CC BY
3ЭОЖ 376.37
СТЖД БАР БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНДА БАЙЛАНЫСТЫРЫП С0ЙЛЕУ Т1Л1Н ДАМЫТУДЫЦ ЕРЕКШЕЛ1Г1
МАХАМБЕТОВА АЛИЯ БЕРДЕХАНОВНА
Ага окытушы, PhD, ^азак улттьщ кыздар педагогикалык университетi, Алматы к,
^азакстан
Ж¥МАН АЙДАНА ЦАЙРАТЦЫЗЫ
^азак улттьщ кыздар педагогикалык университетi арнайы педагогика бшм беру багдарламасыньщ магистранты, Алматы к, ^азакстан
Ацдатпа. Бул мацалада стжд бар бастауыш сынып оцушыларында байланыстырып свйлеу тштц ерекшелггг царастырылган. Свйлеу тштц дамуында тежелуг бар бастауыш сынып оцушыларымен тYзету жэне логопедиялыц жумыстыц нег1зг1 аспекттертщ 6ipi - байланыстырып свйлеу тшн цалыптастыру. Сонымен цатар, байланыстырып свйлеу тш дурыс цалыптасу арцылы стжд бар бастауыш сынып оцушыларында болатын жет1ст1ктер мен взгер1стер, сондай-ац, байланыстырып свйлеу тшн дамытуга ыцпал ететт здгстер царастырылган.
Шлт свздер: свйлеу тштц жалпы дамымауы, байланыстырып свйлеу тш, бастауыш сынып оцушылары, царым-цатынас.
ОСОБЕННОСТИ СВЯЗНОЙ РЕЧИ У УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ
С ОНР
Аннотация. В данной статье рассмотрена специфика связной речи у учащихся начальных классов с ОНР. Одним из основных аспектов коррекционно - логопедической работы с учащимися начальных классов с задержкой в развитии речи является формирование связной речи. Кроме того, рассмотрены достижения и изменения, происходящие у младших школьников с ОНР через правильное формирование связной речи, а также методы, способствующие развитию связной речи.
Ключевые слова: общее недоразвитие речи, связная речь, учащиеся начальных классов, общение.
Сейлеу тшнщ жалпы дамымауы - есту кабшет мен зияты эдеттепдей дамыган балалардьщ дыбыстык, магынальщ жагына катысты сейлеу тш жуйесшщ барлык компоненттершщ калыптасуыныц бузылуынан болатын эртYрлi кYрделi тш бузылыстары.
Сейлеу тшнщ кYPделi жагына ауызша байланыстырып сейлеудi жаткызамыз. Оган магыналык, курылымды; сейлеу тш белiмдерi тэн. Баскаша айтканда, ауызша байланыстырып сейлеу - бiр немесе бiрнеше сейлемнен туратын бiрFана такырыпка багытталган жэне накты кYPделi курылымды иеленетш бiртутас сейлем жYЙесi. Байланыстырып сейлеу сейлем сиякты жоFарFы децгейде коммуникация кызметш аткарады. Ауызша байланыстырып сейлеу ею жакты YPдiс ретiнде жYзеге асады: сейлеу даFдылары (экспресивттi сейлеу тш) жэне езгелердщ сейлеу тiлiн тYсiну даFдылары (импрессивтi сейлеу тiлi).
Ойды байланыстырып сейлеу аркылы жеткiзе бшудщ бiр тYрi, Yнсiз iштен сейлеу болып табылады. Ол да байланыстырып сейлеу тшнщ бiр тYрiне жатады. Бул механизм психологияда - штен сейлеу деп аталады. Осы эрекетп жYзеге асырып барып, дурыстылыFына кез жетюзгеннен кейiн Fана, ез ойын ауызша байланыстырып сейлеу тiлi аркылы жетюзуге болады.
