CC BY
0«ЦАЗАЦСТАННЫЦ СУ РЕСУРСТАРЫН БАСЦАРУ ЖЭНЕ ТРАНСШЕКАРАЛЫЦ ЫНТЫМАЦТАСТЫЩ: Т¥РАЦТЫ ДАМУ ЖОЛЫНДАГЫ МАЦЫЗДЫ ЦАДАМДАР»
ШАНШАРХАН СЫМБАТ ДЭУЛЕТЦЫЗЫ
«Саясаттану жэне саяси технологиялар» кафедрасыныц 2 курс магистранты, Эл-Фараби
атындагы Казак улттык университет
МУСАТАЕВ С.Ш.
Еылыми жетекшi, саяси гылымдарыныц докторы, профессор Алматы, Казакстан
Ацдатпа: Бул мацалада Казацстанныц су ресурстарын басцару саласындагы мацызды мэселелерг жэне квршыес елдермен трансшекаралыц взендер бойынша сержтестж цатынастары царастырылады. Казацстанныц су ресурстарыныц елдщ ауыл шаруашылыгы, внеркэс1б1 жэне экожYйелерiн сацтау саласындагы рвл1 ерекше мацызга ие. Мацалада трансшекаралыц взендерге байланысты дипломатиялыц царым-цатынастар мен халыцаралыц ынтымацтастыцтыц рвлi, сондай-ац инновациялыц технологияларды цолдану арцылы су ресурстарын тиiмдi басцарудыц мацыздылыгы талцыланады. Сонымен цатар, су ресурстарын Yнемдеу жэне климаттыц взгер^терге бешмделу стратегияларыныц Казацстанныц турацты дамуы Yшiн шешушi фактор екендт кврсетiледi.
Клт свздер: Казацстан, су ресурстары, трансшекаралыц взендер, халыцаралыц ынтымацтастыц, экологиялыц цаутЫздж, су ресурстарын басцару, климаттыц взгеруi, инновациялыц технологиялар, турацты даму.
Казакстан Орталык Азияда орналаскандыктан, су ресурстарына байланысты ерекше киындыктар мен мYмкiндiктерге тап болады. Су ресурстары ел экономикасында мацызды рел аткарып, ауыл шаруашылыгы, енеркэсш жэне халыкты ауыз сумен камтамасыз ету сиякты мацызды салаларды камтыйды. ^азакстандагы су тек кец ауыл шаруашылыгы жерлерш суарудыц неriзi болып кана коймай, энергия мен енеркэсштш су кезi ретшде де кызмет етедi жэне экожYЙелердi сактауда мацызды рел аткарады [1].
Алайда, ^азакстанныц Орталык Азиядагы баска елдермен коршалган географиялык орналасуы жэне непзп су артерияларыныц трансшекаралык сипаты, мысалы, Сырдария, Амудария, 1ле, Ертiс жэне Жайык езендерi, су ресурстарын халыкаралык ынтымактастык пен элеуеттi кактыгыстардыц нысанына айналдырады [2]. Бул езендер бiрнеше мемлекеттiк шекараны кесiп етiп, олардыц агысы кершiлес елдердiц iс-эрекеттерi мен саясатына байланысты, бул су ресурстарын баскаруда косымша киындыктар тудырады. Шелейт жэне дала аймагында орналаскан Казакстан Yшiн су ресурстарын баскару мэселелерi ете езектi. Су ресурстарыныц кеп белш Кытай, Кыргызстан, Тэж1кстан жэне Эзбекстан сиякты кершi елдерден келедi [3]. Бул жагдай кYPделi дипломатиялык карым-катынастарды орнатуды жэне суды утымды жэне эдiл белуге багытталган келiсiмдердi жасауды талап етедi. Орталык Азиядагы су ресурстарыныц трансшекаралык сипаты оларды пайдалану жэне коргау мэселелерiн шешу Yшiн халыкаралык ынтымактастыкты кажет етедi [4]. Климаттыц езгеруi жагдайында, куацшылык пен экстремалды ауа райы кубылыстарыныц жиiлiгi арткан кезде, судыц туракты жеткiзiлуi одан да мацызды бола тYседi. Бул ^азакстан мен оныц кершiлерiнен улттык мYДделердi де, 6y^ аймактыц кажеттiлiктерiн де ескеретiн бешмделу стратегияларын эзiрлеу бойынша бiрлескен кYш-жiгердi талап етедi [5].
