CC BY
2ЭОЖ 343.3/.7
ИНТЕРНЕТ ЖЕЛ1С1НДЕГ1 БАЛА ;¥;ЬЩТАРЫН САЦТАУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
Н^рбек Исабай^лы Хайрмуханмедов
PhD докторы, Астана Халыцаралыцуниверситеттщ Куцыц жогары мектебШц доцент1, Астана ц., Казахстан Республикасы; e-mail: nurbek.isabay@gmail.com
Жандос Анарбек^лы Маликов1
Зац гылымдарыныц магистрг, полиция капитаны, Казацстан Республикасы 11МБ.Бейсенов атындагы Караганды академиясы, жогары б1л1м беру факультетШц докторанты, Караганды ц., Казацстан Республикасы; e-mail: malikov.zhandos@gmail.com
Аннотация. Мацалада интернет желшндег1 баланыц цуцыцтарын сацтау мэселелер1 царастырылады, бул ретте кэмелетке толмагандардыц цуцыцтарын киберкещсттте-г1 тэуекелдер мен цаут - цатерлерге негурлым бешм санат реттде цоргауга, сондай-ац Интернет желшн пайдаланушы балалардыц мтез-цулцын бацылау функцияларын ку-шейту гс-шараларыныц келешеггне ерекше назар аударылады. Жалпы осы ку.ндерг ацпа-раттыц технологиялардыц ¡лгерг дамуы элемдегг миллиондаган балалардыц психологи-ялыц тургыдан да, физикалыц тургыдан да дурыс жетыу1не кер1 эсерт тиг1зед1 деген птрлер квп болса, сонымен цатар сол урд1ст1ц дамуын дурыс пайдалану цажет деген § квзцарастар да жоцтыц цасы емес. Эрине осы орайда айта кететт жайт-Интернет ол ™ б1р ушы-циыры жоц мухиттан да терец орта. Оныц беттде адамзат атаулыныц бук1л ь жацсы-жаман жацтарыныц барлыгы бар. Бул эрцашан жацсылыц пен жамандыц Yшiн 2 цолданылатын цурал. Бiздiц мiндетiмiз-зиянды эсердi азайту жэне цифрлыц технология-^ лардан туындайтын пайдалы мYмкiндiктердi кецейту. Зерттеу балаларга ересектердщ, ^ соныц iшiнде мемлекет тарапынан квмек пен цорганыс цажет екешн атап вттi, вйткеш олар вз жасына байланысты вздерт киберкецiстiктегi кейбiр адамдардан келетт зиянды 1> эсерлерден вз беттше цоргай алмайды. Бул зерттеудщ мацсаты баланыц цуцыцтарын
0 цоргау жэне сол ЖYйенiц цазiргi жагдайын талдау, сондай-ац Интернет желiсiндегi бала-
1 лардыц цоргалу децгешн арттыру бойынша тиiмдi усыныстар эзiрлеу болып табылады. Fылыми зерттеудщ жалпы гылыми жэне арнайы-цуцыцтыц эдiстерi негiзiнде Интернет
§ желшнде баланыц цуцыцтарын сацтау мэселелерi царастырылады. ЖYргiзiлген зерттеу-т дщ нэтижеЫ Интернет желшнде баланыц цуцыцтарын сацтау мен цоргаудыц цуцыцтыц шараларын жетiлдiруге, оныц штде Интернет желшнде баланыц цуцыцтарын цоргауга ^ багытталган цуцыцтыц нормаларды толыцтыру туралы усынымдар болып табылады. т Мацалада Интернет желiсiндегi бала цуцыцтарын сацтау мэселелерi тек зацды сипат-о тагы шаралар арцылы гана емес, сонымен цатар киберкещсттте бала цуцыцтарыныц ¡2 сацталуын цамтамасыз ету мацсатында халыц арасында жалпы ацпараттыц мэдениет-£ тi цалыптастыру бойынша уйымдастырушылыц жэне материалдыц шаралар ЖYйесiн ° цуру арцылы цаут-цатерлерге царсы туруды болжайды деген тужырым негiзделген. о Тушн свздер: бала цуцыцтарын сацтау жэне цоргау, Интернет желш, элеуметтж
< желыер, киберкещстщ цаут-цатер, терю ацпараты бар контент, ацпараттыц мэдени-
< ет, желтк этикет. >
н
^
н
о
л
^
^
л н
о ш т
1 Хат-хабарларга арналзан автор
ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ СОБЛЮДЕНИЯ ПРАВ РЕБЕНКА В СЕТИ ИНТЕРНЕТ
Хайрмуханмедов Нурбек Исабаевич
Доктор PhD, доцент Высшей школы права Международного университета Астана; г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: nurbek.isabay@gmail.com
Маликов Жандос Анарбекович
Магистр юридических наук, капитан полиции, докторант факультета послевузовского образования Карагандинской академии им. Б. Бейсенова МВД Республики Казахстан, г. Караганда, Республика Казахстан; e-mail: malikov.zhandos@gmail.com
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы соблюдения прав ребенка в сети интернет, при этом особое внимание уделяется защите прав несовершеннолетних как категории, наиболее подверженной рискам и угрозам в киберпространстве, а также перспективам мероприятий по усилению функций контроля за поведением детей - пользователей сети Интернет. В целом, несмотря на то, что в наши дни существует много утверждений о том, что прогрессирование информационных технологий отрицательно скажется на правильном развитии миллионов детей во всем мире, как психологически, так и физически, также встречается множество утверждений о том, что необходимо правильно использовать развитие этой тенденции. Конечно, стоит отметить, что Интернет - это более глубокая среда, которой нет конца. На его онлайн-платформах есть все плюсы и минусы, влияющие на жизнедеятельность человечества. Это инструмент, который всегда используется для добра и зла. Наша задача - уменьшить вредное воздействие и расширить возможности цифровых технологий. В исследовании отмечается, что детям нужна помощь и защита со стороны взрослых, в том числе со стороны государства, поскольку они не могут самостоятельно защитить себя от вредных воздействий, исходящих от некоторых людей в киберпространстве из-за своего возраста. Целью данного исследования является анализ современного состояния системы и защиты прав ребенка, а также разработка эффективных рекомендаций по повышению уровня защищенности детей в сети Интернет. На основе общенаучных и специально-правовых методов научного исследования рассматриваются вопросы соблюдения прав ребенка в сети Интернет. Результатом проведенного исследования являются рекомендации, направленные на совершенствование правовых мер по соблюдению и защите прав ребенка в сети Интернет, в том числе на дополнение правовых норм, направленных на защиту прав ребенка в сети Интернет. В статье обоснован вывод о том, что вопросы соблюдения прав ребенка в сети Интернет предполагают противодействие угрозам не только посредством мер правового характе- о ра, но и путем создания системы организационных и материальных мер по формированию о общей информационной культуры среди населения в целях обеспечения соблюдения прав о ребенка в киберпространстве. G
Ключевые слова: соблюдение и защита прав ребенка, сеть Интернет, социальные сети, > киберпространство, угрозы, контент с негативной информацией, информационная куль- о
тура, сетевой этикет. O
л
PROBLEMS AND PROSPECTS FOR THE OBSERVANCE OF THE RIGHTS OF THE CHILD ON THE INTERNET
>
о о
о
Nurbek Hairmuhanmedov *
PhD, Associate Professor of the Higher School of Law ofAstana 1
International University, Astana, Republic of Kazakhstan; 7
e-mail: nurbek.isabay@gmail.com 2
ГМ О ГМ
CL
<
Malikov Zhandos
master of Law, police captain, PhD the doctoral candidate, Faculty of Postgraduate Education, Barimbek Beisenov Karaganda Academy of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan,Karaganda, Republic of Kazakhstan; e-mail: malikov.zhandos@gmail.com
Abstract. The article examines the issues of observance of children's rights on the Internet, with special attention paid to the protection of the rights of minors as the category most exposed to risks and threats in cyberspace, as well as the prospects for measures to strengthen the functions of monitoring the behavior of children - Internet users. In general, despite the fact that nowadays there are many claims that the progression of information technology will negatively affect the proper development of millions of children around the world, both psychologically andphysically, there are also almost no points of view that it is necessary to properly use the development of this trend. Of course, it is worth noting that the Internet is a deeper medium than the ocean, in which there is not a single end. On his face there are all the pros and cons of the name of humanity. It is a tool that is always usedfor good and evil. Our task is to reduce the harmful effects and expand the possibilities of digital technologies. The study notes that children need help and protection from adults, including from the state, because they cannot independently protect themselves from harmful influences emanating from some people in cyberspace because of their age. The purpose of this study is to analyze the current state of the system and the protection of children's rights, as well as to develop effective recommendations for improving the level ofprotection of children on the Internet. On the basis of general scientific and special legal methods of scientific research, the issues of observance of the rights of the child on the Internet are considered. The result of the study is recommendations aimed at improving legal measures to respect and protect the rights of the child on the Internet, including the addition of legal norms aimed at protecting the rights of the child on the Internet. The article substantiates the conclusion that the issues of observance of children's rights on the Internet involve countering threats not only through legal measures, but also by creating a system of organizational and material measures to form a common information culture among the population in order to ensure respect for children's rights in cyberspace.
