш кызмепн жYзеге асыруга руксат ет1лген (Нег1зг1 зацныц 141 бабы). Жария кукык корпорациясы рет1нде дши
б1рлест1ктер ездер1н1ц кызметкерлер1 Yшiн ецбек кызмепнщ курылымы мен нормаларын ездер1 курайды. Д1ни уйымдардыц кызмет1н жэне олардыц кызметкерлерш мемлекетпк каржыландыру жYЙесi калыптаскан. Нег1зг1 зацныц 137 бабына сэйкес, жария корпорация мэртебесш алган дши кауымдастыктар салык ендДру кукыгына ие. Yлкен ш1ркеулер ш1ркеу салыгынан ездершщ жалпы бюджепнщ 80 % шамасына жетк1зе алады [15, 141 б.].
Германиядагы саясат пен дш катынастарыныц моделш толыктай сипаттай келе, Германия тек шшара зайырлы мемлекет деп корытынды жасауга болады. Модельдщ ез1 кооперациялык деп кабылданды, ягни бил1к пен дшнщ ынтымактастыгына непзделген. Тулганыц дши кукыктары кебшесе христиан багытыныц ек1лдер1 Yшiн камтылган. Бул елдеп тарихи жэне элеуметт1к-саяси процесстердщ негшнде калыптаскан жYЙе. Германияныц мемлекетпк идеологиясында дши компоненттердщ болуы, оку жYЙесiнде дш сабактарыныц окытылуы, мемлекеттщ саяси жYЙесiнде конфессионалды-багдарланган партиялардыц белсендДлш, кейб1р дши кауымдастыктарга жещлдДктер карастырылуы Францияныц зайырлы жYЙесiмен салыстырганда элдекайда жумсак, ал, мемлекетпк дшнщ болмауы жэне Непзп зацы бойынша мемлекет пен дшнщ белшу Англиядан гер1 зайырлы екендшн ацгартады. Сондыктан германияныц зайырлылык устанымын преференциалды модельге жаткыза аламыз.
Еуропаныц тагы б1р мемлекеп Италия аумагында католикт1к дДнд устанушылар саны басым. Оныц мемлекетпен карым-катынасы 1929 жылгы Латерандык кел1с1мдермен бектлген [3, 273 б.]. Ек1 Тарап кабылдаган осы кел1амдердщ езгеру Конституцияны кайта карау женiндегi кандай да б1р тэртштердД жокка шыгармайды деп танылды (7 бап). 1929 жылгы Кел1с1м Италияныц б1р1гу1 жэне Папа облысыныц таратылуына байланысты орын алып, узакка созылган «Папа мэселесше» катысты даудыц ымыралы шешiмiнiц нэтижесшен туындады. Латерандык кел1с1мдер Мемлекет-Ватикан каласыныц
курылуын, каржы саласында тараптардыц карым-катынасын реттеуге багытталган каржылык конвенцияны карастыратын шарттардан жэне Италиядагы католикпк ш1ркеудщ кукыктары мен артыкшылыктарын белплейтш Конкордаттан куралды [16]. Конституцияга сэйкес (8 бап) мемлекет баска (католикпк емес) дши уйымдармен шарттык катынастарга тYсе алады. Осылайша билжтщ тYрлi конфессияларга жштелген катынас мYмкiндiг1 белпленедД. Конституцияныц 8 бабына сэйкес «барлык дши наным-сетмдер зац алдында тец дэрежеде» [3, 274 б.]. Алайда, итальяндык кукыктык жYЙенiц логикасы сол тец, еркщдДк дегешм1з мэртебелердщ накты тецдшн бшдДрмейдД. Сондыктан Италия зацнамалары дши уйымдарга кукыктык мэртебесше карай Yш децгейде катынасты белплейдт
Б1ршш1 топты католикпк ш1ркеу курайды. Оныц айрыкша мэртебеа Латерандык келшмдерд мойындаган Конституциямен бектлген. Кешн 1984 жылы мемлекет пен Католикпк ш1ркеу арасында Латерандык келшмдерд алмастыратын Вилла Мадама (Villa Madama) келшмше кол койылды, [17, 262 б.]. Оган сэйкес кешнп жылдары жеке сурактар бойынша б1ркатар арнайы келшмдерге, менш1к кукыгы, дши б1л1м беру жэне т.