Су ресурстары саласындагы халыкаралык ынтымактастык ^азакстанныц сырткы саясатыныц мацызды элементiне айналуда. Бiрiккен ¥лттар ¥йымы, Еуразиялык экономикалык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
одак сиякты уйымдарга жэне ^ытай мен Ресеймен еюжакты комиссияларга катысу ^азакстанга кепжакты децгейде су мэселелерiн талкылау мен шешуге белсендi катысуга мYмкiндiк бередi [6]. Бул уйым агымдагы проблемаларды шешуге гана ыкпал етiп коймай, ещрдщ туракты дамуына багытталган узак мерзiмдi серштеспктщ негiзiн калайды. Дегенмен, уйымда жасалган барлык кYш-жiгерге карамастан, ^азакстан трансшекаралык суларга байланысты бiркатар киындыктар мен элеуеттi кактыгыстарга тап болып отыр. Кершi елдерде гидротехникалык курылымдардыц салынуы, езендердщ су режимiндегi езгерютер жэне су сапасындагы проблемалар туракты мониторинг пен дипломатиялык кYш-жiгердi талап етедь ^азакстан бул езгерiстерге бешмделш, олардыц улттык мYДделерге терiс эсерш азайтудыц жолдарын табуга мэжбYр. Осылайша, су ресурстарын баскару мэселелерi улттык шекаралардан шыгып, халыкаралык ынтымактастыкты да, суды пайдалануды оцтайландыру женiндегi шк1 шараларды да камтитын кешендi тэсiлдi талап етедi [7]. Су ресурстарын тиiмдi баскару ^азакстанныц туракты дамуын камтамасыз ету, экономикалык турактылыкты, элеуметпк Yйлесiмдiлiктi жэне экологиялык кауiпсiздiктi сактау Yшiн ете мацызды [8].
Орталык Азиядагы су ресурстарыныц трансшекаралык сипаты оларды пайдалану жэне коргау мэселелерш шешу Yшiн халыкаралык ынтымактастыкты кажет етедi [4]. Климаттыц езгеруi жагдайында, куацшылык пен экстремалды ауа райы кубылыстарыныц жиiлiгi арткан кезде, су турактылыгы одан эрi мацызды бола туседь Бул ^азакстан мен оныц кершiлерiнен улттык мYДделердi де, 6y^ аймактыц кажеттiлiктерiн де ескеретiн бешмделу стратегияларын эзiрлеу бойынша бiрлескен кYш-жiгердi талап етедi [2]. Су ресурстары саласындагы халыкаралык ынтымактастык ^азакстанныц сырткы саясатыныц мацызды элементiне айналуда.