Keywords: observance and protection of children's rights, the Internet, social networks, cyberspace, threats, content with negative information, information culture, network etiquette.
DOI: 10.52026/27885291 2024 76 1 174
0.
£ Юркпе шараларын дамытуды болжайды. | Тарихта жэне к;аз1рп заманда, ягни Интернет желiсiндегi бала кукыктарын ^ дэлiрек айтсак, XXI гасыр - жаца акпарат- камтамасыз ету жэне сактау проблемала-т ты; технологиялар гасырында бала кукыкта- рын зерттеу к^рп уакытта ерекше езекп ££ рын сактау мэселес кептеген елдер Yшiн ец болып табылады, бул мемлекет басшысы с етюр мэселелердщ бiрi болып кала беред^ ^асым-Жомарт Кемелулы Токаевтыц ка-^ оныц шшде бул мэселе ^азакстан Yшiн де закстандыктарга Жолдауынан туындайды. ¡5 езекп болып табылады. ^азакстан Консти- ^азакстан Президент езшщ Yндеуiнде 2022 ^ туциясыныц юрюпесшде ^азакстан Респу- жылды балалар жылы деп жариялап, бала-ш бликасы езш элемдш когамдастыктыц бiр ларга ерекше назар аудару кажет екенш атап < белш ретшде халыкаралык кукыктыц жал- етп, ейткеш олардыц эл - аукаты - мемле-° пыга бiрдей танылган кагидаттары мен нор- кеттщ табысты болашагыныц сенiмдi кеп-° маларын езi Yшiн мiндеттi деп тани отырып, ш. Бул ретте мемлекет басшысы баланыц олардыц орындалуы, оныц шшде балалык кукыктарын сактау урандармен жэне мерена шакты коргау жэне камтамасыз ету сала- келш ю-шаралармен гана шектелмеуге тиiс н сында жауапты болатыны бекiтiлген. Бул екендшн тiлге тиек еттi. Балаларды коргау £ ретте цифрлык кецiстiктi каркынды дамыту, максатында денсаулык сактау, бшм беру, акпарат агынын, оныц шшде терiс акпараты элеуметтiк камсыздандыру саласындагы бар контенттi бугаттау, балалар Yшiн Интер- билiк органдары тарапынан накты шаралар нет желiсiнен келiп тусетш зиянды акпарат- эзiрленiп, iске асырылуы тиiс. Президент тыц эсерiн азайтуга багытталган алдын алу ескелец урпактыц Yйлесiмдi дамуы мен
бакытты балалык шагы бiздiц жалпыулттык мiндетiмiз екенiн атап eттi2. Бул тургыда Интернет желiсiндегi балалардыц кукыкта-рыныц сакталуын камтамасыз ету мацыз-ды аспект болып табылады, eйткенi казiргi уакытта ескелец урпакты тэрбиелеуге ай-тарлыктай эсер ететiн курал, бул-кибер-кещстш.
Сонымен катар 2024 жылгы 22 кацтардагы Iшкi iстер министрлшнщ кецейтшген алка отырысы барысында Президент ^.К.Токаев: «Бул, сайып келгенде, елдщ дамуына кедер-гi келтiредi жэне мемлекеттщ имиджше эсер етедi. Буныц бiр дэлелi - когамдык орындар-дагы вандализм. Деструктивтi идеология, эаресе кYмэндi идеяларга жYгiнетiн жэне жалган кешпкерлердщ соцынан еретiн жас урпак Yшiн Yлкен кауiп тeндiредi. Элеумет-тiк желiлерде жастарды зацсыз эрекеттерге итермелейтiн материалдар таратылуда. Тiптi зацдарды ашык тYPде таптайтын адамдарды путка айналдыратындар да бар. Бiздiц аза-маттар зацсыздыкка карсы туруы керек, ягни бiзге кез келген кукык бузушылыкка карсы кYштi иммунитет кажет. Бiз деструктивтi, асоциалды мiнез-к¥лыкты актау эрекеттерi-не карсы туруымыз керек жэне кукыктык нигилизмге жол бермеуiмiз керек. Зацды курметтеу жауапты азаматтыц непзп каси-етгерЫц бiрi ретшде кабылдануы керек. Бул тек мемлекеттiк органдардыц гана емес, барлык азаматтардыц ортак мiндетi. Бiр сез-бен айтканда, зац мен тэртштщ Yстемдiгiн камтамасыз ету»-дей отыра, кукыктык сау-аттылыктыц тeмендiгi елеулi терiс салдарга экеп соктыратынын жэне жас жеткшшек-тердщ кукыктарын коргау жYЙесiн жацгыр-ту керектiгiн атап eттi3.
Осыган байланысты Интернет желiсiнде баланыц кукыктарын сактау мэселелерiне жYгiну тек eзектi гана емес, сонымен катар электрондык ресурстарды пайдалану барысында осы кукыктардыц сакталуын камтамасыз ететш жэне акпараттык ортадагы балалардыц зацды мYДделерiн коргау Yшiн, жэне сол коргау ю-эрекеттершщ сенiмдi жYЙесiн калыптастыру Yшiн кажет болады. ^азiрri балалар технологиялык тургыдан да-мыган жэне олардыц кeпшiлiгi eз eмiрiн ин-тернетаз елестете алмайды. Сонымен катар, киберкещспктщ кайнар кeзi жэне негiзi болып табылатын Интернет Yлкен мYмкiндiк-термен бiрге баланыц санасына зиянды эсер
ететiн жагымсыз акпарат тYрiнде кeптеген кауiптердi жасырады, мiне дэл осы жагдай бYкiл когам арасында ерекше дабыл какты-рып терец алацдаушылык тудырып отыр.
Зерттеудiц непзп максаты балалар ауди-ториясына багытталган Интернет желюшде-гi терiс акпараттыц eсiп келе жаткан кeлемi контекстшде Интернет желiсiндегi баланыц кукыктарын сактау саласындагы мэселе-лердi зерттеу болып табылады. Бул Интернет желiсiндегi балалардыц коргалу дец-гейiн арттыру бойынша тиiмдi усынымдар эзiрлеу аркылы баланыц кукыктарын сактау iс-шараларын кукыктык реттеудi жетiлдiру жэне киберкецiстiкте балалык шакты коргау жeнiнде усыныстар эзiрлеу Yшiн кажет.
