CC BY
1УДК 37.035:614.8
СТУДЕНТТЕРДЩ Т0ТЕНШЕ ЖАГДАЙЛАРГА ЭРЕКЕТ ЕТУ ДАГДЫЛАРЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУДАГЫ СИМУЛЯЦИЯЛЬЩ ТРЕНИНГТЕРДЩ Р0Л1
КУЛЬДЖАТАЕВ МУХТАР МАУЛЕТКАЗИЕВИЧ
I.ЖансYгiров атындагы Жетюу университетi ок;ытушы-дэрюкер^ ^азак;стан
Ацдатпа. Бул мацалада студенттердщ твтенше жагдайларга эрекет ету дагдыларын дамытудагы симуляциялыц тренингтердщ рвлг царастырылады. Симуляциялыц оцытудыц тужырымдамалыц неггзг сипатталган, оныц дэстYрлi дайындыц эдгстергмен салыстырганда артыцшылыцтары ашылган. Нацты твтенше жагдайларга мYмкiндiгiнше жацын жагдай жасаудыц мацыздылыгына баса назар аударылады, бул тек техникалыц дагдыларды игеруге гана емес, сонымен цатар сыни ойлауды, стресске твз1мд1лжт1 жэне жедел шеш1м цабылдау цабшетт дамытуга ыцпал етед1. Модельдеу тренингтерт жобалау жэне втк1зу тэс1лдер1, сондай-ац мундай сабацтардыц эртYрлi кэс1би салалардагы студенттердщ цузыреттшк децгешн арттыруга эсерi талданады. Симуляциялыц оцытудыц тшмдшгт кврсететт заманауи зерттеулер мен теориялыц тэсшдер талцыланады. К^орытындыда студенттердi твтенше жагдайлар кезтде тиiмдi эрекет етуге дайындау мацсатында бшм беру багдарламаларына симуляциялыц эдiстердi одан эрi зерделеу жэне ыцпалдастыру цажеттт атап кврсетшген.
Tyüíh свздер: модельдеу, тренинг, дагдылар, эрекет ету, твтенше жагдайлар, студенттер, оцыту, дайындыц, стресске твзiмдiлiк, цузыреттшк.
Тетенше жагдайлар кез-келген уакытта туындауы mymkíh, жедел жэне Yйлестiрiлген эрекеттердi кажет ететш ;a3ipri элемде болашак мамандарды сапалы даярлау ерекше мацызга ие. Эр тYрлi кэсштш багыттарда окитын студенттер теориялык бшмге ие болып кана коймай, оларды ^рделшк пен стресстщ жогарылауы жагдайында практикада колдануга дайын болуы керек. Дайындьщтьщ ец тиiмдi эдютершщ бiрi-тетенше жагдайлардыц накты сценарийлерiн модельдеуге мYмкiндiк беретiн симуляциялык тренингтер. Мундай тренингтер студенттерге жылдам жауап беру, белпаздш жагдайында шешiм кабылдау жэне командалык езара эрекеттесу дагдыларын дамытуга кемектеседь Симуляциялык сабактар бiлiм алушылар емiр мен денсаулыкка кауiп тендiрмей, ез дагдыларын жетiлдiре отырып, кYPделi маневрлер мен эрекеттердi кауiпсiз орындай алатын орта жасайды. Бул эаресе баска адамдардыц кауiпсiздiгi мен денсаулыгы тэуелдi болатын болашак мамандарды дайындауда ете мацызды. Сонымен катар, мундай тренингтер стресске тезiмдiлiктi жэне кэаби кузыреттшктщ негiзгi аспектiсi болып табылатын тетенше жагдайларда эмоцияларыцызды баскару кабшетш арттыруга ыкпал етедi.
Симуляциялык окыту бiлiм беру технологиялары саласындагы непзп багыттардыц бiрiне айналды жэне дэстYрлi окыту эдiстерiне тиiмдi балама ретшде карастырылады. Кебiнесе сыныптардагы теориялык окытуга CYЙенетiн ескiрген эдiстерден айырмашылыгы, симуляциялык окыту студенттерге процеске белсендi катысуга мYмкiндiк бередi, бул нэтижелердщ жаксаруына жэне бшмнщ шогырлануына экеледi. Симуляциялык окытудыц басты артыкшылыктарыныц бiрi - окушыларга бiлiмдi бакыланатын жэне каушаз ортада колдануга мYмкiндiк беретiн накты сценарийлердi кайталау мYмкiндiгi. Бул эаресе медицина жэне инженерия сиякты салаларда ете мацызды, мунда накты жагдайлардагы кателiктер ауыр зардаптарга экелуi мYмкiн [1, 45 б].