^азакстанныц су саясаты саласындагы мацызды серштестершщ бiрi Ресей болып табылады. Бул елдер арасындагы ынтымактастык трансшекаралык езендерд^ атап айтканда Ертiс жэне Жайык езендерiн бiрлесiп пайдалану жэне баскару сиякты кептеген аспектiлердi камтиды. 2015 жылы ^азакстан мен Ресей XXI гасырда тату кершiлiк жэне одактастык катынастар туралы шартка кол койды, ол су ресурстары саласындагы еюжакты байланыстарды одан эрi ныгайтудыц негiзi болды [9]. Мацызды мысалдардыц бiрi Ертiс езенiнiц су ресурстарын баскару жэне су сапасын бакылау бойынша бiрлескен жумыс болып табылады. Трансшекаралык езендер женшдеп екiжакты комиссия аясында тараптар ластанудыц алдын алу жэне су ресурстарын утымды пайдалану бойынша кYш-жiгердi Yйлестiредi. 2019 жылы бiрлескен гидрологиялык зерттеулер жYргiзiлiп, олардыц нэтижелерi езеннiц жай-кYЙiн жаксартуга багытталган тиiмдi шараларды эзiрлеуге ыкпал еттi [10]. Сонымен катар, Еуразиялык экономикалык одак аясындагы ынтымактастык ^азакстан мен Ресейге ирригациялык жYЙелердi жацгырту жэне су сапасын жаксарту бойынша жобаларды жYзеге асыруга мYмкiндiк бередi. Мысалы, 2020 жылы Жайык езеншдеп ирригациялык жYЙенi жацгырту аякталып, бул су шыгынын азайтуга жэне ауыл шаруашылыгында суды пайдалану тшмдшгш арттыруга мYмкiндiк бердь Одан белек, 2021 жылы ^азакстан мен Ресей Жайык езенiн енеркэстт1к ластанудан тазарту жобасын iске асыруды бастады [11]. Бул жоба жаца тазарту курылыстарын салуды жэне колданыстагыларын жацгыртуды камтиды, бул ластану децгешн едэуiр темендетiп, су сапасын жаксартуга мYмкiндiк бередi. Жобаны каржыландыру ДYниежYзiлiк банктiц колдауымен жYзеге асырылады, бул ынтымактастыктыц халыкаралык мацыздылыгын атап керсетедь
^азакстан мен Ресей арасындагы су саясаты саласындагы бiрлескен жобалар мен бастамалар кептеген оц нэтижелерге ие [12]. Бiрiншiден, олар трансшекаралык езендердеп экологиялык жагдай мен су сапасын жаксартуга ыкпал етед^ бул халыктыц денсаулыгы мен экожYЙелердi сактау Yшiн мацызды. Екiншiден, су ресурстары саласындагы ынтымактастык еюжакты катынастарды ныгайтып, ещрдеп турактылыкка ыкпал етедi. Акырында, мундай жобалар екi елге климаттыц езгеруше бейiмделуге жэне су ресурстарын туракты пайдалануды камтамасыз етуге кемектеседь
Ресейден белек, ^азакстан мен ^ытай арасындагы су ресурстары саласындагы ынтымактастык <Жр белдеу, бiр жол» бастамасы аясында ерекше каркынды дамуда. 2013 жылы ^ХР терагасы Си Цзиньпиннщ Астанага сапары барысында стратегиялык серiктестiк туралы келiсiмге кол койылып, кептеген инвестициялык жобалардыц бастамасы болды [13]. ^азакстан мен ^ытай 1ле жэне Ертiс езендершщ су ресурстарын баскару саласында белсендi ынтымактасуда. 2019 жылы осы езендердщ су ресурстарын бiрлесiп бакылау жэне утымды пайдалану туралы келiсiмге кол койылды [14]. Бул келiсiм су ресурстарыныц жай-^йн жедел бакылауга жэне туындаган мэселелерге жылдам эрекет етуге мYмкiндiк беретш автоматтандырылган су сапасын бакылау станцияларын орнатуды кездейдi. Бул бастама нэтижесшде су сапасын бакылау жаксарып, су ресурстарын баскару жэне экологиялык проблемалардыц алдын алу тиiмдiрек бола тYCтi.