^азiрri зац гылымында Интернет желюш-дегi баланыц кукыктарын сактау проблема-лары жеткшказ зерттелген жэне оларды камтамасыз ету мен коргаудыц зацды курал-дары ендi-ендi пайда болуда, eйткенi кэме-летке толмагандардыц кукыктары мен зацды мYДделерiн коргау мен сактаудыц кeптеген аспектiлерi киберкецiстiктiц ерекшелiгi-не байланысты, бул баланыц кукыктарын сактау шараларын эзiрлеудi киындатады. Баланыц кукыктарын камтамасыз етудщ за- с манауи тэсiлдерi ХХ гасырда калыптаскан Е жэне казiргi балага эсер ететш когамдык ка- N тынастардыц барлык сыр-кырын толык кeр- о сете алмайды, ал киберкещспкте дамып келе жаткан когамдык катынастарга зац гылымы, ] жэне кукык колдану практикасы тшсп на- и зар аудармайды. ^аз1рп уакытта кeптеген Е зацгерлер мен саяси кайраткерлер Интернет о желiсiн тек байланыс куралы ретiнде кабыл- Е дайды, бiрак менiц ойымша, Интернет вир- ^ туалды шындык бар орта болып табылады, £ онда элеуметпк катынастар да пайда бола- о ды, бiрак белгiлi бiр сипатка ие, виртуалды £ шындыктыц ерекшелiктерiне байланысты, ^ сэйкесшше осы кубылыстыц элементтерiн е кукыктык тYPде аныктау тургысында тYрлi £
киындыктар туындайды. ]
о
Материалдар мен тэсшдер л
Балалардыц Интернетте уакыт eткiзуi, >
тиiмдi контенттерден керек-жарак матери- о
алдар iзденуi сиякты кукыктарын да мYлiк- 0
тш емес кукыктар катарына жаткызуга >
болады. Балалардыц жеке мYлiктiк емес Е
кукыктары заманауи кезецде гылыми зерт- л
теулердiц мацызды теориялык жэне тэж1ри- 2
6
2 2022 - Год детей в РК. [Электрондыцресурс]. — Цол жетюзу режимi: https://bala-ombudsman.kz/2022-god-god-detej- 2 v-rk/, царау кут: 25.07.2023; 2
3 «Токаев: Молодые казахстанцы следуют за псевдогероями» [Электрондыц ресурс]. — Цол жетюзу режимi:https:// tengrinew>s.kz/kazakhstan_new>s/tokaev-molodyie-kazahstantsyi-skduyut-za-psevdogemyami-523914/, царау KYнi: 22.01.2024;
белш такырыптарыныц 6ipi болып табылады, оныц мацыздылыгы соцгы онжылдыкта 6YKrn элемде айтарлыктай ecin келедi [1, 169 6.]. Зерттеудщ эдюнамалык Heri3i Интернет желiсiндегi баланыц кукыктарын сактау мэселелерш, сондай-ак осы мэселелердi жецу перспективаларын зерттеуге гылыми негiзделген тэсш болып табылады. Зерттеу жалпы, арнайы жэне жеке эдiстер негiзiнде жYзеге асырылады. ^укыктык угымдарды талдау жэне жалпылау аркылы осы зерттеу-де койылган мiндеттер аясында «балалык шак», «бала», «адам кукыктары», «^мкш-дштер мен зацды мYДделер», «коргау», «сэй-кестiк» категорияларыныц езара тэуелдiлiгi ашылады. Зерттеуге диалектикалык кезка-рас зерттелетш категорияларды Yздiксiз дамып келе жаткан кубылыстар ретшде ка-растыруды камтиды. Теракты даму барлык кукыктык шындыкты, оныц iшiнде зерттеу-де карастырылган оныц Yзiндiсiн - Интернет желiсiндегi баланыц кукыктарын сактау саласын сипаттайды. Жумыста танымныц жYЙелiк жэне функционалды эдiстерi колда-нылады. Жалпы гылыми жYЙелiк эдiстi кол-дану бала кукыктарын коргауды кукыктык реттеудi адам кукыктарын кукыктык камта-g масыз ету жYЙесiндегi ерекше шю жYЙе ретiнде карастыруга мYмкiндiк бердi. Функ-ь ционалды эдю аркылы киберкецiстiкте бала-Ii ныц кукыктарын сактау саласындагы негiзгi элементтердiц езара байланысы ашылады. g Функционалды эдiс кукыктык эрекеттер-^ дегi, соныц iшiнде кукыктык шындьщтагы g eзгерiстердi карастыру Yшiн кажет. Бул g кукыктык шындык салаларын езгертуге, | оныц iшiнде бала кукыктарын коргау сала-
»s сына реттеушi эсер ететш мемлекет орган-
о
ш дары функцияларыныц ерекшелштерш ашу. ш Индуктивт жэне дедуктивт эдiстердi колда-ну Интернет желiсiнде баланыц кукыктарын s тиiмдi сактауды камтамасыз етуге багыт-m талган кукыктык жэне уйымдастырушылык " сипаттагы шаралардыц кажеттiлiгi туралы 5 корытынды жасауга мYмкiндiк бердi. < Зерттеудi жYзеге асыру кезiнде жеке о гылыми эдiстер колданылды. Элеуметтану-о лык эдiс кукык саласынан тыс, бiрак бала кукыктарыныц сакталуына, оныц iшiнде fÇ Интернет желiсiне Yлкен эсер ететiн элеу-н меттiк факторлардыц жиынтыгын ескеруге н мYмкiндiк бердi. Салыстырмалы эдют кол-| дана отырып, уксастык пен жалпылаудыц ^ бiртектi гылыми эдiстерiмен бiрге эр тур-jç лi елдердiц кукыгында баланыц кукыкта-^ рыныц сакталуын коргау саласында жал-m пы жэне жеке аныктау жYзеге асырылды.
Ресми-кукыктык эдю кукык нормалары мен зац практикасын талдауда, терминдердi аныктауда, кукыктык кубылыстардыц бел-гiлерiн аныктауда жэне оларды жiктеудi жYзеге асыруда колданылды. кукыктык герменевтика эдiсi аркылы Интернет желюш-де баланыц кукыктарын сактау саласында кукыктык терминологияны калыптастыру-дыц жаца тэсiлдерi аныкталды.
Талкылау
Интернеттегi акпараттыц таралуын зерттеу кажеттiлiгi ХХ гасырдыц 60-жылдарын-да, А^Ш-тагы Алдыцгы ^атарлы Гылыми жобалар Агенттiгi (будан эрi - А^ЕА), (ARPA) сырткы саяси жагдайга байланысты кыска мерзiмде кажеттi акпаратты беру Yшiн компьютерлер арасындагы байланыс тэсш-дерiн дамытуга кызыгушылык таныткан кезде пайда болды. А^ЕА-ныц (ARPA) пiкiрiнше, акпараттык желш куру АКЩ-ка согыс жагдайында акпаратты баскаруды камтамасыз етуi керек едi [2, 126 б.].
