Научная статья на тему 'СУҒД МУНШАОТИДА БОШЛОВ ФОРМУЛАСИ УСЛУБИЯТИГА ДОИР'

СУҒД МУНШАОТИДА БОШЛОВ ФОРМУЛАСИ УСЛУБИЯТИГА ДОИР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
33
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Суғд / суғд ёзуви / муншаот / маҳкамачилик / бошлов формуласи / Буюк ипак йўли / суғдий матнлар / Хўтан / Хитой. / Sogd / Sogdian right / letter / clerical office work / start formula for documents (letters) / The Great Silk Road / sogdian texts / Khotan / China.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Исҳоқов, М.М.

Мақолада суғд халқининг юксак ёзув маданияти, Буюк ипак йўли тармоқлари бўйаб суғдларнинг савдо-иқтисодий ва маданий муносабатлар ривожидаги ўрни, маҳкамачилик анъаналари, хат (мактуб) ёзишмачилик анъналари, мактубларда қўлланган юксак ёзма нутқ услубияти ҳақидаги маълумотлар таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RELATING TO THE STYLE OF THE LEADERSHIP FORMULA IN SUG'D MUNSHAA

The article analyzes information about the high written culture of the Sogdian people and its role in the development of trade, economic and cultural relations in various directions of the Great Silk Road. The issues related to the tradition of clerical office work and the highly developed styles of start formul in the Sogdian epistolary genre are considered.

Текст научной работы на тему «СУҒД МУНШАОТИДА БОШЛОВ ФОРМУЛАСИ УСЛУБИЯТИГА ДОИР»

R

О

СУГД МУНШАОТИДА БОШЛОВ ФОРМУЛАСИ УСЛУБИЯТИГА ДОИР

d https://doi.org/10.5281/zenodo.7335651

М.М.Исх,оков

Тошкент давалт шаркшунослик университети тарих фанлари доктори, профессор

Аннотация. Мацолада сугд халцининг юксак ёзув маданияти, Буюк ипак йули тармоцлари буйаб сугдларнинг савдо-ицтисодий ва маданий муносабатлар ривожидаги урни, маукамачилик анъаналари, хат (мактуб) ёзишмачилик анъналари, мактубларда цулланган юксак ёзма нутц услубияти уацидаги маълумотлар таулил цилинади.

Таянч сузлар: Сугд, сугд ёзуви, муншаот, маукамачилик, бошлов формуласи, Буюк ипак йули, сугдий матнлар, Хутан, Хитой.

Аннотация. В статье анализируются сведения о высокой письменной культуре согдийского народа и её роли в развитии торгово-экономических и културных взаимоотношений на различных направлениях Великого шелкового пути. Рассматриваются вопросы, связанные с традициями канцелярского делопроизводства и высокоразвитыми стилями фoрмул начал в согдийском эпистолярном жанре.

Опорные слова: Согд, согдийское письмо, письма, канцелярское делопроизводство, формула начала документов (писем), Великий шелковый путь, согдийские тексты, Хотан, Китай.

Annotation. The article analyzes information about the high written culture of the Sogdian people and its role in the development of trade, economic and cultural relations in various directions of the Great Silk Road. The issues related to the tradition of clerical office work and the highly developed styles of start formul in the Sogdian epistolary genre are considered.

Key words: Sogd, Sogdian right, letter, clerical office work, start formula for documents (letters), The Great Silk Road, sogdian texts, Khotan, China.

Мил.Х-Х1 асрларга келиб, уша даврда шаклланаётган узбек ва тожик этнослари билан ассимиляцялашиб тарих сахнасидан тушган Сугд халки хакидаги ёзма маълумотлар карийб уч минг йиллик тарихга эга. Зардуштийлик (Мазда Ясна) динининг мукаддас китоби Авестанинг Видевдот китобида утлоклари булик, моллари семиз, тук ва фаровон Гава юртида сугдлар яшайдилар, деган хабар сакланган1. Яшт (маъбудлар хакига алковлар) китобининг Ардвисура Анахитага багишланган кисмида Амударёнинг мукаддас сувлари окиб утадиган фаровон юртлар каторида Сугд ерларига ишорат учрайди2. Кейинрок эса Ахмонийлар Эрон салтанати сатрапликлари каторида Сугуда шаклида бу юрт номи алохида кайд этилган3. Мазкур салтанат подшолари саройида табиб вазифасида хизмат килган Ктесий мамлакат худудлари хакида берган маълумотларида Сугд хакида ёзган. Антик юнон ва Рим тарихчилари хамда географлари Сугд номини Согдиана шаклида куп бора

1 Авесто.Видевдот китоби. Тошкент. Мумтоз суз. 2017. Б.8-9.