Осы ынтымактастык аясындагы негiзгi жобалардыц бiрi 1ле езенiнде су коймасын салу болып табылады. 2020 жылы юке косылган бул жоба су ресурстарын баскаруды жаксартуга жэне маусымдык су таскындарыныц алдын алуга багытталган [15]. Су коймасы ецiрдегi ауыл шаруашылыгы мен енеркэсiптi туракты сумен камтамасыз етуде мацызды рел аткарады. Су коймасыныц курылысы судыц корын айтарлыктай арттырып, жацбырлы маусымда туракты сумен камтамасыз етуге жэне су таскыны каушн азайтуга ыкпал етп. ^азакстан мен ^ытай сонымен катар су Yнемдеу технологияларын эзiрлеу жэне енпзу бойынша жумыс iстеуде. 2021 жылы ауыл шаруашылыгы мен енеркэсште осындай технологияларды енгiзу бойынша бiрнеше пилоттык жобалар iске косылды. Бул жобалар су шыгынын айтарлыктай азайтуга жэне суды пайдалану тшмдшшн арттыруга мYмкiндiк беретiн тамшылатып суару сиякты заманауи суару эдютерш колдануды камтиды. Осы саладагы бiрлескен кYш-жiгер су ресурстарын утымды пайдалануга жэне эшжуйелерге тYсетiн жYктеменi азайтуга ыкпал етедг
^азакстан мен ^ытай арасындагы су ресурстары саласындагы ынтымактастык ею елдщ сырткы саясатыныц мацызды элементi болып табылады. Сэтл езара iс-кимылдыц мысалдары, атап айтканда, 1ле жэне Ертю езендерiнiц су сапасын бакылау, су коймасын салу жэне су Yнемдеу технологияларын эзiрлеу сиякты бiрлескен ^ш-ж^ердщ ецiрдiц туракты дамуы мен экологиялык каушаздшн камтамасыз етудегi мацыздылыгын керсетедi [16]. Бул бастамалар екiжакты карым-катынастарды ныгайтуга ыкпал етiп, болашакта одан эрi ынтымактастык Yшiн непз калыптастырады.
Сонымен катар, ^ытайдан баска, ^азакстанныц бауырлас езбек халкы су ресурстарын баскаруда мацызды серiктесi болып табылады. ^азакстан мен Эзбекстанныц осы саладагы тыгыз ынтымактастыгы Сырдария мен Эмудария езендерiн баскару Yшiн ерекше мацызды, ейткеш бул езендер екi ел Yшiн де емiрлiк мацызды су артериялары болып табылады [17, б. 31]. 2023 жылы ^азакстан мен Эзбекстан су тутынуды бакылау жэне деректермен онлайн алмасу Yшiн су елшегiштердi бiрлесiп орнату туралы келiсiмге кол жеткiздi. Бул жоба эрбiр елдiц тутынатын су келемiн бакылауга жэне су ресурстарын эдш белуге мYмкiндiк бередi. Су елшегiштер езендердщ стратегиялык мацызды учаскелершде орнатылып, ею елге су тутынуды жедел кадагалап, су ресурстарын шамадан тыс пайдаланудыц алдын алуга мYмкiндiк бередi. 2020 жылы ^азакстан мен Эзбекстан ДYниежYзiлiк банктiц колдауымен Сырдария езенiн тазарту жобасын сэттi аяктады [18, б. 56]. Жоба аясында жаца тазарту курылыстары орнатылып, езеннщ ластану децгешн айтарлыктай темендетш, су сапасын жаксартуга мYмкiндiк бердi. Тазарту курылыстары CYзу жэне агынды суларды тазарту бойынша заманауи технологияларды камтиды, бул езен эшжуйесшщ калпына келуiне жэне жагалаудагы аудандарда туратын халыктыц емiр CYPУ жагдайын жаксартуга ыкпал етедi.
^азакстан мен Эзбекстан арасындагы су ресурстары саласындагы ынтымактастык бiрнеше негiзгi аспектшерге ие:
• Экологиялык каушаздш: 0зендердi тазарту жэне су eлшеriштердi орнату жeнiндегi бiрлескен ^ш-ж1гер ластану децгешн темендетуге жэне су сапасын жаксартуга ыкпал етедi, бул экожYЙелер мен халыктыц денсаулыгына оц эсер етедi.
• Экономикалык даму: Су ресурстарын утымды пайдалану ауыл шаруашылыгы мен eнеркэсiптiц туракты дамуын камтамасыз етiп, екi елдегi экономикалык eсудi ынталандырады.
• 0щрлш турактылык: Трансшекаралык су ресурстарын баскару саласындагы ынтымактастык кактыгыстардыц алдын алуга жэне елдер арасындагы катынастарды ныгайтуга кемектесед^ бул eцiрлiк турактылык пен каушаздш Yшiн мацызды [4].