^аз1рп колданыстагы Интернет 1982 жылы британдык галым Тим Бернерс-Лидiц Еуропалык ядролык зерттеулер орталыгын-дагы (CERN) зерттеулерi бYкiлэлемдiк га-ламторды куруга экелген кезде пайда болды. Уакыт ете келе Интернет танымал бола бастады жэне мэдениетке, саудага жэне технологияга тYбегейлi эсер еттi. Интернет желiсiнiц кeрнекi артыкшылыктарына мыналар жатады: элеуметтiк медиаорталар, интернет-дYкендер, блогтар, жедел хабар алмасу жэне акпарат алмасулар. Интернет желiсiнiц керi тусы-зиянды акпараттыц та-ралуы, оныц агынын бакылаудыц ^рделш-ri, алаяктыктыц кебею^ кылмыстыц жаца тYрлерiнiц пайда болуы (мысалы: киберкыл-мыс, пайдаланушылардыц деректерш урлау, кэмелетке толмагандарды азгындык пен зацсыз эрекеттерге итермелеу, есiрткi жэне психотроптык зиянды заттарды сату жэне тарату) жэне баска да бiркатар жагымсыз салдарлар [3, 1062 б.].
Ресей Федерациясы Президентi жанын-дагы (Брянск каласы) Ресей Халык шару-ашылыгы жэне мемлекеттiк кызмет ака-демиясыныц кызметкерi В.Н.Стрелканыц зерттеулерiнiц нэтижесше кез жYгiртсек, соцгы жылдары (2024 жылды коса алган-да) балалардыц Интернеттiц кыр-сырла-рын игеру процесшдеп даму тенденциясы балалардыц Интернетпен езара эрекеттесу сипатына да айтарлыктай эсер етш отыр, мэселен кэмелетке толмагандар eздерiнiц Интернеттеп iс-эрекет барысын ата-анала-
рынан жш жасырады. Бул Yшiн белгш 6ip косымша шаралар кабылдау аркылы желiде тYрлi айла-амалдар мен куралдар ойлап та-буда (ата-анасы болмаган кезде желiге кiру, белгiлi бiр купиясездер орнату, косымша тiркелу жYЙесiн орнату, iздеу жолагындагы кiру тарихын жою жэне т.б.) [3, 1065 б.].
Бул бакылау мен реттеуге косымша ке-дергiлер тудырады. Кэмелетке толмаган азаматтардыц виртуалды кещспктеп кызметi, сондай-ак интернеттен шыгатын каушп уактылы аньщтауга жэне жоюга мYмкiндiк бермейдi.
Цифрлык элемдегi бала кукыктарын зерттейтш кептеген зерттеулер осы сала-дагы негiзгi кужат ретiнде танылуга непз-делген кужат - мемлекеттер камтамасыз етуi тиiс бостандыктар мен коргау шара-ларын аныктайтын «Бала кукыктары ту-ралы Конвенция»4. ^аз1рп уакытта Бала кукыктары женiндегi комитет Конвенция-ныц сакталуын кадагалайды жэне цифрлык элемде бала кукыктарыныц сакталу тэртiбiн айкындайды. Айта кету керек, Б¥¥-да №25 «Цифрлык ортадагы бала кукыктары туралы жалпы тэртш ескертулерЬ> деп аталатын кужаттыц ережелерш ескере оты-рып, цифрлык кещспктеп балалар кукыктары бойынша нускаулык эзiрлендi, бул бала кукыктары туралы Конвенцияга косымша кужат болып табылады5. Бул нускаулыкта жеке сектор тарапынан Интернеттегi бала кукыктарыныц сакталуын камтамасыз етудi коса алганда, цифрлык элемде ба-лаларга катысты реттеушiлiк кадагалауды жYзеге асыру Yшiн мемлекеттердiц тшелей жауапкершiлiгi бекiтiледi. Бул ретте баланыц кукыктары Интернет кещстшн реттеу аркылы коргалмайды деп мэлiмдейтiн же-келеген зацгерлердiц пiкiрiне назар аудару керек, ейткеш И.Лоскутовтыц пiкiрiнше, бала кукыктары туралы зацга тYзетулер эзiрлеу кезiнде тYсiнiксiз тYсiндiрмесi бар жаца угымдар енгiзiледi. Осы орайда айта кету керек, ^азакстандагы балалар пайдала-натын шетелдiк элеуметтiк желiлерге мем-лекеттiк бакылаудыц накты казiргi тацдагы кадамдары пысыкталуда6. Акпараттык сала-дагы балалардыц кукыктары мен мYДделерi-не арналган зацнаманы реформалау мэселе-лерше акпараттык-телекоммуникациялык
желiлердегi кэмелетке толмагандардыц психикасына терiс эсерге кукыктык карсы ю-кимыл жYЙесiнiц тиiмдiлiгiн талдай-тын В.М.Филипповтыц, В.В.Насонкиннiц, Ч.Папачараламбоустыц бiркатар ецбектерi арналган. Бул авторлар зацнамада балалардыц денсаулыгына жэне/немесе дамуына зиян келтiретiн акпарат тYрлерiнiц тiзiмi когамныц казiргi кажеттiлiктерiне сэйкес келмейдi жэне пысыктауды кажет етедi де-ген корытындыга келедi [4, 362 б.]. Осы авторлар жYргiзген зерттеулердщ нэтижелерi негiзiнде мен Интернет желiсiндегi акпарат-тыц кейбiр тYрлерiне балаларга тыйым салу туралы нормативтiк ережелердi нактылауга жэне бiрiздендiруге багытталган казакстан-дык зацнаманы жетiлдiру бойынша усыныс-тар эзiрледiм.
^азакстан Республикасында кэмелетке толмагандарды зиянды акпараттан коргауга байланысты катынастарды реттейтiн негiзгi кез «Балаларды денсаулыгы мен дамуына зиян келт1ретш акпараттан коргау туралы» 2018 жылгы 2 шшдедеп Зац болып табылады. Зац гылыми, гылыми-техникалык, стати-стикалык жэне баска да акпаратты камтитын акпараттык енiмдер айналымы саласындагы катынастар аясында колданылады. Бул зац бала мен ананы коргауды камтамасыз ететш мемлекетлк шаралар жYЙесiн бекiтетiн конституциялык ережелердi егжей - тег-жейлi баяндайды, сонымен бiрге балаларга камкорлык жасау, оларды тэрбиелеу ата-ана-лардыц тец кукыгы мен мiндетi екенш атап етедi. Осыган CYЙене отырып, Интернет -кецiстiкте баланыц кукыктарын сактау про-цесiнде мемлекетпк органдар мен ата-ана-лардыц Yздiксiз езара уштаскан iс-кимылы кезделедi. Кэмелетке толмаган баланыц ата-анасы мемлекет усынатын ата-ана бакы-лауыныц барлык мYмкiндiктерiн пайдалана отырып, оныц киберкецiстiктегi кызметiн бакылауга мiндеттi. Осылайша, Интернет желiсiнде кэмелетке толмагандарды коргауды камтамасыз етудi бакылау ата-аналар мен мемлекетке жYктеледi. ^аз1рп уакытта «Балаларды денсаулыгына жэне дамуына зиян келт1ретш акпараттан коргау туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц 16-ба-быныц 2-белiгiнде кэмелетке толмагандар арасында таратуга тыйым салынган акпарат
го с
4 Конвенция о правах ребенка от 20 ноября 1989 года. Официальный сайт ООН [Электрондыц ресурс]. — Цол жетюзу режимi: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/childcon.shtml, царау KYнi: 28.07.2023;
5 В ООН разработали руководство по правам детей в цифровом пространстве. Новости ООН. Официальный сайт ООН [Электрондыцресурс]. — Цол жетюзурежимi: https://news.un.org/ru/story/2021/04/1400342, царау KYнi: 07.08.2023;
6 Медиа-юрист: права ребенка не защитить регулированием интернет пространства [Электрондыц ресурс]. — Крл жетюзурежимi: //https://www.exclusive.kz/expertiza/obshhestvo/125810/., царау ^т: 15.08.2023;
сп I T
с
4 m
0
"П
1
гп
I
5
Г~
I O
Z A z о
CD A
0 73 К A
1 O
z O
70
M
о
M
ГМ О ГМ
CL
< CL
0 в
1
О ш О
ш <
CL IZ
<
ш н
о л
<
d О п:
О <
сз <
тYрлерi айкындалган, оларга мына акпарат тYрлерi жаткызылады:
1) балаларды емiрiне жэне (немесе) ден-саулыгына катер тендiретiн iс-эрекеттер жасауга, оныц iшiнде суицидке итермелеу;
2) балаларды когамга карсы жэне кукыкка карсы эрекеттерге арандату;
3) арнайы жыныстык-эротикалык сипаты бар;
4) жыныстык зорлык-зомбылыктыц си-паттамасы жэне (немесе) бейнесi бар;
5) балагат сездердi камтитын;
6) балалар арасында таратуга ^азакстан Республикасыныц езге де зацдарымен тый-ым салынган акпараттар7.