б. кол койылды. Ек1нш1 топты eздерiнiц конституциялык кукыгын пайдалана отырып, мемлекетпенкел1с1мгекелген дiнибiрлестiктер курайды. Бул топты алты б1рлеспк курады: вальдезиандыктар уйымы (Tavola Valdese) (1984ж.), Жет1нш1 кун Адвентистер ш1ркеу (1986 ж.), «Кудай Ассамблеясы» елул1к ш1ркеу (1986 ж.), Иудей кауымдарыныц одагы (1987 ж.), Евангелд1к христиан-баптистердщ одагы (1993 ж.) жэне Лютерандык ш1ркеу (1996 ж.) [17, 262-263 б.]. Сондай-ак, парламентпен эл1 кYнге дешн бектлмеген ек1 келшм жасалды (Иегова куэгерлер1 уйымы жэне Буддистер одагы). Yшiншi топты мемлекетпен ешкандай келшм жасамаган дши б1рлест1ктер курайды. Оларга катысты 1929 жылгы №159 Зац немесе ассоциациялар туралы жалпы кукыктык нормалар эрекет етед1 Мусылмандар жэне Иегова Куэгерлер1
«артыкшылыгы жок» мэртебеамен Yшiншi топта болды. Катынастыц мундай тYрлерi тшсшше эртYрлi кукыктык мэртебе мен дши б1рлест1ктердщ эралуан мYмкiндiктерiн аныктады. Атап айтканда, дши б1л1м беру жэне каржылык жещлдДктерд алу саласында. Елдег1 католикпк ш1ркеудщ ерекше мэртебеа Италияныц мемлекетпк идеологиясында дши компоненттердщ бар екендшн анык кeрсетедi. Католицизмменге ерекше мэртебе берепцдДктен ел Конституциясын Премьер-министр С. Берлускони 2010 жылы жазда «католикта-коммуниспк матрицасы»
бар екендшн жэне оныц eзгертiлуiн куптайтындыгын мэл1мдеген болатын [18].
Италияда дши идеологиядагы саяси партиялар белсенд эрекет етед1 Олардыц ец белплш-Христианды-демократиялык партия (ХДП), 50 жыл 1ш1нде (1942-1994) eте ыкпалды саяси куш болды. ХДП-ныц багдарламасы мен кызмет1 католикт1к кундылыктарга багдарланган. 1994 жылы б1ркатар сыбайлас жемкорлык дауларынан кешн ХДП б1рнеше партияларга ыдырады: Итальяндык халык партиясы, Итальяндык христиан-демократиялык орталыгы жэне ХДП-ныц бурынгы мYшелерiнiц б1ркатырымен курылган Христиан демократтар жэне демократ-центристер одагы курады [19, 27 б.].
Католикпк ш1ркеудщ ерекше мэртебесше, сондай-ак, конфессионалдык партиялардыц кызметше карай Италияныц саяси eмiрiндег1 дш кызметкерлершщ ыкпалы бар. Дегенмен, дш кызметкерлершц мэртебеа саяси кызметке катысуга шектеу коятын жагдайлар да кездесед. Мысалы, Италияда дш кызметкерлерше мэр, нотариус немесе салык жинаушы лауазымына тагайындалуга шектеу койылган [17, 279 б.]. Италияда Дши уйымдардыц саяси кызмет1 жогарыда кeрсетiлген мемлекетпен жасалган кел1с1мдермен реттелед. Мысалы, эскер мен турмелерде капеллан кызмет1 кец колданылады. Эскери капелландар карулы куштер епископтыц усынысы бойынша Республика Президентшщ буйрыгымен тагайындалады. Эскер капелландар мемлекетпк кызметш1лер болып табылады,
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(132)/2020 43
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
демек, олар Yшiн ттсп мемлекетпк каржыландыру карастырылган. ТYрме капелландары да мемлекет камтамасыз етуде [17, 278 б.]. Дши уйымдар жэне олардыц кешбасшыларыныц кызмет1н мемлекетпк каржыландыру дшнщ кукыктык мэртебеанщ Yш кабатты жYЙесiнiц непзщде жYзеге асырылады. Мемлекетпен кел1с1мге кол койган конфессиялар ек1 канал аркылы каржылык колдау алуга мYмкiндiкке ие. Бiрiншiден, салык телеушшщ ерк1 бойынша белшепн Италияныц барлык азаматтарынан усталынатын 0,8% табыс салыгы. ЕкшшЦен, кел1с1м жасаган Католикт1к ш1ркеу жэне баска да деноминациялар Дши баскарманы колдаудыц орталык институты немесе осы сек1лд баска деноминация мекемелер1нщ пайдасына жиналатын 1.032.91 еврога дешн салык табысы аркылы [17, 273-277 б.].