Казакстан мен Эзбекстан арасындагы су ресурстары саласындагы ынтымактастык ею елдщ сырткы саясатыныц мацызды элементi болып табылады [2]. Су eлшегiштердi орнату жэне eзендердi тазарту жобалары сиякты сэттi eзара iс-кимыл мысалдары eцiрдiц туракты дамуы мен экологиялык кауiпсiздiгiн камтамасыз етудеп бiрлескен кYш-жiгердiц мацыздылыгын кeрсетедi. Бул бастамалар еюжакты карым-катынастарды ныгайтуга ыкпал етш, болашакта одан эрi ынтымактастык Yшiн негiз калыптастырады.
Казакстан шекаралас елдер iшiнде Кыргызстан Орталык Азияныц су ресурстарын баскаруда мацызды серштес болып табылады. Бул ынтымактастык эаресе Чу жэне Талас сиякты ею ел Yшiн де мацызды трансшекаралык eзендер Yшiн eте мацызды. Казакстан мен Кыргызстан 2006 жылы Чу жэне Талас eзендерiнiц су ресурстарын пайдалану жeнiндегi бiрлескен комиссия курды [19]. Бул комиссия аталган eзендердiц су ресурстарын утымды пайдалану мен коргау жeнiндегi ^ш-жiгердi Yйлестiредi, сондай-ак су сапасын бакылауды жYзеге асырады жэне су айдындарыныц жагдайын жаксарту бойынша бiрлескен жобаларды эзiрлейдi [20]. Ынтымактастык аясында Казакстан мен Кыргызстан Чу жэне Талас eзендерiндегi гидротехникалык курылыстарды жацгырту жобаларын жYзеге асыруда. 2019 жылы Талас eзенiндегi Киров су коймасын жацгырту жобасы аякталып, оныц сыйымдылыгын арттырып, су ресурстарын баскаруды жаксартуга мYмкiндiк бердь Бул жоба ДYниежYзiлiк банктiц колдауымен жYзеге асырылды жэне екi елдеп сумен жабдыктауды жаксартуга ыкпал етп.
Казакстан мен Кыргызстан су ресурстарын бакылау жэне баскару саласында да белсендi ынтымактасуда. 2020 жылы елдер трансшекаралык eзендердегi су децгейi мен су сапасын бiрлесiп бакылау туралы келiсiмге кол койды [21]. Бул келiсiм су режимiндегi eзгерiстердi жедел кадагалауга жэне экологиялык проблемалардыц алдын алу Yшiн кажеттi шараларды кабылдауга мYмкiндiк беретiн автоматтандырылган мониторинг станцияларын орнатуды кeздейдi.
Казакстан мен Кыргызстан арасындагы су ресурстары саласындагы ынтымактастык бiрнеше непзп аспектiлерге ие:
• Экологиялык каушаздш Гидротехникалык курылыстарды жацгырту жэне су айдындарын тазарту жeнiндегi бiрлескен жобалар ластану децгейiн тeмендетуге жэне су сапасын жаксартуга ыкпал етед^ бул экожYЙелер мен халыктыц денсаулыгына оц эсер етедь
• Экономикалык даму: Су ресурстарын утымды пайдалану ауыл шаруашылыгы мен eнеркэсiптiц туракты дамуын камтамасыз етш, ею елдеп экономикалык eсудi ынталандырады.
• Эщрлш турактылык: Трансшекаралык су ресурстарын баскару саласындагы ынтымактастык кактыгыстардыц алдын алуга жэне елдер арасындагы катынастарды ныгайтуга кeмектеседi, бул eцiрлiк турактылык пен каушаздш Yшiн мацызды.