Сейлеу тш жалпы дамымаган (СТЖД) казак тiлдi балалардыц сейлеу тiлiн дамыту к;аз1рп кездегi логопедияныц езектi де, кYPделi мэселелершщ бiрi болып табылады. Ондай балалармен тYзету педагогикалык жумысты тшмд^ утымды уйымдастыру казак тшнщ грамматикалы; ерекшелiктерiн ескере отырып, жYЙеленген жумыс мазмунын жэне тэсiлдерiн аныктаумен тыгыз байланысты. Экiнiшке орай, осы уакытка дейiн СТЖД балалардыц сейлеу тшнщ, атап айтатын болсак, лексикалык грамматикалы; жагын, дыбысты айтуын, байланыстырып сейлеуш аньщтауга багытталган арнайы зерттеулер ^азакстанда жеткiлiксiз, элiде кептеген зерттеулердi кажет етедi.
Байланыстырып сейлеу тiлi - ез алдына жалпы сейлеу тшнщ кYPделi тYрi болып табылады. Байланыстырып сейлеу - тек кана сейлемдердщ тiзбегi емес, ол сейлемдердщ бiр - бiрiмен тиянакты, белгiлi бiр ретпен, кезектiлiкпен, мазмуны жинакы курастырылган сейлемдердщ жYЙесi. Бiрак, ез ана тшн бiлген адам, тек сейлеп кана коймайды, ол ез ойын байланыстырып сейлеу тiлi аркылы жетюзе бiледi. СТЖД бар бастауыш сынып окушыларыныц байланыстырып сейлеу тiлiн дамыту езект мэселелердщ бiрi болып табылады. ^аз1рп тацда СТЖД кептеген балаларда кездесед^ бул когамныцда езектi мэселес деп айта аламыз.
Сейлеу тш жалпы дамымаган балалардыц мектеп багдарламасын мецгеруiне ыкпал жасау керек, осы тургыда СТЖД бар бастауыш сынып окушыларыныц байланыстырып сейлеу тшн дамыту ете мацызды болып келедь Ондай балалармен нэтижелi жумыс жYргiзу Yшiн логопед сейлеу тiлi дамымауыныц себептерщ логопедиялык топтарда жYргiзiлетiн жумысыныц заманауи эдiстерi туралы тYсiнiктерi мол болу керек.
Балалардыц байланыстырып сейлеу тшн калыптастыру Yшiн, ересек адамдармен эмоционалды карым-катынас жасауга, заттык жэне эр тYрлi ойын эрекеттерiнде, ойлау эрекетшщ кернекi-заттык тYрiне, естуiне, керуiне, шс сезуiне, коршаган ортаны багдарлауына Yлкен назар аудару кажет. Осымен бiрге ересек адамныц сейлеу тiлi баланыц фонематикалык есту кабiлетiнiц, белсендi сез корыныц, сездiц магынасын тYсiнуiнiц дамуына ез Yлесiн косады.
Зерттеу материалдары мен эдктерк
Кептеген зерттеушiлер Р.Е.Левина, Н.Б.Филичева, К.В.Комаров СТЖД балалардыц байланыстырып сейлеу тшнщ ерекшелштерш атай отырып, ец алдымен оны калыптастырудыц алгышарттарын дамыту жумыстарын жYргiзудiц мацыздылыгын айткан. Сонымен катар СТЖД бар балаларда байланыстырып сейлеу тшнщ мэселелерiмен К.Д.Ушинский, В.И. Тихеева, Е.А.Флерина, А.М.Бородич, Е.М.Мастюкова, Т.А.Ткаченко айналыскан.
Сездiк кор мен грамматикалык катардыц дамуы кайталау аркылы мецгершедь Баланыц грамматикалык катардагы тiлдi мецгеру процес кYPделi жэне кепкырлы екенш сипаттай келе А.И. Гвоздев ец алдымен баланыц накты жэне оцай категорияны тез мецгеретiндiгiн карастырган.