Мемлекет пен ш1ркеу карым-катынасыныц италияндык моделш толыктай сипаттай келе, оны жартылай секулярлы жэне конфессионалды-багдарланган деп санауга болады. Жеке ерк1нд1кке кетлдДк бер1лсе де, б1рак конфессиялардыц накты тец кукылы болмауынан кайшылыкты птр туындайды. Бэлк1м, сондыктан Милан университетшщ пр офессоры С. Феррари: «Бостандык
(ягни, эрб1р деноминация Yшiн арнайы реттеу мYмкiндiгiнiц) пен тецдДктщ (ягни, барлыгыныц кукыктар мен мiндеттерiнiц жалпы жиынтыгы кажетт1лiг1нiц)
арасындагы дурыс катынас каз1рг1 даму кезещндег1 итальяндык ш1ркеу кукыгыныц орталык мэселеа болып табылады» деп тужырымдайды [17, 263 б.].
К,арастырылган Еуропа елдерiндегi мемлекет пен дшнщ езара k-кимыл моделш талдауды корытындылай келе, Италия, ГФР, ¥лыбритания устанымдары «белектз, б1рак бетен еместз» деген кагидага нег1зделедД. Ягни, мемлекетт1ц Зацнамалары христиандык ш1ркеуге ерекше кещл беледД. Б1рак дни уйымдардыц кукыктык мэртебеа эр модельде ерекшеленед. Нем1с жэне итальян моделдер1 б1р дни б1рлест1ктермен ынтымактастык, ал екiншiлерiмен тезiмдiлiкпен, курметпен карым-катынас негшнде дши уйымдарга
жекеше катынас принцитмен 1ске асырады. Агылшын модел1 днд мемлекетпк жэне мемлекетпк емес деп белш карайды. Француздык модель Yзiлдi-кесiлдi зайырлылык непзщде барлык дндерге тец жагдай белг1леу, ягни саяси ем1р саласынан барлык дндерд белу жэне алыстату. Осы белпа бойынша француз моделш, эдетте, сепарациялык, немк жэне итальяндыкты кооперациялык, агылшындык - мемлекетпк дш моделдер1 рет1нде сипатталады.
Дшд каржылык колдау саласында да айырмашылыктар байкалады. Германия мен Италияда мемлекеттен айтарлыктай каржылык колдау алады, ал, Англия мен Францияда бул субсидиялардыц келем1 аздау. Дш екЦдершц мэртебесше сай саяси Yрдiстерге катысу мYмкiндiг1 Англияда т1келей лордттар палатасына катыса алса, францияда ондай мYмкiндiк жок. Конфессионалды-багдарланган париялардыц рел1 ¥лыбритания мен Францияда белсендiлiг1 темен болса, ГФР мен Италияда белсенд. Еуропа елдершщ мемлекетт1к-конфессионалдык парадигманыц осындай эралуандыгына карамастан зерттеуш1 С. Феррари улттык б1рыцгай еуропалык модельдщ ортак белплерш атап керсетед. Ол жалпыеуропалык моделдер куралатын 3 принципт1 белш керсетед дши сешм бостандыгындагы жеке кукыктыц коргалуы; дни мэселелерде мемлекетт1ц араласпауы жэне дши кауымдардыц тэуелаздш; мемлекет пен дши кауымдар арасындагы «сайлау» ынтымактастыгы [20]. Еуропа мемлекетгершц мемлекетт1-конфессионалды катынастарыныц эволюциясы мен трансформациясын карастыра отырып, эртYрлi багытта б1рнеше Yрдiстердi б1р1кт1рет1н жалпы ерекшел1ктерд атап етуге болады. Б1ршш1 жагынан, жалпы еуропалык кукык, барлык терт мемлекеттщ 1шк1 кукыгы сиякты дн саласындагы жеке кукыктар мен бостандыктарды ныгайту жэне бек1ту жолымен келед. Екшш1 жагынан -дн мэртебесщ мемлекетпк реттеу YPДiсi кYшеюде, ец алдымен, мусылмандардыц саны артуынан ортага шыккан «ислам мэселесш» кYн тэрт1бше айналуына байланысты.