Казакстан мен Кыргызстан арасындагы су ресурстары саласындагы ынтымактастык ею елдщ сырткы саясатыныц мацызды элемент болып табылады. Чу жэне Талас eзендерiнiц су ресурстарын пайдалану жeнiндегi комиссия куру, гидротехникалык курылыстарды жацгырту жэне су сапасын бiрлесiп бакылау сиякты сэтп eзара ю-кимыл мысалдары eцiрдiц туракты дамуы мен экологиялык каушаздшн камтамасыз етудеп бiрлескен кYш-жiгердiц мацыздылыгын
керсетедi [22]. Бул бастамалар еюжакты карым-катынастарды ныгайтуга ыкпал етiп, болашакта одан эрi ынтымактастык Yшiн негiз калыптастырады.
Сонымен катар, кершiлес елдерден баска, ^азакстан Еуропа курлыгымен де тыгыз ынтымактастык орнатып, су ресурстары саласындагы серштеспк катынастарды Еуропалык Одакпен белсендi дамытып келедi. ЕО су ресурстарын баскаруды жаксартуга жэне туракты дамуды колдауга багытталган тYрлi жобалар мен бастамалар аркылы ^азакстанга колдау керсетуде мацызды рел аткарады. ¥лттык су саясаты (NPDs) ЕО колдайтын мацызды жобалардыц бiрi болып табылады. Бул саясаттар су ресурстарын кешендi баскаруга жэне саларалык Yйлестiруге ыкпал етедь 2021 жылы ЕО мен ^азакстан су саясаты женiндегi ведомствоаралык Yйлестiру кецесiнiц жетiншi отырысын еткiзiп, онда гидротехникалык инфракурылымды жацгырту жэне суармалы жерлерде су Yнемдеу технологияларын енпзу мэселелерi талкыланды [23]. Бул кездесуде сондай-ак туракты сумен жабдыктау жэне санитарлык жагдайды жаксарту мэселелерi, эаресе пандемиядан кейiнгi кезецде езектi болган мэселелер талкыланды.
^азакстанныц су ресурстарын тиiмдi пайдалану жэне трансшекаралык езендердi баскару бойынша серiктестiк жобалары елдщ туракты дамуына гана емес, 6y^ аймактыц экологиялык жэне экономикалык каушаздшне де тiкелей эсер етедi.
Алдагы уакытта ^азакстан мен оныц серiктестерi су ресурстарын баскару саласында инновациялык технологияларды одан эрi дамытуга назар аударуы кажет. Сонымен катар, су ресурстарын Yнемдеу жэне экологиялык жYЙелердi коргау багытындагы халыкаралык ынтымактастык пен гылыми-зерттеу бастамалары ецiрдiц турактылыгын камтамасыз ету Yшiн мацызды рел аткарады. Тек осындай кепжакты кYш-жiгердiц аркасында ^азакстан суды эдiл эрi утымды пайдалану жолында аймактык жэне галамдык децгейде кешбасшы бола алады.
Бул кадамдар ^азакстанныц су ресурстарын баскарудагы элеуетiн ныгайтып кана коймай, оныц халыкаралык аренадагы экологиялык дипломатиядагы релш кYшейтуге мYмкiндiк бередi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Озенбаева А., Ережепкизи Р., Ессетова С., Жангабулова А., Бейсенбаева М. Юридическое регулирование трансграничных водных ресурсов Республики Казахстан // ScienceDirect. 2022. URL: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2211464522000835 (дата обращения: 17.05.2024).
2. Водная, продовольственная и энергетическая безопасность в Центральной Азии: вводный анализ - преимущества межотраслевых решений. Предварительные данные и анализ, подготовленный НИЦ МКВК и экспертами, для обсуждения 7 июня 2021 года // ОЭСР. 2021. URL:
https://www.oecd.org/env/outreach/Water%20Food%20Security%20in%20Central%20Asia%20RU S.pdf (дата обращения: 17.05.2024).
3. Пол Б., Крамер А., Халл У., Блумстайн С. Переосмысление водного вопроса в Центральной Азии. Цена бездействия и преимущества водного сотрудничества // adelphi и РЭЦЦА. 2017. URL:
https://adelphi.de/en/system/files/mediathek/bilder/Rethinking%20Water%20in%20Central%20Asi a%20-%20adelphi%20carec%20RUS.pdf (дата обращения: 17.05.2024).
