Научная статья на тему 'СУҒДИЙЛАР ВА ТУРКИЙЛАР МАЪНАВИЯТИДА МОНИЙ ТАЪЛИМОТИ'

СУҒДИЙЛАР ВА ТУРКИЙЛАР МАЪНАВИЯТИДА МОНИЙ ТАЪЛИМОТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Отахўжаев Азимхўжа Музаффарович

Ўрта Шарқ ва Марказий Осиё тарихида ўзига хос ўрин тутган Моний (216–276/277) таълимоти ўша даврда минтақада ҳукмрон зардуштийлик, буддавийлик ва айрим жамоаларига эга насронийлик (христианликнинг шарқий оқими) каби динларнинг синтезлашуви натижаси эди [Э.Ахунжанов: 57]. Моний таълимотининг шаклланишида зардуштийликнинг дуалистик назарияси (эзгулик ва қабоҳат ўртасидаги мангу кураш), буддавийликдаги (камолатга эришишнинг тинч (пасифистик йўли) ва христианликдаги хоч тимсолини олди [Л.Р.Кызласов: 138–150]. Шу ўринда хоч тимсолини христианликдан фарқли ўлароқ монувийлар дунёнинг тўрт томони сифатида қабул қилганлигини тахмин қилиш мумкин. Чунки бу таълимотнинг юзага келиши ўша давр жамиятидаги ижтимоий бўлинишлар, табақаланишнинг кучайиши, динлар ўртасидаги айрим келишмовчиликлар сабаб бўлган дейиш ўринли бўлади. Ўз даврининг йирик ижодкор вакили сифатида Моний бу ихтилофларни бартараф этиш йўлини қира бошлаган ҳамда янги таълимотга асос солган [А.Отахўжаев: 56].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒДИЙЛАР ВА ТУРКИЙЛАР МАЪНАВИЯТИДА МОНИЙ ТАЪЛИМОТИ»

СУГДИЙЛАР ВА ТУРКИЙЛАР МАЪНАВИЯТИДА МОНИЙ

ТАЪЛИМОТИ

Отахужаев Азимхужа Музаффарович

тарих фанлари доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.12621733

Урта Шарк ва Марказий Осиё тарихида узига хос урин тутган Моний (216-276/277) таълимоти уша даврда минтакада хукмрон зардуштийлик, буддавийлик ва айрим жамоаларига эга насронийлик (христианликнинг шаркий окими) каби динларнинг синтезлашуви натижаси эди [Э.Ахунжанов: 57]. Моний таълимотининг шаклланишида зардуштийликнинг дуалистик назарияси (эзгулик ва кабохат уртасидаги мангу кураш), буддавийликдаги (камолатга эришишнинг тинч (пасифистик йули) ва христианликдаги хоч тимсолини олди [Л.Р.Кызласов: 138-150]. Шу уринда хоч тимсолини христианликдан фаркли уларок монувийлар дунёнинг турт томони сифатида кабул килганлигини тахмин килиш мумкин. Чунки бу таълимотнинг юзага келиши уша давр жамиятидаги ижтимоий булинишлар, табакаланишнинг кучайиши, динлар уртасидаги айрим келишмовчиликлар сабаб булган дейиш уринли булади. Уз даврининг йирик ижодкор вакили сифатида Моний бу ихтилофларни бартараф этиш йулини кира бошлаган хамда янги таълимотга асос солган [А.Отахужаев: 56].