Басты назарды баланыц сейлеу тiлiнiц непзп тYрi - карым-катынас тYрiне аудару керек. Себеб^ ол баланыц байланыстырып сейлеу тшнщ калыптасуыныц бiрден-бiр тэсш
^азакстанда Абай атындагы ^аз¥ПУ арнайы педагогика кафедрасы окытушылары (KД.0мiрбекова, Г.Б.Ибатова, Г.Н.Тулебиева) мектепке дейiнгi жастагы казак тiлдi балалардыц сейлеу тiлiнiц ерекшелштерш аныктауга багытталган зерттеулер жYргiздi. Зерттеу нэтижесшде казак тiлдi СТЖД бар балалардыц сейлеу тшне тэн кептеген кемшшктер, кателер кездесетiнi аныкталды. Ол кемшшктер сейлеу тiлiнiц курылымдык компоненттершщ барлыгына катысты, атап айтсак: фонетикалык, лексикалык, грамматикалык (сезжасам, сезезгерту, сейлем курау) жагы [1].
Сейлеу тш дамымаган казак тiлдi балалардыц дыбыс айтуын тексеру барысында кебiнесе ызыц, ыскырык, сонор дыбыстарыныц жиi бузылатыны байкалады. ^азак тiлiне тэн дыбыстардыц iшiнде: ц, к, у, Y фонемаларын алмастыру, шатастыру жиi кездеседi
(КД.0м1рбекова, 2009). Сонымен катар балалардыц фонематикалык кабылдау децгейi ете темен екеш, ал дыбыстык талдау дагдыларыныц калыптаспаганы аныкталды [2].
Сездiк кор мен грамматикалык катардыц дамуы кайталау аркылы мецгершедь Баланыц грамматикалык катардагы тiлдi мецгеру процесi кYPделi жэне кепкырлы екенiн сипаттай келе А.И. Гвоздев ец алдымен баланыц накты жэне оцай категорияны тез мецгеретiндiгiн карастырган [3].
Басты назарды баланыц сейлеу тшнщ непзп тYрi - карым-катынас тYрiне аудару керек. Себебi, ол баланыц байланыстырып сейлеу тшнщ калыптасуыныц бiрден-бiр тэсiлi.
Балалар заттыц атын атап айта бiлуiмен катар, оны сипаттай бiлулерi кажет. Т. А.Фотекованыц айтуынша, байланыстырып сейлеу тiлiнiц калыптасуында, сейлеу тiлi мен акыл ойдыц дамуын анык керсетуi тыгыз байланыста болады. Эрбiр жеке адамныц сейлеу тш, ойлау эрекетiнiц ерекшелiгiне, темпераментше, жан-жактылыгы мен баска да психикалык даму жактарына байланысты ерекшеленедi. Сейлеу эрекетш эр тYрлi танымдык эркеттерiмен, эсiресе ойлауымен байланысты карастыру жен. Сондыктан да сейлеу тiлi ойлаудыц негiзгi куралы болып табылады [4].
Белгш бiр хабарды, мэлiметтi ауызша байланыстырып сейлеу тiлi аркылы жетюзу Yшiн, семантикалык ережелердi ескеру кажеттшп туындайды. Олар сездердiц байланысын оныц магынасымен аныктайды. Нэтижесiнде сездер алынып, хабарлама немесе мэлiмет кыска да, нуска айтылады.
Ауызша байланыстырып сейлеу тшнщ мынадай тYрлерi колданылады: сурактарга толык, кец келемдi жауап беру, окылган ертегi, мэтiндi кыскаша шолып айту, суреттерге карап ез тэжiрибе негiзiне CYЙене отырып сейлем курастыру, бакылаудагы объектiнi суреттеу.
Сосын эцгiмелеу турш кернекiлiктердi бiртiндеп азаю тэртiбiнде орналастыру:
• керсетiлген iс-эрекет бойынша эцпмеш айтып беру
• керсетiлген ю-эрекет бойынша эцгiме куру
• сюжетп суреттер колданумен эцгiме куру
• бiр сюжеттi суреттен эцгiменi айту.