Зерттеу барысында тыйым салынатын кэмелетке толмагандар Yшiн акпарат тур-лерiн толыктыру жэне нактылау бойынша усыныстар жасалды. Кэмелетке толмагандар арасында Интернет желiсiнде мундай акпа-ратка тыйым салу оныц кэмелетке толмаган-ныц психикасын бузуга багытталгандыгына байланысты, сонымен катар оны тшелей немесе жанама тYрде зацсыз, каушт жэне эдепсiз эрекеттерге итермелейдi. Бундагы киын мэселе-балаларга Интернеттi пайда-лануга тыйым салынбайды, ал олардыц кы-зметiн бакылау кебiнесе жYзеге асырылмай-ды. Сонымен катар, элеуметтiк желшерде кэмелетке толмаган пайдаланушылардыц белсендiлiгi артып келедi. Кэмелетке толмаган адам емiрдегi киындыктарга тап бо-лып, виртуалды кецiстiкке енiп, алынган акпараттыц зияны немесе жеке акпаратты тарату, Интернет желiсiнiц бейтаныс пайда-ланушыларымен байланысу жэне т.б. кауiп туралы ескермейдi, тiптi елемейдi де. Накты мысал ретiнде бiр уакыттарда бiр гана «ВКонтакте» элеуметтiк желiсiнде тарап кеткен «Синий кит», «Тихий дом», «Разбуди меня в 4:20», сондай-ак еткен жылдыц акпан айындагы Петропавл каласындагы скулшу-тинг окигасына тYрткi болуы мYмкiн деп пайымдалып жYрген «Лесоруб» ойындарын келтiруге болады8. Интернеттеп кэмелетке толмагандардыц кукыктарын коргаудыц бул каупi бYгiнгi тацда жаhандык жэне кызу пiкiрталас мэселесi болып табылады. Кеп-теген елдер «цензура» сезш колданганды куптамайды, сондыктан оны «акпараттык
CYЗгiлер» сез тсркеамен ауыстырады. Мундай акпаратты CYзу А^Ш, ¥лыбритания, ^ХР, Сирия, Германия, Франция жэне Куба сиякты елдерде карастырылган. Сонымен, ¥лыбританияда белгiлi бiр тыйым салынган мазмундагы (контент) арнайы сайттарды куру эдiсiмен бугатталады, ал оган юрген-нен кейiн ¥лыбритания полициясы кiлт сез-дердi енпзген пайдаланушылардыц жеке деректерiне кол жетюзе алады9. Америка ^урама Штаттарында Интернет желiсiндегi кэмелетке толмагандарды коргау 16 жаска толмаган кэмелетке толмагандарга ата-ана-ларыныц (камкоршыларыныц) келiсiмiнсiз ездерiнiц интернет-мекен-жайын немесе жеке арнасын алуга тыйым салу аркылы жYзеге асырылады, сондай-ак 2000 жылдыц казан айында А^Ш Конгресi балаларды Интернет желiсiнде орналастырылган ка-жетсiз материалдардан коргайтын «Интер-неттегi балаларды коргау туралы» Зац ка-былдады. Зац ютапханалар мен мектептерге зиянды мазмундагы материалдарды карауга кедергi келтiретiн багдарламалык CYЗгiлердi орнатуды буйырады. КiтапханаларFа гылы-ми жэне баска да зацды максаттар Yшiн ере-сек пайдаланушылардыц етiнiштерi бойынша тек керектi сайттарга гана кiруге руксат етiледi [5, 2 б.]. Осы зацды бузу кылмыстык жауаптылыкка экеп согады. Сонымен катар, балалардыц элеуметтiк желiлерi мен сайтта-ры экiмшiлiгiнiц екiлеттiктерiне балаларды зиянды акпараттан немесе кYмэндi адамдар-дан коргаудыц эртYрлi эдiстерiн колдану кiредi. Баска сайттарга ауыскан кезде ха-барландыру iске косылады, зиянды акпарат-тыц болу ыктималдыгы туралы кэмелетке толмаган аудиторияга ескертiледi жэне сш-темеге кiрмес бурын ата-аналармен кецесу туралы ескертшедь Кейбiр балалар отыра-тын сайттарда сырткы сштемелерге кешу мYмкiн емес. Сондай-ак, ата-ана кэмелетке толмаганныц Интернет желiсiндегi кызметш бакылауга кукылы жэне экiмшiлiктен бала-сыныц есептiк жазбасын бугаттауды сурай алады. Бул шаралар кэмелетке толмаган-дардыц акпараттык кецiстiктегi кызметiн кукыктык реттеу кажеттiлiгiн, сондай-ак Интернетте адам кукыктарын кукыктык реттеу кажеттшпн, сондай-ак Интернетте
о s
S
н
о ш ш
7 "Балаларды денсаулыгы мен дамуыназиян келтiретiн ацпараттан цоргау туралы"ЦазацстанРеспубликасыныц Зацы. 2 шшде 2018 жыл. № 169-VI//https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1800000169., царау кYнi: 21.08.2023;
8 «Причиной кровавой резни в школе Петропавловска могла стать интернет-игра» [электрондыц ресурс]. -Цол жетю-зурежимi: https://rus.azattyq-ruhy.kz/society/46866-prichinoi-krovavoi-rezni-v-shkole-petropavlovska-mogla-stat-internet-igra;
9 Закон «О защите детей» 1978 года // База данных статутного права Великобритании. «Protection of Children» UK // Statute Law Database. Act 1978 [Электрондыц ресурс]. — Цол жетюзу режимi: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1978/37/ section/1/1991-02-01?timeline=true., царау кYнi: 22.08.2023;
адам кукыктарын коргаудыц тYбегейлi жаца эдютерш эзiрлеу жэне акпараттык кещспк-тщ ыктимал кауiптерiн жою кажеттiлiгiн керсетедь
^азакстанда киберкауiпсiздiк саласын дамыту мэселелерше ерекше кецiл бель недi. Мемлекетпк органдар, Yкiметтiк емес уйымдар (YE¥) жэне бизнес бiрлесiп жYр-пзген жумыстыц нэтижесi - бул бiздiц елiмiз жаhандык киберкауiпсiздiк индексiнде ез позициясын тез жаксартып келе жаткан соцгы жылдардагы YPДiс. ^азiр ^а-закстан (2022 жылгы керсеткiш бойынша) 2018 жылдагы 82-шi орыннан 31-шi орынга кетерiлген10. Осы жылдар iшiнде елiмiзде киберкауiпсiздiк саласын дамытудыц непзп тужырымдамалык тэсiлдерi эзiрлен-дi. ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2017 жылгы 30 маусымдагы каулысымен бектлген «К^азакстанныц киберкалканы» киберкауiпсiздiк тужырымдамасы эзiр-лендi жэне юке асырылуда11. 2022 жылы «^азакстанныц Киберкалканы» тужы-рымдамасыныц жаца редакциясы кабылдан-ды. Сонымен катар, бiркатар зацнамалык актiлер мен кептеген салалык буйрыктар кYшiне ендi. Будан баска, зиянды купиялан-дыруларды зерттеу бойынша акпараттык кауiпсiздiк саласында сынак зертханалары курылды, акпараттык кауiпсiздiктi улттык YЙлестiру орталыгы iске косылды. Акпараттык каушаздш саласындагы ахуалды одан эрi жаксарту Yшiн ^азакстан Республика-сыныц Цифрлык даму, инновациялар жэне аэрогарыш енеркэсiбi министрлiгi Акпараттык каушаздш комитетше дербес деректердi коргау, дербес деректер ецделетш акпараттык жYЙелер иелерiне аудит жэне тексеру-лер жYргiзу женiндегi функцияларды беру туралы мэселеге бастамашылык жасады. Бул ретте, менiц ойымша, киберкецiстiкте баланыц кукыктарын сактау мэселелерi мен перспективаларына ерекше назар аудару кажет.