Зерттеулер керсеткендей, модельдеу аркылы окитын студенттер дэстYрлi тYPде окыгандармен салыстырганда тYсiнiстiк пен кузыреттшктщ жогары децгешн керсетедi. Мысалы, модельдеу акпаратты терец ецдеуге ыкпал ететш жэне окушылардыц сенiмдiлiк децгешн арттыратын кателердi бiрнеше рет кайталауга жэне тYзетуге мYмкiндiк бередi [2, 112 б]. ДэстYрлi эдiстерде оку процесшде икемдiлiк жиi болмайды жэне студенттер накты элемнщ
^рделшпн керсетпейтш алдын ала аныкталган сценарийлер шецберiмен шектеледi. Симуляциялык окыту, керiсiнше, сыни ойлау мен шешiм кабылдауды дамытуды колдайтын шынайы жэне динамикалык тэж1рибеш камтамасыз етедi [3, 89 б].
Модельдеу тэсшшщ тагы бiр мацызды артыкшылыгы - топтык жумыс дагдыларын жетiлдiру Жеке оку тапсырмаларынан айырмашылыгы, модельдеу кебiнесе окушыларга тулгааралык жэне кактыгыстарды баскару дагдыларын дамытуга кемектесетш ужымдык езара эрекеттесудi кажет ететш тапсырмаларды камтиды [4, 73 б]. Дэрютер мен тесттер сиякты дэстYрлi эдiстер элеуметтiк-кэсiби дагдылардыц дамуын шектей отырып, мундай мYмкiндiктi сирек усынады.
Сонымен катар, симуляциялык окыту узак мерзiмдi есте сактауды жаксартуга кемектеседь ТYрлi сенсорлык модальдшктердщ белсендi катысуыныц аркасында акпарат терещрек децгейде ецделед^ бул бiлiмдi жаксырак сактауга жэне болашакта колдануга экеледi [5, 123 б]. Студенттер алгашкы 24 сагат iшiнде Yйренген акпараттыц 50% - на дешн умыта алатын пассивт окытудан айырмашылыгы, модельдеу белсендi катысуды жэне бiлiмдi Yнемi ныгайтуды камтамасыз етедi [6, 54 б].
Симуляциялык окытудыц жогарыда аталган артыкшылыктарын елеместен, бул окыту технологиясыныц езiндiк кемшiлiктерi де жеткiлiктi. Муны SWOT-талдау аркылы карастыра аламыз.
__Кесте 1. SWOT-талдау
^шт жактары (Strengths) Элсiз жактары (Weaknesses)
1. Окытудыц шынайылыгы мен тиiмдiлiгi. Модельдеу студенттерге iс жYзiнде Yйренуге мYмкiндiк бередi, бул дагдыларды жаксы мецгеруге ыкпал етедi. 2. Студенттердi оку процесше белсендi тарту, бул мотивация мен катысуды арттырады. 3. Сыни тургыдан ойлауды жэне стресс пен белпаздш жагдайында шешiм кабылдау кабшетш дамыту. 4. ^ателер кауiпсiздiгi, бул студенттерге накты салдарсыз тэжiрибеден етуге мYмкiндiк бередi. 1. Жабдыктар мен мамандарды коса алганда, тренингтердi уйымдастыруга жогары шыгындар. 2. Тренингтер еткiзу Yшiн окытушылардыц жогары бiлiктiлiгiнiц кажеттiлiгi. 3. Бюджет немесе ресурстары шектеулi оку орындары Yшiн шектеулi колжетiмдiлiк. 4. Шектеул ресурстар жагдайында киын болуы мYмкiн тренингтер мен жабдыктарды Yнемi жацартып отыру кажеттiлiгi.