4. Эшмент Б. Распределение водных ресурсов в Центральной Азии: Неразрешимая проблема? // Фонд Фридриха Эберта. Май 2011. URL: https://library.fes.de/pdf-files/bueros/moskau/08598.pdf (дата обращения: 18.05.2024).
5. Абдушахидов Н. Б. Некоторые аспекты политики в сфере использования водных ресурсов трансграничных рек стран Центральной Азии // IV Международная научная конференция "Евразийская экономическая конференция". 2020. URL: https://ecogosfond.kz/wp-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
content/uploads/2020/03/CA.D.299-Nekotorye-aspekty-politiki-v-sfere-ispolzovaniia-vodnyh-resursov-transgranichnyh-rek-stran-Centralnoi-Azii.pdf (дата обращения: 18.05.2024).
6. ПРООН и Министерство водных ресурсов и ирригации обсудили перспективы сотрудничества в области управления водными ресурсами // UNDP. 12 октября 2023 г. URL: https://www.undp.org/ru/kazakhstan/news/proon-i-ministerstvo-vodnykh-resursov-i-irrigacii-obsudili-perspektivy-sotrudnichestva-v-oblasti-upravleniya-vodnymi-resursami (дата обращения: 19.05.2024).
7. Бейсембин К.Р. Рациональное использование водных ресурсов Казахстана // Научно-исследовательские публикации. 2015. № 11 (31). URL: https://ecogosfond.kz/wp-content/uploads/2019/07/CA.D.224-Racionalnoe-ispolzovanie-vodnyh-resursov-Kazahstan.pdf (дата обращения: 19.05.2024).
8. Тюменев С.Д. Водные ресурсы и водообеспеченность территории Казахстана // Казахский национальный технический университет имени К.И.Сатпаева. Министерство образования и науки Республики Казахстан. Алматы, 2008. URL: https://tehranconvention.org/system/files/kazakhstan/tumenev_vodnye_resursy.pdf (дата обращения: 19.05.2024).
9. Бояркина Оксана Александровна Российско-казахско-китайские взаимоотношения на трансграничных реках // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение. 2017. №. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/rossiysko-kazahsko-kitayskie-vzaimootnosheniya-na-transgranichnyh-rekah (дата обращения: 19.05.2024).
10. Н.Ф. Чистякова, Б.И. Кочуров, А.В. Овчинникова КАЧЕСТВО ВОД РЕКИ ИРТЫШ В УСЛОВИЯХ ТРАНСГРАНИЧНОГО ВОДОПОЛЬЗОВАНИЯ // Проблемы региональной экологии. 2022. №6. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/kachestvo-vod-reki-irtysh-v-usloviyah-transgranichnogo-vodopolzovaniya (дата обращения: 19.05.2024).
11. Нестеренко Юрий Михайлович, Халин Александр Васильевич, Соломатин Николай Владиславович ПРИРОДНЫЕ ВОДЫ УРАЛЬСКОГО РЕГИОНА И ИХ РОЛЬ В ЕГО БИОСФЕРЕ // БОНЦ УрО РАН. 2021. №1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/prirodnye-vody-uralskogo-regiona-i-ih-rol-v-ego-biosfere (дата обращения: 20.05.2024).
12. Кеншимов А. К. Межгосударственные водные отношения Республики Казахстан // Комитет по водным ресурсам МСХ РК, ПРООН-Казахстан. Алматы, 13-15 октября 2010 г. URL: https://drupal-main-
staging.unece.org/DAM/env/water/meetings/Assessment/Almaty%20workshop/pdf/day1/Kenshimo v_KZ_UNDP_1310.pdf (дата обращения: XX.XX.XXXX).
13. Рысбеков Ю.Х., Рысбеков А.Ю. Управление водными ресурсами в Китае // Информационный сборник 41. Ташкент, 2014. URL: http://cawater-info.net/library/rus/inf/41.pdf (дата обращения: 20.05.2024).