Нэтижелер
Акпараттык когам дамуыныц казiргi тен-денциялары Интернеттш дамуы бiр жагынан акпараттыц таралуын едэуiр жецiлдететiнiн, ал екiншi жагынан кукыктык реттеудi кажет ететш катынастардыц жаца формала-
рына жагдай жасайтындыгын керсетедi. Сонымен, Интернет желiсiндегi акпараттыц мазмунына объективп кезкараспен жеке жэне отбасылык емiрдi коргау кукыгы, ой, ар-ождан жэне дш бостандыгы, пiкiр бо-стандыгы жэне оларды еркiн бiлдiру мYм-кiндiгi сиякты кукыктарды козгайтын акпа-ратты бYкiл акпараттык ресурстан белш алу керек. Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц Бас Ассамблеясы езiнiц алгашкы карарларыныц бiрiнде «Акпарат бостандыгы-адамныц непзп кукыгы» [6, 125 б.]. Ал интернет казiр-гi уакытта ец аукымды акпарат кезi болып табылатындыгын атап етп. Осылайша, интернет желiсiне кол жеткiзу акпаратты еркш тарату жэне адамныц акпаратка кол жетюзу кукыгын iске асыру шарттарыныц бiрiне ай-налды.
Кептеген заманауи балалар элеуметпк желiлердi элеуметтенудiц мацызды кура-лы ретiнде колдана отырып, Интернет желiсiнде кеп уакыт еткiзедi. Интернетке кол жепмдшктш артуы балаларга кез-кел-ген интернет-мазмунга (контентке) кол жет-кiзуге шексiз мYмкiндiктер берiп отыр, бул олардыц акпарат алу жэне тарату кукыгын жYзеге асырудыц негiзi болып табылады. Алайда, бул мYмкiншiлiктер балалар Yшiн кYтпеген кауiптер алып келуi мYмкiн, ейт-кенi Интернет аркылы баланыц кукыктарын бузу мYмкiндiгi артады. Орасан кауiптердiц бiрi балалардыц жеке емiрiне байланысты.
Жалпы логикалык тургыдан алып караганда кез келген адамда кэмелет жаска толмагандарды не Yшiн мемлекет осылай басыцкы кецiл белiп коргаштау керек деген сурак туындауы мYмкiн. Себебi, кэмелетлк жас дегенiмiз, бул - психофизикалык да-мудыц ерекшелiктерiн камтитын, бшмшц шектеулi келемiмен (кукыктык, этикалык жэне т. б.) сипатталатын, жеке тулганы ка-лыптастыру барысындагы адамныц жастык шак кезецiнiц iшiнара ерекшелiктерi бола-тын, бейiмделу киындыктары бар, ойлаудыц бастапкы сыни емес тYрi колданылатын ке-зец. Сондай-ак карым-катынастыц мэтш-дiк тэсiлi басым болатын, кашьщтьщтан карым-катынастыц шектеусiздiгi, куатты "маскара-контент" аркылы "Интернет" акпа-раттык-телекоммуникациялык желiсiнiц ерекше эсерш алдын-ала аныктайтын, оныц
го с
10 «Ацпараттыц крутаздж». Цазацстан Республикасы Цифрлык, даму, инновациялар жэне аэрогарыш OHepK3ci6i ми-нистрлiгi [Электрондыц ресурс]. — Цол жетюзу режимi: https://www.gov.kz/memleket/entities/mdai/activities/6?lang=ru, царау K]mi: 23.08.2023;
11 «Киберцаутаздж Тужырымдамасы ("Цазацстанныц киберцалцаны")». Цазацстан Республикасы Уюметтщ 2017 жылгы 30 маусымдагы Цазацстан Республикасы Уюметтщ 2017 жылгы 30 маусымдагы [Электрондыцресурс]. — Крл жетюзу режимi: https://adilet.zan.kz/rus/docs/P1700000407., царау кут: 23.08.2023;
сп I T
с
4
m O
"П I
m
I
5
Г~
I O
z A
Z
о
а A
0
73
к A
1 O
Z O
73
м о
M
гм о гм
о.
<
о.
0 в
1
О ш О
ш <
о. с
<
ш н
о л
<
ч
о
О <
сз <
о
н
о ш ш
iшiнде. террористiк, экстремистiк, порно-графиялык, суицидтш багыттагы, сондай-ак кэмелетке толмаганныц жеке каушаздш-не катер тендiретiн жэне оныц кылмыстык мшез-кулкын калыптастыратын каушт мь нез-кулыкты, тыйым салынган заттарды тутынуды насихаттау тYрiнде еткiзiлетiн уакыт аралыгы болып табылады [7, 105 б.].
Кептеген жасеспiрiмдер элеуметтiк медианы ездерi туралы егжей-тегжейлi акпаратты жэне узак уакыт бойы желiде калатын жеке сипаттагы бейнесуреттердi та-рату Yшiн пайдаланады, бул оларды эртYрлi тулгаларга пайдалануга мYмкiндiк бередi. Мундай акпарат олардыц емiрiне зиян ти-гiзуi мYмкiн, ейткенi оны болашакта, соныц iшiнде зацсыз максаттарда да колдануга бо-лады. Коммерциялык максатта балалардыц Интернеттегi кызметiне катысты акпаратты профильдеу жэне деректердi сактау олардыц жеке емiрiне катысты алацдаушылык тугызады, ал балалардыц ездерi муны жете тYсiнбейдi. Сондай-ак, балалар интернет-те жиi таралатын зацсыз немесе зиянды мазмунмен, соныц шшде порнография, на-цистiк немесе нэсшшшдш материалдармен жэне зорлык-зомбылыкпен, нашакорлыкка, суицидке жэне езiне зиян келтсрудщ баска тYрлерiне шакыратын мазмунмен байла-ныска тYсу каупi бар. Балалардыц ездерi кукык бузушы бола алады жэне Интернет кездерi аркылы баска балаларга зиян кел-тiруi мYмкiн. Мундай жагдайларга элеу-меттiк медиадагы баска балаларды корлау, коркыту жатады, бул туралы балалар Интернет немесе баска байланыс куралдары аркылы кебiрек хабарлайды. Бул фактiлер кайгылы салдарларга экелуi мYмкiн, ейткенi буны кеше гана орын алып отырган бiркатар жасеспiрiмдер коркытканнан кей-ш жэне элеуметтiк желiде ез емiрiн киюга шакырылганнан кейiн ез-езiне кол жумсаган жагдайлар дэлелдейдi12. Кейбiр балалар жы-ныстык сипаттагы немесе баска балаларга катысты зорлык-зомбылык эрекеттерi си-якты корлайтын бейнелердi таратады, кейде оларды осындай материалды ездерi ту^руге мэжбYP етедi. Интернеттi «жYрексiз кылмы-скерлер» баскалардыц атымен балалармен карым-катынас жасау Yшiн, соныц шшде жыныстык кудалау максатында колданады (буны кылмыстык ю жYргiзу тэжiрибесiнде «алдамшы баптап-кYту» деп те атауга бо-лады), тiптi оларды балалар саудасы макса-
тында жалдау Yшiн де колданады.