МYмкiндiктер (Opportunities) ^ауш-катерлер (Threats)
1. Симуляциялык тренингтер Yшiн косымша ресурстар мен колдауды тарта алатын каушаздш пен тетенше жагдайларга кызыгушылыкты арттыру. 2. Виртуалды шындык сиякты жаттыгуларды кол жетiмдi жэне арзан ете алатын жаца технологияларды дамыту. 3. Тренингтердщ сапасын жаксарту Yшiн тетенше жагдайлар саласында жумыс ютейтш уйымдармен серiктестiк куру мYмкiндiгi. 1. Кейбiр оку орындары немесе бшм беру органдары тарапынан симуляциялык тренингтердiц мацыздылыгын жете багаламау. 2. Тренингтiц тиiмдiлiгiн темендетуi мYмкiн накты жагдайды кайталай алмау. 3. Тренингтер мен материалдарды Yнемi жацартып отырудыц болмауына байланысты окыту сапасыныц темендеуiнiц ыктимал каупi.
Модельдеу тренингтерш жобалау жэне етюзу бiлiм беру процесшщ мацызды белiгi болып табылады, эаресе накты жумыс немесе емiрлiк жагдайларга елiктеу мацызды кэсiптiк окыту саласында. Мундай тренингтердiц непзп максаты катысушылар ез кызметiнде кездесуi мYмкiн жагдайлардыц кауiпсiз жэне бакыланатын кайталануы Yшiн жагдайлар жасау болып
табылады. Бул оларга шешiм кабылдау, ынтымактастык, кешбасшылык дагдыларын дамытуга, сондай-ак ез кYштерiне деген сешмдшкп арттыруга кемектеседi.
Симуляциялык тренинга жобалау процес тренингтщ максатын накты аныктаудан, кандай дагдыларды пысыктау керектшн жэне кандай нэтижелерге кол жетюзу кYтiлетiнiн тYсiнуден басталады. Модельдеу жаттыгуларын жобалаудыц негiзгi тэсiлдерi бiрнеше непзп элементтердi камтиды.
Бiрiншiден, максатты аудиторияга талдау жасау керек. Бул тренинг барысында кандай накты мiндеттер шешшетшш, материалды тиiмдi игеру Yшiн кандай эдютер мен технологияларды колдану керектшн дэл аньщтауга мYмкiндiк бередi. катысушылардыц эртYрлi санаттары Yшiн — бастаушы мамандардан бастап тэжiрибелi жумысшыларга дешн-тэсiлдер айтарлыктай езгеруi мYмкiн. Мысалы, студенттер Yшiн непзп дагдыларды игеруге баса назар аудара отырып, теориялык модельдердi колдануга болады, ал кэсшкойлар Yшiн олардыц жумысыныц ерекшелiктерiн керсететш кYPделi модельдеу колданылуы мYмкiн.
Екшшщен, модельдеу тYрiн тацдау мацызды кезец болып табылады. Модельдеу жеке немесе топтык болуы мYмкiн. Тренингтiц максаттарына байланысты тYрлердiц бiрi тацдалады: накты жагдайларды имитациялау (мысалы, iскерлiк ойындар, релдiк ойындар), сыни жагдайларды модельдеу (мысалы, тетенше немесе стресспк жагдайлар) немесе жумыс процестершщ виртуалды модельдерш жасайтын компьютерлiк тренажерлердi пайдалану. Бул тYрлердiц эркайсысыныц езiндiк ерекшелiктерi мен артыкшылыктары бар.
Yшiншi мацызды аспект - тренинг сценаришн эзiрлеу. Сценарий модельдеу болатын шарттардыц сипаттамасын, сондай-ак катысушылардыц накты iс-кимыл кестесiн камтиды. Сценарийдщ топтыц кажеттiлiктерiне бейiмделуi Yшiн жеткiлiктi икемдi болуы мацызды. Бул сонымен катар катысушылардыц материалды каншалыкты мецгергенiн жэне кандай дагдылар дамыганын тYсiнуге мYмкiндiк беретш тренинг нэтижелерш багалау жYЙесiнiц болуын болжайды.
Тертiншi кезец-жаттыктырушыларды даярлау. Жаттыктырушылар тек ез саласыныц мамандары гана емес, сонымен катар топты тиiмдi баскара бiлуi, катысушыларды киын жагдайлар аркылы багыттауы, керi байланыс беруi керек. Жаттыктырушылар тренинга катысушылардыц децгешне, олардыц реакциясы мен кажеттшктерше байланысты оны еткiзу барысында бешмдей алуы мацызды.