Моний Фатак (Патак) угли 216 йилда Эроннинг гарбий вилоятида тугилган булиб, у балогатга етгач, Эроннинг турли вилоятларига сафар килиб, зардуштийлик анъаналарини уз кузи билан кзради. Хиндистонга утиб, буддавийликнинг инкирозини ва брахманизмни кузатади. Бактрияда эса буддавийликнинг ривож топаётганидан гувох булади. Минтакадаги бундай маънавий карашларнинг турли туманлиги, Турондаги зардуштийликнинг очиклигу Эрондаги зардуштий кохинларнинг бикик хаёти унинг эътирозига сабаб булади. Шу боис у янги умумлаштирувчи таълимотга зарурат бор деган фикрга келади. III асрнинг 40-йилларида у Тайсафун (Ктесифон) шахридаги жамоага уз таълимотини, яъни "динийлар ва жамият аъзолари уртасидаги муроса" йулини таргиб кила бошлайди. Бу таълимотни Сосонийларнинг уша даврдаги хукмдор Шохпур I (239272) куллаб кувватлайди. Чунки у шу йул билан мамлакатдаги гайридинлар (асосан насронийлар ва яхудийлар)нинг фаолиятини бир кадар чеклаш мумкин деб тушунган. Бирок мутаассиб зардуштий магупат (кохин)лар шохнинг Монийга ён босишига карши чикишади. Унга ва унинг издошларига карши дахрийлик курашини бошлаб юборишади. Моний ва унинг сафдошлари Эронни худудини тарк этиб, турли юртларга, жумладан зардуштийлари бир кадар багрикенг булган Турон худудига кириб келадилар. 273 йилда Моний Эронга кайтиб боради. 275 йилда эса сосонийларнинг янги хукмдори Бахром I (273-276) фармони билан зиндонга ташланиб, катл этилади. Унинг барча тарафдорлари Эрондан батамом кувгин килинади. Улар Якин Шарк, Миср, Рим империяси худуди, Туронзаминдан бошпана топадилар. Шу аснода бу таълимот вакиллари Сугд кириб келишади. Бу ерда мазкур таълимотни Мар (Устоз) Аммо исмли монувий рохиби таргиб кила бошлайди [А.Отахужаев: 56-57]. IV асрга келиб дастлабки моний ибодатхоналари-монастирлари пайдо булади. Жумладан, Самаркандда монувийлар жамоасининг уз ховузи булганлиги хакида "Худуд ул-оламда": "Унда монавийларнинг сув оладиган ховузлари бор; ул тоифани нагушок (сугдийча тингловчи ёки укувчи-А.О.) атайдилар" деб, маълумот келтирилади [Худуд ул-олам: 12]. Таълимот зардуштий анъаналарига содик

сугдийларнинг бир кисмигагина ёйилган булса, туркийлар орасида оммалашади. Бу оммалашувда асосий уринни сугдийлар эгаллайди. VI асрда туркийлар орасидаги таргиботида самаркандлик Кан Сюан-Чан Мин ("Мангу ёгду") муносиб хисса кушган эди. Сугдийлар таъсирида Моний таълимоти тарихий Шаркий Туркистон (хозирги ХХРнинг) ички худудларидаги туркий кавмлар ва хитойликлар орасига ёйилиб, 584 йилда хозирги Хитойда хам монувий жамоаларининг илк ибодатхонаси курилди. 694 йилда эса бу таълимот пойтахт Чанъангача етиб борди [Ю.А.Зуев: 184]. Аммо бу ерда буддавийлик дини билан тукнаш келади. VIII асрнинг биринчи ярмида Хитойнинг Тан сулоласи императори Ли Шимин-Тай цзун (627-650)нинг конун кучига кирган карори билан монувийлар таълимоти "гарбий ху махаллий дини" деб аталиб [Ш.Индаминова: 17], муайян чеклов куйилади. Манбаларга кура, 840 йилларда хам уйгурлар ва туркий кавмлар орасида монувийлар жамоаси сакланиб колган эди [^.Содиков: 137].

Бундан олдин тахминан 600-йилда Моний таълимоти вакиллари орасида булиниш руй берган эди. Динаворий ^ёп^агШ) мазхабининг маркази эса Сугдда, яъни Самаркандда ташкил этилган эди [А.М.Белиницкий: 39-52, 62-81; Ю.А.Зуев: 189]. Ислом динининг карор топиши ва мустахкамланиши натижасида Абу Райхон Берунийнинг келтиришича: "Монийга эргашувчилардан тирик колганлари мавжуд булиб, уларнинг Самарканддаги собиийлар деб аталадиган машхур гурухидан бошкаси ислом давлатларининг бирор ерида жамланишлари учун имкон булмайдиган даражада таркалиб кетганлар" [Абу Райхон Беруний: 229].