Ауызша байланыстырып сейлеу тшн калыптастыру, дамыту тапсырмалары келесi мiндеттердi орындау кажет:
Окушыларда сейлеу кажеттiлiгiн туындату. Бундагы ец басты мацызды фактор,туртю - кызыгушылык. Балалардыц игерiлiп жаткан материалга кызыгушылыгы. Баска сезбен айтканда заттар мен кубылыстарды кабылдау баланыц тек интеллектуалды гана емес, эмоционалды сферасын да камту кажет.
Тужырымдагы логикалык байланысы мен жумыс. Тш дамыту сабактарында мэтiннiц мазмуныныц логикалык байланысы сюжетп сурет сериясымен жYзеге асады.
Тужырымдамага тэн тiлдiк курылым. Бул мiндеттердiц шешiмi балалар ец алдымен ездерше кажеттi сездiк пен синтаксиспк курылымды игередi. Екiншiден, олар арнайы тшдш куралдарды игередi. Бул талаптар сездш жумыс кемегiмен орындалады, ягни балалардыц сездiк корын дамыту, молайту жумыстары. Тужырымдау максатында балалар алдына накты нускау беру жэне сол нускау негiзiнде эцгiме куралады.
Тужырымдауды уйымдастыру. Бул курылган зат белiмдерi немесе сурет, сызбалар непзшде жYзеге асады. Сейлеу тiл ю-эрекетш кажеттi децгейде белсендiрудi кыска мэтш ретiнде жYзеге асыруга болады. Сурет кезектшгш айтуда балаларга 3-4 сейлемдi кезегiмен айтуга мYмкiндiк бередi.
Нэтижелер жэне талдау жасау:
ТYзету жаттыгуларында мiндеттi болып кызметтi калыпка келпру болып табылады. Оган тYзету жаттыгуларыныц барлык кезецi, сондай-ак сабактан тыс уакыт берiледi. ^ажет болса, косымша тYзету жумыстары колданылады.
Стжд бар бастауыш сынып окушыларында байланыстырып сейлеу тшне байланысты кездесетiн кемшiлiктер:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
• эцпме айту барысында белштерш тастап кету, кешпкерлердщ, олардыц ю-эрекеттершщ орнын алмастыру, кыскарту
• эцпменщ кезектшгш бузу
• логикалык байланыспауы
• тiлдiк куралдарыныц болмауы немесе дурыс колданбауы, одан ойды мазмундаудыц жалпы байланыстылыFын бузуы
• сездш корыныц аз болуы жэне мэнершщ жок болуы. лексикалык нормаларды дурыс колданбайды, яFни, сездердi орынсыз колдану, баска сезбен алмастыру, маFынасы жаFынан уксас сездермен алмастыру
• кебше жай жэне жайылма сейлемдердi колдану Цорытынды:
Байланыстырып сейлеу тшн дамыту - ец мацызды шарт болып табылады, ол баланыц мектептеп оку жетiстiктерiне тiкелей эсер етедь Байланыстырып сейлеу тiлi дурыс калыптасу аркылы Fана балалар кYрделi сурактарFа толык жауап бере алады, ез ойларын дэйектi, толык жэне дэлелдi тYрде жеткiзе алады. Сонымен катар коFаммен карым-катынас орнатуынада ез септшн тигiзедi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. 0мiрбекова ^Д., Оразаева Г.С., Телебиева Г.Н., Ибатова Г.Б. Логопедия. Окулык: ЖоFарFы педагогикалык оку орындарыныц дефектология белiмдерiнiц студенттерiне арналFан окулык- Алматы: ЖШС РПБК «Дэуiр», 2011.- 495 бет.
2. Ибатова Г.Б. Сейлеу тш жалпы дамымаFан III децгейдеп балалармен логопедиялык жумысты уйымдастыру: Эдютемелш усынымдар. -Алматы, 2014. 70 бет.
3. Гвоздев А.М. Вопросы изучения детской речи / А.М. Гвоздев. - М.: Академия, 2010. - 211 с.
4. Фотекова Т.А. Тестовая методика диагностики устной речи младших школьников: метод, пособие / Т. А. Фотекова. — М.: Айрис-пресс, 2006. — 96с.