14. Зонн Игорь Сергеевич. Трансграничные реки Казахстана и Китая // Вестник Московского университета имени С.Ю. Витте. Серия 1. Экономика и управление. № 4 (27), 2018. URL: https://ecogosfond.kz/wp-content/uploads/2021/01/CA.D.366-Transgranichnye-reki-Kazahstana-i-Kitaja.pdf (дата обращения: 20.05.2024).
15. Тянь Е. Сотрудничество КНР и Республики Казахстан в области использования водных ресурсов трансграничных рек: проблемы и перспективы // Казачество. 2022. № 61 (4). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/sotrudnichestvo-knr-i-respubliki-kazahstan-v-oblasti-ispolzovaniya-vodnyh-resursov-transgranichnyh-rek-problemy-i-perspektivy (дата обращения: 20.05.2024).
16. Иембекова М.О. Казахстан мен Кытай арасында трансшекаралык езендер мэселеа: к;аз1рп жагдайы жэне реттелу барысы // Вестник КазНУ 2019. URL: https://bulletin-ir-law.kaznu.kz/index.php/1-mo/article/view/1006/966 (дата обращения: 21.05.2024).
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
17. Левистон М. Взаимосвязанность в Центральной Азии в эпоху международных кризисов. Транспортная, энергетическая и водная инфраструктуры между взаимозависимостью и открытостью // Russie.Nei.Reports. № 41. Ифри, ноябрь 2022. URL: https://www.ifri.org/sites/default/files/atoms/files/levystone_connectivite_asie_centrale_ru_2022.pd f (дата обращения: 21.05.2024).
18. Мартиросян А.Г. Река Сырдарья: трудности водной дипломатии в регионе Центральной Азии // ВЫЗОВЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ И РЕГИОНАЛЬНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ: АНАЛИЗ И РЕШЕНИЯ. Всероссийская научно-практическая конференция. Казань, 21 сентября 2021 г. URL:
https://kpfu.rU/portal/docs/F_1873246561/Vserossijskaya.konferenciya.Vyzovy.nacionalnoj.i.region alnoj.bezopasnosti.analiz.i.resheniya.pdf#page=56 (дата обращения: 21.05.2024).
19. Kazakhstan: strengthening transboundary water cooperation with the help of the UNECE Water Convention // UNECE. 17 October 2010. URL: https://unece.org/media/press/1109 (дата обращения: XX.XX.XXXX).
20. ГИДРОЛОГИЧЕСКИЙ БЮЛЛЕТЕНЬ ПО БАССЕЙНУ РЕКИ ЧУ. Бюллетень № 1, Июль 2015 г. // IOWater. URL: https://www.aquacoope.org/cawis/bulletin/Bulletin-01-2015Q2.pdf (дата обращения: 21.05.2024).
21. Двустороннее взаимодействие по водным вопросам между странами Центральной Азии, 2023 // Единый экологический интернет-ресурс РК. URL: https://ecogosfond.kz/wp-content/uploads/2023/06/Dvustoronnee-vzaimodejstvie-po-vodnym-voprosam-mezhdu-stranami-Centralnoj-Azii.pdf (дата обращения: 22.05.2024).
22. Проект ГЭФ - ПРООН - ЕЭК ООН «Содействие трансграничному сотрудничеству и интегрированному управлению водными ресурсами в бассейнах рек Чу и Талас», 2017 // UNDP. URL: https://www.undp.org/ru/kyrgyzstan/projects/sodeystvie-transgranichnomu-sotrudnichestvu-i-integrirovannomu-upravleniyu-vodnymi-resursami-v-basseynakh-rek-chu-i-talas (дата обращения: 22.05.2024).
23. EU and Kazakhstan discuss national water policy agenda and international cooperation, 26.11.2021 // European External Action Service (EEAS). URL: https://www.eeas.europa.eu/delegations/kazakhstan/eu-and-kazakhstan-discuss-national-water-policy-agenda-and-international-cooperation_en?s=222 (дата обращения: 22.05.2024).