Еуропа елдер1 Yшiн каз1рп кезецде б1ршш1 кезекте Еуропа дши, улттык жэне eркениеттi сэйкест1ктт сактап калуга тырысушылык тэн.
К,орытынды. Еуропалык тэж1рибенщ салыстырмалы талдауынан тагы б1р мацызды корытынды жасауга болады, бул белпл1 б1р дшд устанудыц eзi эртYрлi модельге экелу мYмкiндiг1н ^рсет. 1с жYзiнде барлык карастырылган мемлекеттер бурын католицизмнщ орасан эсер1нде болган. Франция мен Италия халкыныц ^пш^т бурынгы кездег1 сиякты каз1р де рим-католик багытын устанушылар. Алайда бул елдердщ
моделi 6ip-6ipiHeH ерекшеленед1. Англия мен Германия - бул елдерде протестанттык багыттагы христиандык, конфессиялар нык, орныккан. Дегенмен, 6ip жагдайда 6i3 - мемлекетпк шiркеу моделiн, ал екiншi жагдайда - кооперациялык моделд кeремiз. Сондыктан егер модель нысаны тарихи алгышарттармен аныкталады деп кабылдасак, онда бул алгышарттар ей дэстурдщ интеграциясында - христиандык жэне агартушыльщ кезецнщ тамыры мен елдщ жалпьщукьщтык мэдениетшщ дамуымен аныкталады.
Эдебиеттер Ti3iMi
1. Понкин И.В. О типологии светских государств [Электрон.ресурс]. - 2018. - URL: http://ido-rags. ru/?p=7741 (Дата обращения: 03.09.2019)
2. Понкин И.В. Столетие французского закона о разделении церквей и государства / И.В. Понкин. - Москва: Издательство Учебно-научного центра довузовского образования, 2005. - 78 с.
3. Маклаков В.В. Конституции зарубежных госудаств / В.В. Маклаков. - Москва: Волтерс Клувер, 2010. - 656 с.
4. Робберс Г. Государства и религии в Европейском Союзе Государство и церковь во Франции /Г. Робберс - Москва: Институт Европы РАН, 2009. - 720 с.
5. Низамутдинов А. Президент Франции Жак Ширак высказался против включения в будущую европейскую конституцию упоминания о христианстве [Электрон.ресурс]. - 2004. - URL: http://www.rian. ru/politics/20040602/603851.html (Дата обращения: 04.09.2019)
6. An Act for Exempting their Majestyes Protestant Subjects dissenting from the Church of England from the Penalties of certaine Lawes [Электрон.ресурс]. - 2018. - URL: htpp://www.british-history.ac.uk/report. aspx?compid=46304 (дата обращения: 07.03.2019)
7. An Act declaring the Rights and Liberties of the Rights and Liberties of the Subject and Settling the Succession of the Crown [Электрон.ресурс]. - 2013. - URL: htpp://constitution.org/eng/eng_bor.html (Дата обращения: 09.05.2019)
8. Act of Settlement [Электрон.ресурс]. - 2017. - URL: htpp://www.legislation.gov.uk/aep/Will3/12-13/2/ contents (Дата обращения: 17.05.2019)
9. Human Rights Act 1998 [Электрон.ресурс]. - 2018. - URL: htpp://www.legislation.gov.uk/ ukpga/1998/42contents (Дата обращения: 21.07.2019)
10. Church of Scotland Act 1921 [Электрон.ресурс]. - 2018. - URL: htpp://www.legislation.gov.uk/ukpga/ Geo5/11-12/29/contents (Дата обращения: 15.08.2019)
11. Act of Settlement [Электрон.ресурс]. - 2011. - URL: htpp://www.legislation.gov.uk/aep/Will3/12-13/2 (Дата обращения: 01.08.2019)
12. МакКлин Д. Государство и церковь в Великобритании // Государства и религии в европейском Союзе. - Москва: Институт Европы РАН, 2009. - 720 c.
13. Е.В. Бабошина Правовая политика стран Западной Европы в сфере конфессиональных отношений [Электрон.ресурс]. - 2017. - URL: https://cyberleninka.ru/article/n/pravovaya-politika-stran-zapadnoy-evropy-v-sfere-konfessionalnyh-otnosheniy.pdf (Дата обращения: 11.07.2019).
14. Число неверующих в Великобритании впервые превысило 50% [Электрон.ресурс]. - 2017. - URL: https://www.bbc.com/russian/news-41154931 (Дата обращения: 10.09.2019).