Марказий Осиёда бу таълимот Уйгур хоконлиги, кадимги Хакас, ^иргиз ва Кимак каби туркий давлатларда то ГХ-Х асрларгача сакланди [Л.Р.Кызласов: 52-68]. Динлараро синтез махсули сифатида минтака халклари хаётида уз урнини топди.

Бир неча йиллар ва хатто асрлар давомида Моний таълимоти Марказий Осиёдаги сугдийлар ва туркийлар орасида уз таъсирини саклаб турди. Бу таълимотнинг таянчи эса Монийнинг уз кули билан ёзган ёки шогирдлари томонидан тикланган ва ёзилган кулёзмалар ташкил этган [И.Фридрих: 166]. Берунийга кура: " У (Моний) уз Инжилини ва "Шопуракон", "Тирилиш хазинаси", "Жабборлар хакида китоб", "Сирлар китоби" каби купгина китобларни таълиф этган" [Абу Райхон Беруний: 228].

Моний таълимотининг минтакага ёйилишида сугдийларнинг тили ёзув маданияти асосий урин тутган. Умуман, минтака халклари маънавий ва маданий хаётида ёзув мухим ахамият касб этган. Бу ёзув шакли милоддан олдинги VI асрларда Эрондаги ахамонийлар салтанати даврида Туронга кириб келиб, махкама ишига жорий этилган. Сунгра ушбу оромий асосли ёзув негизида У-Ш асрлар келиб махаллий 22 харфдан иборат мустакил сугдий, хоразмий каби алифболар тизими вужудга келган. Айни пайтда сугдийлар оромий ёзувининг уч хил тури (хусусий сугдий, моний ва сурёний)дан фойдаланганлар. Ёзувларнинг моний ва сурёний шакли диний матнлар учун, "хусусий сугд ёзуви" эса буддавий матнлар ва девон хужжатчилигида кенг кулланилди [В.А.Лившиц, А.Л.Хромов: 368]. Бу ёзувнинг сугдий манзилгохлар оркали туркий халклар орасида ёйилиши натижада УШ-ЕХ асрларга келиб уйгур ёзуви шаклланди [^.Содиков: 44]. Кейинчалик уйгур ёзуви таъсирида мугул ва манжур ёзувлари тизими-галик ёзуви вужудга келди. Ундан эса ойрот ва бурят ёзувлари хосил булди [А.Отахужаев: 58-61].

^олаверса, VII асрда шаркий монийлик черковининг расмий тили сугдий тил булиб, барча каноник асарлар шу тилга таржима килинган. Моний таълимотида тасвирий санъатга алохида эътибор берилиб, диний мазмундаги китобларда Моний талкинидаги

сюжетлар уз аксини топган [Л.Р.Кызласов: 5-20]. Бунинг таъсирини хатто Aфросиёб, Вараxша, Панжикент тасвирий санъати намуналарида ва Урта асрлар давридаги минатюра санъатида хам кузатиш мумкин.

Х,озирги кунда тадкикотчилар Монийдан 10 та китоб (7 таси диний-таълимот асоси-каноник асарлар) сакланиб колганлигини тасдиклайдилар. Бу китобларни ёзиш учун Моний Уз алифбосини яратган. Шундан айтиy мумкинки, Моний нафакат янги дин асосчиси ва шоир, балки 21-23 харфли оромий ёзуви негизида 29 белгили маxсyс ёзувга асос солган ижодкор шаxс булган [М.Исхоков: 18-19]. Шу алифбо асосида унинг издошлари томонидан куплаб яна турли мазмун ва мавзудаги асарлар яратилган. Бизгача "Шобуракон", "Канз ул-ахёъ", "Жабборлар хакида", "Сирлар китоби", "Aвенгельон", "Кефалая", "Бунгохик", Моний "Инжил"ининг сугдча таржимасидан хамда "Буюклар китоби"дан парчалар етиб келган. Бу кулёзмалар XX аср бошларида Турфон вохаси, Куча шахри, Туйок, Муртук, Сангин, Ёрxоxо, Булойик шахарларидаги арxеологик казишмаларда топилган. М-137, М-280 ракамли сугд-моний матнлар эса шеърий парчалар хисобланади ^^збердыев: 28-37]. Улар орасида 825-832 йилларга битилган "Маhmamag" ("^уёшнома"-М I ракамли кулёзма) катта ахамият касб этади. Бу асарла Тегин (Tegin) каби туркий, Фрирам (Friram), Фарнвам (Farnvam), Заргвич (Zarybuc), Сатуйан (Satuyan), Маxфарн (Maxfarn) ва Хутпайон (Xûtpayan) каби сугдий исмлар учрайди [В.A.Лившиц: 128].