2. Авесто. Яшт китоби. Тошкент. Шарк матбаа концерни. 2001. Б.49-50.

3. Манбашунослик. Муаллифлар жамоаси. Турон-икбол нашриёти. Тошкент. 2019. Б.60-70.

такрорлаганлар4, Хитой манбалари Сугдни Сули шаклида мил авв III-II асрлардан бошлаб билади. Буюк ипак йули шаклланган даврларда эса сугдлар халкаро савдо йулларининг асосий фигурасига айланганлар5. Бу даврда сугдлар хакидаги ёзма маълумотлар шу кадар купайганки, буларнинг манбашунослик тадкики масаласининг узиёк алохида илмий муаммо сифатида карашни талб килади.

Сугд халки мил.авв. IV-III асрларда Эрон салтанатида амал килган орамий ёзувли махкамачилик анъанаси таъсирида орамий ёзувини сугд тилига мослаштириб, уз алифбесини яратган. Бизгача етиб келган сугд ёзувли ёдгорликлар хронологияси мил авв. II асрдан бошлангани холда, ёзувнинг мустакил тараккиёт йули анча аввал бошланганини курсатади. Сугд ёзуви Орамий ёзуви йулидан бориб, 22 харфдан иборат алифбе асосида шаклланган. Лекин аждод орамий харф белгиларининг бир нечаси сугд тили товуш тизимига мос келмаган. Шу сабабли уларга сугд товушларини ифодалаш вазифаси юклатилган. Бу холат сугд ёзуви алифбесининг мустакиллигини таъминлаган. Масалан, лом харфи тил учи ва тиш оралиги сиргалувчи калин ва юпка (жарангли ва жарангсиз) товуш жуфтлигини, тсадде товуши учун ишлатилган харф ч товушини ифодалаган. итки билан тау харфлари вазифалари аралашиб кетган ва хоказо.

Сугдларнинг Буюк ипак йулларидаги фаол савдогарлик фаолияти туфайли уларнинг ёзуви хамда тили аста секин халкаро мулокот воситалари сифатида мустахкам урин эгаллай бошлаган. Бунинг далили шуки, сугд ёзма ёдгорликларининг аксарият купчилиги Марказий Осиёнинг барча кенгликларидан топиб урганиб келинмокда. Сугд ёзуви амал килган худудлар географияси Марв вохасидан бошлаб Жанубий ^озогистон, Еттисув улкаси, Олтой минтакаси, Шаркий Туркистон (хозирги, Хитой халк республикасининг Шинжон автоном райони), Мугулистон, Тибет, Х,инд дарёсининг юкори окимигача ёйилган.

Сугд ёзуви ёдгорликларининг катта микдори Шаркий Туркистондан топилгани алохида таъкидланиши лозим. Бу минтака кадим замонлардан бошлаб Урта Осиёнинг Хитой билан алокалари орасида богловчи бугин булиб келган. Бу минтакадан утган XIX аср охири-XX аср бошларида умумсугд алифесида хамда сурёний ва моний ёзувида ёзилган катта микдордаги сугд ёзуви ёдгорликлари топилгпн. Улар хозир Париж, Санкт-Петербург, Берлин, Лондон кулёзмалар хазиналарида сакланмокда. Сугд ёзма ёдорликлари тадкикотлари тарихий манбашунослик, тилшунослик, адабиётшунослик, диншунослик, фалсафа ва бошка йуналишлардаги тадкикотларга хизмат килиб келмокда. Сугдшунослик тадкикотлари тарихининг узи тарихшунослик нуктаи назаридан алохида долзарб мавзу сифатида тадкикотчиларини кутмокда.