15. Роббертс Г. Государство и церковь в Германии // Государства и религии в Европейском Союзе. -Москва: Институт Европы РАН,, 2009. - 720 c.
16. Договор между Святым престолом и Италией. Рим, 11 февраля 1929 года [Электрон.ресурс]. -2015. - URL: htpp://vaticanstate.ru/lateranskie-soglasheniya (Дата обращения: 10.06.2019).
17. Oeppapu C. TOcygapcrBO m ^pKOBB B Mra^MM // TOcygapcrBa M pe^umu B EBpOneMcKOM Coro3e. -MocKBa: MHCTMTyr EBpomi PAH, 2009. - 720 c.
18. EepgycKOHM TpeSyeT peBH3HH «KaTO^M^ecKO-KOMMyHucTM^ecKOM» кoнcrмтyцмм P^eKrpOH.pe-cypc]. - 2010. - URL: htpp://ria.ru/world/20100609/244404836.html (4aTa OSpa^eHM^: 15.06.2019).
19. James Newell. The Politics of Italy: Governance in a Normal Country - Cambridge: Cambridge University Press, 2010. - 385 p.
20. Oeppapu C. EBpOneMcKaa MOge^B ^pKOBHO-rocygapcTBeHHBix OTHOmeHMM ^^eKrpOH.pecypc]. - 2005. - URL: http://www.gazetaprotestant.ru/2005/12/evropeyskaya-model-cerkovno-gosudarstvennyh-otnosheniy-iii-iv/ (4aTa OSpa^eHM^: 11.09.2019).
G.Zh. Majiev
Egyptian University of Islamic Culture «Nur-Mubarak», Kazakhstan, Almaty Models and forms of a secular state and religious relations in modern Western countries
Abstract. In this article, the author analyzed the forms of interaction of religious associations and the state in Western countries. Currently, there is no clear general model in the world practice related to the relationship between the state and religion, especially with the principles of secularism, and a large number of conclusions about secularity studied to date show that researchers need even more research in this direction. In particular, this is a topical issue for countries oriented towards the secularity model of Western countries in preventing future problems and positively implementing secularism principles.
Within the framework of the topic, special attention was paid to the countries of Europe, Italy, France, Germany, Great Britain, studied by a comparatively analytical method of similarities and differences in their positions in state-confessional relations. As a result, several features and differences between these countries in this direction were established.
Key words: Europe; secularism; religion; state; law.
Г.Ж. Мажиев
Египетский университет исламской культуры «Нур-Мубарак», Казахстан, Алматы
Модели и формы светского государства и религиозных отношений в современных западных странах
Аннотация. В этой статье автор проанализировал формы взаимодействия религиозных объединений и государства западных стран. В настоящее время в мировой практике отсутствует четкая общая модель в отношении государства и религии, учитывая современные светские принципы. Большое количество светских аспектов, изученных до настоящего времени, свидетельствует, о том, что необходимо еще больше исследований в этом направлении. В частности, это актуальная тема для стран, ориентированных на модель светскости западных стран, в предупреждении будущих проблем и позитивной реализации принципов светскости.
В рамках данного исследования, особое внимание было уделено странам Европы, Италии, Франции, Германии, Великобритании. Автор исследования изучил сходства и различия принципов данных стран в государственно-конфессиональных отношениях с помощью сравнительно-аналитического метода. В результате было установлено несколько особенностей и различий этих стран в данном направлении.
Ключевые слова: Европа; светскость; религия; государство; закон.
References
1. Ponkin I.V. O tipologii svetskikh gosudarstv [On the typology of secular states]. Available at:http://ido-rags.ru/?p=7741 [in Russian] (Accessed: 09.03.2019)
2. Ponkin I.V. Stoletiye frantsuzskogo zakona o razdelenii tserkvey i gosudarstva [A Century of French Law on the Separation of Churches and the State]. (Izdatel'stvo Uchebno-nauchnogo tsentra dovuzovskogo obrazovaniya, 2005).
3. Maklakov V.V. Konstitutsii zarubezhnykh gosudastv [Constitution of foreign states] (Walters Clover, Moscow, 2010).
4. Robbers G. Gosudarstva i religii v Evropejskom Soyuze Gosudarstvo i cerkov' vo Francii [States and religions in the European Union State and Church in France] (Institute of Europe Russian Academy of Sciences, Moscow, 2009).