Монийнинг катор асарлари, xyсyсан, сугдий асосда шаклланган уйгур ёзувли "Тавбанома"-"Хуастуанифт" асари нафакат диний-фалсафий балки, моний-турк адабиётининг узига xос ёдгорлиги хисобланади. Aсар уртафорс тилидан туркийга угирилган. Aммо качон угирилган маълум эмас. Хрзирда "Хуастуанифт"нинг уйгур ва моний ёзувли кулёзмалари Санкт-Петербург, Лондон ва Берлинда сакланмокда. Улар асосан 1907 йилда A.Стейн ва 1908 йилда A.A.Дьяков томонидан Шаркий Туркистоннинг Турфон вохасидан топилган. Бу асар бир неча тилларга таржима килинган булган [^.Содиков: 135-139].

Сугдий тилли монувий матнлар ичида "Nafnamе"-"Халкнома" асари алохида уринга эга. Унда: k's'r-кошгарлик, ywônyk-xyтанлик, 'kwcyk-кучалик, 'rkcyk-арка (корашар)лик, mrk'yt-меркетлик, mykryk-микриклик, p'rsyk-форслик, pwx'r-бyxоролик, 'tgw'r'k-тоxарлик, c'cn'y-чочлик, sywt'yk-сугдлик каби жаъми 21 элат ва кабилаларнинг номлари зикр этилган [ВА.Лившиц, К.В.Кауфман, И.М.Дьяконов: 154]. Бу VII-VIII асрлар Марказий Осиёнинг реал этник манзарасини узида акс эттиради. Бундай ёзма ёдгорликлар жамият, тариx, санъат, адабиёт, тиббиёт каби сохаларни камраб олганлиги билан хам ахамиятлидир.

Марказий Осиё ахолиси ислом динини кабул килгач, монийлар уз уринларини шиа ва исмоилия мазхаблари доирасида куришди, уларга муайян даражада таъсир хам утказди [В.В.Бартольд: 216-217].

Гарчи ислом дини VIII асрдан сунг минтаканинг етакчи динига айланган булса-да, ундан аввалги илк урта асрларда ва кейинги урта асрлар боскичида монийлик таълимоти минтакадаги сугдийлар ва туркийлар хаётида узига xос из колдириб улгурган эди. ^олаверса, минтакамиз шахарлари диний муроса ва багрикенглик марказлари хам эди. Уларда турли динга эътикод килувчи ахоли тинч-тотув яшаб келган. Масалан, сугдийлар томонидан асос солинган шахар, Уйгур xоконлигининг марказларидан бири ^ораболгасун "шахари ахолиси туркийлар (тангричилар ва камлар^.О.)дан, шунингдек оловга

топинувчи (сугдлик зардуштийлар-А.О.) хамда зиндик (моний)лардан иборат" булган. X асрда хам Турфондаги бешта "бектегин" кишлоги айнан сугдий хокимлар томонидан бошкарилган. Улар ахолиси христианлик, зардуштийлик ва собиий (моний ёки буддавий) динига эътикод килишган [Y.Yoshida: 117-123; Y.Yoshida: 95-126]. Бу каби маълумотлар сугдий, туркий, уйгур каби кавмларнинг узок йилар, хатто асрлар узаро хамжихат булиб яшаб келганлигини исботлайди.