Балалардыц физикалык жэне психикалык дамуыныц ерекшелiктерiн талдау непзшде Интернет желiсiндегi кызметтi кукыктык реттеу кажеттiлiгi акпараттык кецiстiкте жасалган кылмыстар саныныц кебеюiне байланысты деген корытынды жасауга бо-лады. Жаца элеуметпк желiлердiц, сайттар-дыц жэне баска да акпараттык ресурстар-дыц пайда болуы Интернеттi пайдаланудыц ыцгайлылыгы мен сапасын жаксартып кана коймайды, сонымен катар жаца зиянды акпараттыц пайда болу каутне экеледi, бул оны аныктау мен жоюдыц киындауына мYм-кiндiк бередi. Интернет желiсiнiц барлык пайдаланушылары кауiптi аймакта, бiрак эаресе балалар бул акпараттык кецiстiк-те коргалмаган. Балалар психикасы-бул баланыц жалпы денсаулыгыныц мацызды курамдас белiгi, ол (ересек адамныц психи-касымен салыстырганда) сырттан келетiн терю эсерлерге тез бейiмделедi. Интернет желiсiнде акпараттык-психологиялык эсер етудiц эртYрлi куралдарын куру тек жеке бiр балага гана емес, сонымен бiрге ел ау-магында туратын барлык балаларга терю эсер етедi. Сондыктан, ец алдымен, кэмелетке толмаган азаматтар Интернет желюш-дегi кызметтi кукыктык реттеуге муктаж, олар ездерiне толык камкорлык жасай ал-майды жэне ездерш сырттан келетiн зиянды эсерден коргай алмайды. Басты себептердiц бiрi-кэмелетке толмагандардыц белгiлi бiр акпараттыц зиянды эсерш тани алмауы жэне одан уактылы бас тарта алмауы. Бул баланыц алынган акпаратка жан-жакты талдау жасай алмауы (пайдалы акпаратты кабылдау жэне зиянды акпаратты бугаттау) оны виртуалды кещспкте зиянды акпаратты жасайтын жэне тарататын зиянкестер Yшiн тамаша курбан етедь Кэмелетке толмагандар кауш-катер-ге ушырайды жэне Интернеттегi жала жабу мен корлаудыц, алаяктыктыц немесе одан да каушт^ белгiсiз адамдардыц зацсыз, эдепсiз мшез-кулыкка итермелеуiнiц ыктимал кур-баны болуы мYмкiн.
Еылыми жарияланымдар мен кукыктык актiлердi талдау негiзiнде жYргiзiлген зерт-теудiц нэтижесi ретiнде зацнаманы жетiлдiру женiнде бiркатар усыныстар усынылады.
Менщ ойымша, «Балаларды денсаулыгы мен дамуына зиян келтiретiн акпараттан коргау туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц 16-бабыныц 2-белшн накты-
12 «Защита прав детей в цифровом мире: постоянно растущий вызов. Комиссар по правам человека» [Электрондыц ресурс]. — Крл жетюзу режимг: https://ww■w.coe.int/ru/web/commissioner/-/protecting-children-s-rights-in-the-digital-■world-an-ever-growing-challen-1., царау кунг: 24.08.2023;
лау кажет, онда балаларга тыйым салынган акпараттыц
негiзгi белгiлерiн айкындау кажет. Осы баптыц 2 тармагына тeмендегiдей
сипаттардагы акпараттарга тыйым салу кажет деп есептеймш:
1) порнографиялык сипаттагы, сондай-ак балалармен жыныстык катынасты насихат-тайтын акпараттар;
2) адамдарга немесе жануарларга зор-лык-зомбылыктыц немесе катыгездштщ жол берiлуiн негiздейтiн немесе актайтын акпараттар;
3) балалардыц есiрткi, психотроптык жэне/немесе мас ететш заттарды, темекi eнiмдерiн, курамында спиртi бар заттарды, алкогольдш сусындарды колдануга деген умтылысын оятуга шакыратын акпараттар;
4) балаларды кумар ойындарга катысуга, жезeкшелiкпен, кацгыбастыкпен, кайыршы-лыкпен айналысуга шакыратын акпараттар;
5) баланыц ар-намысы мен кадiр-каси-етш корлауга багытталган психологиялык эсердi, оныц iшiнде кибербуллингтi пайда-лану мYмкiндiгiн камтитын акпараттар;
6) отбасылык кундылыктарды жокка шыгаратын немесе оларга ^мэн келт1ретш, сондай-ак дэстYрлi емес жыныстык катынас-тарды насихаттайтын акпараттар;
7) Интернет желiсiнде туракты eзара iс-кимылFа, ойынга тэуелдiлiкке жэне Интернет желiсiнде максатсыз уакыт eткiзуге шакыратын акпараттар.
ЖоFарыда айтылFандардыц барлыFын ко-рытындылай келе, Интернет желiсiнiц пай-да болуы мен каркынды дамуы акпараттык кецiстiктi кукыктык реттеу кажеттшгш ту-дырды деген корытынды жасауFа болады. Зацды турFыдан колдауы жок бала Интернет желiсiнде ештецеге каукарсыз болып табы-лады, eйткенi киберкещстште баланыц пси-хикасы мен eмiрi мен денсаулыFына накты кауiптер бар. Балалардыц салауатты да ин-телектуалды турFыдан дамуы кeбiне коFам мен мемлекеттщ болашаFын айкындайды, сондыктан казакстандык коFам кэмелетке толмаFандардыц киберкецiстiктегi белсен-дiлiгiнiц артуына аса алацдаушылык таны-тып отыр.
Корытынды
Интернет желiсiнiц каркынды дамуына байланысты бYгiнгi тацда баланыц кукыкта-рын сактау жэне корFау мэселесi eзектiлi-гш арттыруда. ДYниежYзiлiк цифрланды-ру жэне жаhандану жаFдайында эр адамFа тецгерiмдi акпарат берудi интернеттегi зи-янды акпарат пен кылмыстан корFаумен
Yйлестiру eте мацызды. Егер интернеттi пайдалану ережелерi сакталмаса, сондай-ак желiлiк кауiптердi жецу эдiстерi туралы бш-месе, киберкещспк жиi кауiп тeндiредi жэне Интернет желiсiндегi баланыц кукыктары-ныц бузылуына ыкпал ететiн курал болып табылады. Бул мэселенi зерттеу Интернет желiсiнiц барлык пайдаланушылары кауiп-катер аймаFында деген корытынды жасауFа мYмкiндiк беред^ бiрак Yлкен кауiп - зиянды акпаратты балалар арасында тара-ту-интернет колданушылары, олар eз жа-сына байланысты кiретiн акпаратты толык талдай алмайды, сонымен катар eздерiн зиянды акпарат пен зиянкестерден толыккан-ды корFай алмайды.