5. Nizamutdinov A. Prezident Francii Zhak Shirak vyskazalsya protiv vklyucheniya v budushchuyu evropejskuyu konstituciyu upominaniya o hristianstve [French President Jacques Chirac spoke out against the inclusion of Christianity in the future European constitution]. Available at: http://www.rian.ru/ politics/20040602/603851.html (Accessed: 04.09.2019).
6. An Act for Exempting their Majestyes Protestant Subjects dissenting from the Church of England from the Penalties of certaine Lawes. Available at: htpp://www.british-history.ac.uk/report.aspx?compid=46304 (Accessed: 07.03.2019).
7. An Act declaring the Rights and Liberties of the Rights and Liberties of the Subject and Settling the Succession of the Crown. Available at: htpp://constitution.org/eng/eng_bor.html (Accessed: 09.05.2019).
8. Act of Settlement. Available at: htpp://www.legislation.gov.uk/aep/Will3/12-13/2/contents (Accessed: 17.05.2019).
9. Human Rights Act 1998. Available at: htpp://www.legislation.gov.uk/ukpga/1998/42contents (Accessed: 21.07.2019).
10. Church of Scotland Act 1921. Available at: htpp://www.legislation.gov.uk/ukpga/Geo5/11-12/29/ contents (Accessed: 15.08.2019).
11. Act of Settlement. Available at: htpp://www.legislation.gov.uk/aep/Will3/12-13/2 (Accessed: 01.08.2019).
12. McClean D. Gosudarstvo i tserkov' v Velikobritanii [State and Church in the UK] // Gosudarstva i religii v Yevropeyskom Soyuze [States and religions in the European Union]. (Institute of Europe Russian Academy of Sciences, Moscow, 2009).
13. Baboshina E.V. Pravovaya politika stran zapadnoj Evropy v sfere konfessional'nykh otnoshenij [Legal policy of the countries of Western Europe in the field of confessional relations]. Available at: https://cyberleninka. ru/article/n/pravovaya-politika-stran-zapadnoy-evropy-v-sfere-konfessionalnyh-otnosheniy.pdf (Accessed: 11.07.2019).
14. Chislo neveruyushchikh v Velikobritanii vpervyye prevysilo 50% [The number of non-believers in the UK has exceeded 50% for the first time]. Available at: https://www.bbc.com/russian/news-41154931 (Accessed: 10.09.2019).
15. Robberts G. Gosudarstvo i cerkov' v Germanii [State and Church in Germany] // Gosudarstva i religii v Evropeyskom Soyuze [States and religions in the European Union]. (Institute of Europe Russian Academy of Sciences, Moscow, 2009).
16. Dogovor mezhdu Svyatym prestolom i Italiyey. Rim, 11 fevralya 1929 goda [Treaty between the Holy See and Italy. Rome, February 11, 1929]. Available at: htpp://vaticanstate.ru/lateranskie-soglasheniya (Accessed: 10.06.2019).
17. Ferrari S. Gosudarstvo i cerkov' v Italii [State and Church in Italy] // Gosudarstva i religii v Evropeyskom Soyuze [States and religions in the European Union]. (Institute of Europe Russian Academy of Sciences, Moscow, 2009).
18. Berluskoni trebuyet revizii «katolichesko-kommunisticheskoy» konstitutsii [Berlusconi demands revision of the «Catholic-Communist» constitution]. Available at: htpp://ria.ru/world/20100609/244404836.html (Accessed: 15.06.2019).
19. James Newell. The Politics of Italy: Governance in a Normal Country. (Cambridge University Press, Cambridge, 2010).
20. Ferrari S. Evropeyskaya model' cerkovno-gosudarstvennykh otnosheniy [European model of church-state relations]. Available at: http://www.gazetaprotestant.ru/2005/12/evropeyskaya-model-cerkovno-gosudarstvennyh-otnosheniy-iii-iv/ (accessed 11.09.2019).
Автор жайлы мэлiмет:
Мажиев Fb^mM6eK Жэдиерулы - Дштану кафедрасыныц докторанты, Нур-Мубарак Египет ислам мэдениет1 университет^ Эл-Фараби кеш. 73. Алматы, К,азакстан.
Majiev Gilimbek Zhadygeruly - Ph.D. student, Department of Religious Studies, Egyptian University of Islamic Culture Nur-Mubarak, str., Al-Farabi 73. Almaty, Kazakhstan.