Сугд ёзма ёдгорликлари турли минтакаларда олиб борилаётган археологик изланишлар давомида хали хунуз топилмокда. Сунгги топилмалар каторида Хутан якинидан топилган турли шахсларнинг узаро мактубот ёзишмалари хамда молиявий хисоботлар, тилхат (васикалар)дан иборат бир туркум сугд хужжатлари алохида диккатга сазовор. Бу хужжатларнинг мавзуимиз жихатдан мухимлиги шундаки, уларнинг аксариятида бошлов формулалари сугд жамияти учун узок вактлар давомида шаклланган анъаналар тулик сакланган. Бу каби бошлов формулалари сугдшунослик тадкикотларида куп марта кайд этилган ва турли матнларнинг нашрлари билан боглик эълон килинган хамда илмий жихатдан изохланган. Бирок муншаот хамда махкамачилик анъанасида бошлов формулаларининг ьир хилда барава амал килиши масаласи назарий жихатлари алохида диккат марказига куйилмаган.

4 Страбон. География в 17 книгах. Пер. Г.А.Стратановского. Мо.-Л. Наука. 1964; Арриан. Поход Александра. Пер.М.Е.Сергеенко. М.-Л. 1962.

5 Ртвеладзе Э.В. Великий шелковой путь. Энциклопедический словарь. Ташкент. Фан. 1996.

Шундай килиб, масалани 1932-1933 йилларда Тохикистоннинг Захматобод районидаги Мугкала ёдгорлигидан топилган сугд хужжатлари мажмуи таркибидаги хужжатларнинг бошлов формулалари намуналаридан бошласак. Масалан, А-14 ракамли хужжатнинг бошлов формуласи куйидагича: "Хукмдор жаноби олийлари, буюк таянчимиз, Сугд подшоси ва Самарканд хокими Деваштичга ул (зоти олийларининг) миллионинчи даражали кули Фатуфарндан мурожаатнома. Ва жаноб..."6.

Б-7 ракамли мактубда "Кштут хокими Виштам жанобларига (ул зотнинг) кули Мартшкат хокимидан мурожаатнома" деган жумла бошлов килинган7

А-15 ракамли хужжатдаги бошлов: Азатгрив хоким жанобларига таъзимларимиз булсин. Бахту саодат билан яшаб турган экансизки, сизга хурмат ила (мурожаат этмокдамиз). Бизда бир мухтожлик....;

Б-18: Буюк таянчимиз фармондор Аватга унинг уз кули Изровадк кишлоги хокими Хуфарндан даракнома. Улуг бахту саодатла (яшабтурган) жанобимга таъзимларим(булсин). В-15: Буюк таянчимиз Бузраводк хокимиа унинг кули Портанч хокими Ревахшйондан мурожаатнома;

Б-16: Крут кишлоги хокими буюк таянчимиз Эртай жанобларига у зотнинг жиянлари (хохарзодаси)дан мурожаатнома ва сиз, шарафли (зотга) купдан куп таъзимларимиз булсин. Ва жаноб, сиз уйламангки, агар мен сизнинг ёнингизда булмасам ёки сиз узингиз менинг ёнимга келмасангиз, менинг бахтсиз хаётимни бирор чора булармики енгиллатира олмайди. ... Ва нихоят ... фалончадан хабар келди...;

Муг калъасидан топилган акарият буйрукномаларда хам шу каби мурожжат шакллари кулланган. Бу хол эпистоляр жанр мурожаат формуласи махкамачилик иш юритиш хужжатчилигига хам таъсир курсатган. Панч хукмдори Деваштич номидан йулланган бир катор расмий буйруклар хам бошлов формуласига кура мактубот шаклини такрорлаган. Масалан, Муг тоги хужжатларидан А-3, В-3, А-18, А-2, А-16 ва бошкаларда бошлов формуласиниг икки варианти келган: "Сугд подшоси Самарканд хукмдори Деваштичдан фармондор Аватга. Салом... "

Куриб чикилган бошлов формулаларининг айнан узи ёки мактов сузлари янада бойитилган шакллари Хутандан топилгпн хужжатларда хам амал килган. Бу хол эпистоляр жанр илк урта сарларда Сугддан ташкарида хам кенг амал килганини курсатади. Масалан, Пекинда университет фондида сакланаётган ушбу хужжатларнинг 5-ракамли матнидаги бошлов формуласи куйидагича:

ôykh ZY ptskw'nh ZY ßyw xwßw RBch 'nwth MN wyspn'c 2 'nwty msy'tr pryw 'xsnkw p'scyk xypô'wnta 3 'ny'n MN xypô L'-'sp'xst pr 'sp's L'-pr'y(')tb 4 syrxwzk syr''yô'c kstry ßntk txsycßntk 5 ptskw'nh ZY RBprn yrßw nm'cyw kô' 'sm'xw syr'kw 'skwô' 6 m'xw (wysy)m ms m'xw pr ßyy z'wr kw nwr myô prm 'z-c't 's(kw)ym

A letter and respectful message to the noble lord, (my) great hope, 2greater than every hope, the dear, excellent, revered master 3-4Anyan. From his well-wisher (and) friend, who is without service (and) who has not arrived at service, (his) insignificant servant Takhsichvande, 5a respectful message and much homage (to your) honor. If you are well, 6we rejoice. We too, by God's help, are well up to the present day. 7Please don't worry on our account.

8-ракам остидаги Хутан сугд матнининг бошлови:

6 .Согдийские документы с горы Муг. Юридические документы и письма. Чтение, перевод и комментарии В.А.Лившица. М.: 1962. Энди каранг: Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья. СПбг. 2008. Раздел Письма. Документ А 14.

7. Б 15, А 18, Б18, В 15, В 16 ва б. матнлардан мисоллар хам уша асардан олинди.

R

О

prw RBkw cyn'kh [ Sykh Z]Y ptskw'nh 2 'kw Pyh xwt'ynh [RBch 'nwth cnn

wys](pn)'cyw 'nwty 3 [ms]y['t]r ZY cnn wyspn'cyw ''5' 'yw (yw)['nc](yk)str yr'n 4 [ptst'](t) ptPyw-'ysc('nc)ha 5(P)'(mpnw)h ...]....[ ] syh s'r

[ ?ptskw'n]h cnn c'nks' syr (yrP)w 'psy ZY wp'rs 7 ]s'r prw prn(h zwk) 'yc'tw (pr'y)tyst' 8 '](M)a

xy'std pr('y)w rty '(z)w s(y)r w(ys'm) 9 ]s(yra )kw(n'a.............................)[ ](k) pty5 10 ]

With great desire [to see her(?) I send(?) a letter an]d respectful message 2to the noble lady, [the great hope, greater than eve]ry hope 3and more necessary than everyone, the mighty 4[support], the honorable mistress 5. . . 6[. . . a respectful message] from the zhangshi, very many questions and inquiries. 7[If] you have arrived at . . . in (high) honor, healthy (and) rested, 8together with . . . , then I rejoice very much. 9. . . do /did(?) well(?) . . . contempt 10. . . and .. 8.

XyraH cyrgHH Mara.napHHH Hamp Ku^rah Mya.n.nH$.nap xhtoh^hk o^hm bh Eao x,aMga aHr^Ha^HK H.CHMC-BH^baMC^ap ym6y 6om.noB ^opMynanapHHH 6up KaTop "mh^^hh cyrgHM" x,aMga cypeHHH Ba mohhh e3yB^H cyrgHH MaTnnapgarH HaMyHoa^apu Gu^aH KHec.na6 KypcaTHmraH. BupoK 6y Myan^H^napHHHr MaKcagu cyrg MyHmaoTH GomnoB ^opMynanapHHH TagKHK этнm эмac ЭAH. X,o.n6yKH, cyrg MyHmaoTHH^HK aHtaHa^apu nyKyp TapHXHH H^gH3ra эгa MagaHHH xoflHca CH^araga a.nox,Hfla gHKKaTra ca30B0pgup.

8. Инглиз тилида келтиртжан Мисоллар Хутан сугд ёзма ёдгорликларининг "Sogdian documents from Khotan, II: Letters and Miscellaneous Fragments" номли нашри асосида берилди. Муаллифлар: Bi BO and Nicholas Sims-Williams. Renmin University of China, Beijing / School of Oriental and African studies, London // Journal of the American Oriental Society 135.2 (2015). Pp. 261-282.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.