Интернет желiсiнде бала кукыктарыныц сакталуын камтамасыз ететш зацнаманы жетiлдiру максатында «Балаларды ден-саулыFына жэне дамуына зиян келпретш акпараттан корFау туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц 16-бабыныц 2-бeлi-г1н колданыстаFы ережелердi толыктыра-тын тыйым салу нормаларымен толыктыру усынылады. Зорлык-зомбылыкты немесе катыгездiктi, нашакорлыкты, алкоголизмд^ сондай-ак балаларда девиантты немесе кыл- с мыстык мiнез-кулыкты калыптастыруFа Е баFытталFан акпараттыц баска да коFамFа N жат тYрлерiн насихаттайтын порногра- о фиялык сипаттаFы акпаратка тыйым салу N мацызды жэне кажет болып табылады. > Зерттеудщ бул нэтижеа казiргi казакстан- и дык нормативт1к кукыктык алацда ыкпалы Е жаFынан элсiздеу болып табылатын зацна- о маны жетiлдiруге баFытталFан. Е
Акпараттыц белгiлi бiр тYрлерiне тыйым ^ салу кукыFын нормативтiк турFыдан бекiту- £ ден баска, арнайы, кузыреттi органдар зацна- о мада белгшенген тыйымдарды камтамасыз £ ету бойынша кадаFалау жYргiзуi кажет. Со- ^ нымен катар, балалар арасында акпарат- е тык кауiпсiздiк жэне Интернет желiсiнде- £ г1 жаFымсыз контенттiц зиянды салдарын тYсiндiру мэселелерi бойынша профилак- 0 тикалык жумыс жYргiзiлу кажет. Мемлекет- л тш децгейде балалар арасында акпараттык > мэдениет пен желiлiк этикетп калыптасты- 0 руFа баFытталFан арнайы тужырымдаманы 0 калыптастыру немесе колданыстаFы «^а- >> закстанныц киберкалканы» тужырымдама- Е сы шецберiнде балалардыц киберкаушаздь л г1н камтамасыз етуге арналFан бeлiмдi 2 эзiрлеу мацызды деп есептеймш. (
Бул зерттеудiц нэтижелерi зац шыFару --процесiнде, ювеналды сот iсiн жYргiзу прак- 2 тикасында, ювеналды полицияныц кукык 4
колдану практикасында, сондай-ак Интернет желiсiнде баланыц кукыктары мен зацды мYДделерiн коргауды, кYзетудi жэне камта-масыз етудi жYзеге асыратын езге де мем-лекеттiк органдарда пайдаланылуы мYмкiн. Бул процесте баланыц ата-аналары мен зац-ды екiлдерi мацызды рел аткарады, элбетте олар баланы Интернет желшнде орналасты-рылган акпараттыц зиянды эсершен коргауга бiрден бiр жауапты тулгалар болып табыла-ды. ^ызмет Интернет желiсiнде баланыц кукыктарын сактау Yшiн кажеттi жагдайлар жасауга багытталган азаматтык когам ин-ституттары да Yлкен рел аткаруы керек. Бул зерттеудщ нэтижелерi ескелец урпактыц акпараттык мэдениет мен желiлiк эти-
кетiн калыптастыруда колданылуы мYмкiн. Осылайша, зацнаманы жетiлдiрумен жэне кукыктык ыкпал ету шараларын колданумен катар, Интернет желiсiнде бала кукыктары-ныц сакталуын камтамасыз етуге жYЙелi кезкарас кажет. Интернет желшнде баланыц кукыктарын сактауга, коргауга жэне камта-масыз етуге багытталган кукыктык, уйымда-стырушылык, материалдык шараларды кол-дану оц нэтижелерге кол жетюзуге мYмкiндiк бередi. Бул ретте ец мацызды проблема мем-лекетпк органдардыц, ата-аналар мен бала-лардыц ортак акпараттык жэне кукыктык мэ-дениетш калыптастыру болып табылады, ол киберкещспкте баланыц кукыктарын тиiмдi сактау Yшiн жагдай жасауга тиiс.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Акимжанова М.Т. Казахстан Республикасыныц зацнамасы бойынша баланыц жеке мYлiктiк емес цщыцтарын цоргаудыц кейб1р мэселелер1 // Вестник Института законодательства РК. - 2018. - № 4 (53). - Б. 169-177.
2. Рутфилд С. История и развитие интернета от инструмента холодной войны до Fish-Cam1 //Компьютерные инструменты в образовании / С.Рутфилд. - 1998. - № 3-4 - С. 124129.
3. Стрелка В.Н. Права человека в Интернете: защита прав несовершеннолетних в сети Интернет //Вопросы Российской юстиции /В.Н. Стрелка. - 2019. - №3. - С. 1058-1074.
™ 4. Филиппов В.М. Права и интересы детей в информационной сфере: реформирование законодательства // Вестник Санкт Петербургского университета / В.М. Филиппов, В.В. ь Насонкин, Ч. Папачараламбоус. - 2019. -№10 (2). - С. 362-370.
2 5. Иванов П. Интернет в законе: возрастные ограничения // Онлайн-проект для роди* телей letidor.ru Право / https://letidor.ru/pravo/internet-v-zakone-vozrastnye-ogranicheniya. s. htm?fu..- С.1-6.
§■ 6. Довгань Е. Ф. Права человека в эпоху информационных технологий //Вестник Универ-I ситета имени О.Е.Кутафина / Е.Ф.Довгань. - 2018. - № 5 (45). - С. 109-125.
0 7. Макашева М.Н. Сеть Интернет и общая оценка ее влияния на личность несовершен-
1 нолетнего /М.Н. Макашева // Вестник Санкт-Петербургского университета МВД России. I - 2021. - № 3 (91). - С. 102-109
0 REFERENCES
m
<
с 1. Akimjanova M.T. Qazaqstan Respublikasynyq zaqnamasy boiyn§a balanyq jeke müliktik
s emes quqyqtaryn qorgaudyq keibir mäseleleri /// Vestnik Instituta zakonodatelstva RK. - 2018. -
£ № 4 (53). - S. 169-177.
^ 2. Rutfild S. Istorija i razvitie interneta ot instrumenta holodnoj vojny do Fish-Cam1
ш // Kompjuternye instrumenty v obrazovanii / S.Rutfild. - 1998. - № 3-4 - S.124-129.
< 3. Strelka V.N. Prava cheloveka v Internete: zashhita prav nesovershennoletnih v seti Internet
° // Voprosy Rossijskoj justicii / V.N. Strelka. - 2019. - №3. - S.1058-1074.
g 4. Filippov V.M. Prava i interesy detej v informacionnoj sfere: reformirovanie zakonodatel'stva/
и / Vestnik Sankt Peterburgskogo universiteta / V.M. Filippov, V.V. Nasonkin, Ch. Papacharalambous.
¡Í - 2019. - № 10 (2). - S. 362 - 370.
н 5. IvanovP. Internet v zakone: vozrastny^e ogranicheniya//Onlajn-proekt dlya roditelej letidor.
£ ru Pravo /https://letidor.ru/pravo/internet-v-zakone-vozrastnye-ogranicheniya.htm?fu.. - S.1-6.
1 6. Dovgan' E. F. Prava cheloveka v jepohu informacionnyh tehnologij // Vestnik Universiteta g imeni O. E. Kutafina /E. F. Dovgan'. - 2018. - № 5 (45). - S. 109-125.
¡E 7. Maka§eva M.N. Set Internet i obщaya otsenka ee vliyaniya na lichnost nesover§ennoletnego
Й / M.N.Maka§eva // Vestnik Sankt-Peterburgskogo universiteta MVD Rossii. - 2021. - № 3 (91). -
m S. 102-109.