Хулоса килиб айтганда, минтакадаги этник ва диний ранг-баранглик, унинг маънавий ва маданий тараккиётида хам уз аксини топди. Зардуштийлар, тангричилар, насронийлар, буддавийлар ва монийларнинг эътикоди, шу эътикод замирида шаклланган маънавияти ва маданияти натижасида узига хос юксак цивилизация юза келдган эди. Бу илк урта асрларга хос, бетакрор ноёб ходиса хисобланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Ахунжанов Э.А. Письменная культура Средней Азии (древняя и раннесредневековая истории письменности и книги Средней Азии). - Ташкент: Изд-во им. А. Кадыри.-Ташкент: 2000.-С. 57.

2. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана / Соч.-М.: Наука, 1963.-Т. II (1).-С. 216-217

3. Беленицкий А.М. Вопросы идеологий и культов Согда (по материалам пянджикентских храмов) // Живопись древнего Пенджикента.-М., 1954. - С. 39-52, 62-81;

4. Беруний, Абу Райхон. ^адимги халклардан колган ёдгорликлар (Осор ул-бокия) / А. Расулов таржимаси асосида А. Ахмедов кайта ишлаган. Танланган асарлар. 1-жилд.-Тошкент: O'zbekiston, 2020.-229-б.

5. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии.-Алматы: Дайк-пресс, 2002. -С. 184.

6. Индаминова Ш. Илк урта асрларда Сугдда кечган диний жараёнлар // Тарих фанлари буйтча фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати.-Бухоро: 2020.-17-б.

7. Исхоков М.М. Уч алифболи ёзув // Фан ва турмуш.-1983.-№ 3. 18-19 б.

8. Кызласов Л.Р. История Южной Сибири в средние века.-Москва: Наука, 1984.-С.52-68

9. Кызласов Л.Р. Историко-культурное взаимодействие иранских и тюркских народов в средние века (язык, письменность, религия) // Вести МГУ. Сер. 8.-2004.-№ 3.-С. 5 20.

10. Кызласов Л.Р. Символ креста у манихеев и сакральное пространство города Суяба на реке Чу // Вестник МГУ. История.-2006.-сер. 8.-№ 2.-С. 138-150;

11. Лившиц В.А., Кауфман К.В., Дьяконов И.М. О древней согдийской письменности Бухары // Вестник древней истории.-1954.-№ 1.-С. 154.

12. Лившиц В.А., Хромов А.Л. Согдийский язык / Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки.-М.: Наука, 1981.-С. 368.

13. Лившиц В.А. Согдийские тексты, документы и эпиграфика / Источниковедение Кыргызстана (с древности до XIX в.).-Бишкек: Илим, 2004.-С. 128.

14. Отахужаев А. Илк урта асрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-сугд муносабатлари .-Тошкент: ART-FLEX, 2010.-56-бет.

15. Содиков Эски уйгур ёзуви.-Тошкент, 1989.-44 б.

16. Содиков Туркий матннавислик тарихидан / ^адимги ёзма ёдгорликлар.-Тошкент: Ёзувчи, 2000.-137-бет.

17. Фридрих И. История письма.-Москва: Наука, 1979.-С. 166.

18. Язбердыев А. Манихейское учение и книжное дело в Средней Азии в III-IV вв.// Изд. АН Туркменистана. Гуманитарные науки, 1992 .-№ 1. - С. 28-37.

19. Худуд ул-олам (Мовароуннахр тавсифи) / Форс тилидан тарж., суз боши, изох,лар ва жой номлари курсат. муаллифи Омонулло Буриев.-Тошкент: O'zbekiston, 2008.-12 бет.

20. Yoshida Y. Some New Readings of the Sogdian Version of the Kara Balgasun inscription // Documents et archives de L' Asie Central-Paris, 1988. - P. 117-123.

21. Yoshida Y. On the Taxation System of the Pre-Islamic Khotan // Acta Asiatica. Bulletin of the Institute of Eastern Culture. Japanese Studies in the History Pre-Islamic Central Asia.-Tokyo, 2008.-P. 95-126.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.