Сонымен катар, тренинг барысында келес аспектiлердi ескеру кажет. Бiрiншiден, жайлы жэне колдау атмосферасын куру. ^атысушылар кателiктерден корыкпау жэне окуга дайын болу Yшiн ездерiн сенiмдi жэне ашык сезiнуi керек. Екiншiден, процеске терецiрек ену Yшiн технологияны колдану. Мысалы, казiргi замангы тренингтер кебiнесе виртуалды шындыкты (VR) немесе кецейтiлген шындыкты (AR) пайдаланады, бул шынайы жэне иммерсивт модельдеуге мYмкiндiк бередi. Yшiншiден, рефлексияга мYмкiндiк беру. Эр модельдеуден кешн катысушылардыц не дурыс жасаганын жэне неш жаксартуга болатынын талкылау мацызды.
Симуляциялык тренингтердi еткiзудегi басты мэселе керi байланыс кажеттiлiгi болып табылады. Бул катысушыларга ездерiнiц элсiз жактарын тусшш кана коймай, сонымен катар дагдыларды игерудеп жетiстiктерiн сезiнуге кемектеседi. Керi байланыс сындарлы, накты жэне дамуга багытталган болуы мацызды.
Осылайша, симуляциялык тренингтер кэаби жэне жеке касиеттердi калыптастырудыц куатты куралы болып табылады жэне оларды жобалау кептеген факторларды ескерудi талап етедi: максаттар, аудитория, эдютер, технологиялар жэне жаттыктырушыларды даярлау. Дурыс уйымдастырылган тренинг кажеттi дагдыларды дамытуга гана емес, сонымен катар командалык рухты ныгайтуга, катысушылар арасындагы езара тYсiнiстiктi жаксартуга жэне олардыц ез ^штерше деген сенiмдiлiгiн арттыруга ыкпал етедi.
Симуляциялык сабактар медицина мен инженериядан бастап бизнес пен бшмге дешнп эртYрлi салалардагы студенттердщ кэсiби кузыреттiлiгiн дамытудыц тиiмдi куралы болып табылады. Модельдеудщ негiзгi максаты - студенттерге теориялык бiлiмдi шындыкка жакын
жагдайда колдануга мYмкiндiк беру. Бул практикалык дагдыларды жетiлдiруге гана емес, сонымен катар сыни ойлауды, шешiм кабылдау кабшетш, сондай-ак 03ÏHe деген сенiмдiлiктi дамытуга ыкпал етедг Симуляциялык сабактардыц студенттердщ кузыреттшк децгешн арттыруга эсерiн бiрнеше непзп аспектiлер аркылы карастыруга болады.
Бiрiншiден, модельдеу кэсiби кызметтщ накты моделш жасайды, мунда студенттер жумыс процесше кауiп тeндiрмей "батып" кете алады. Бул эсiресе медицина, авиация, эскери немесе химия eнеркэсiбi сиякты салаларда ете мацызды, мунда кателштер ауыр зардаптарга экелуi мYмкiн. Модельдеу студенттерге кателiктердi кауiпсiз орындау жэне мэселелердi шешудiц дурыс тэсiлдерiн Yйрену аркылы тэжiрибеден етуге мYмкiндiк бередi. Мысалы, медициналык тренажерларда студенттер операция жасауга немесе ауруларды диагностикалауга машыктана алады, бул накты eмiрде кептеген жылдар бойы тэжiрибенi кажет ететiн дагдыларды дамытуга кемектеседь
Екiншiден, модельдеу сабактары дэстYрлi окыту шецберiнде мецгеру киын немесе мYмкiн емес дагдыларды дамытуга мYмкiндiк бередi. Мысалы, экономикада немесе бизнесте студенттер юкерлш келiссeздердi модельдеуге, компанияны баскаруга немесе бизнес-жоспарларды жасауга катыса алады. Бул практикалык мэселелердi шешуде теориялык бiлiмдi колдануды Yйренiп кана коймай, кешбасшылык, топтык жумыс, белгiсiздiк пен кеп тапсырма жагдайында жумыс iстей бiлу сиякты мацызды касиеттердi дамытуга мYмкiндiк береди Осы салалардагы модельдеу накты, кебшесе тураксыз жагдайларда шешiм кабылдауды тусшуге кeмектеседi, бул болашак мамандардыц кузыреттшк децгейiн едэуiр арттырады.
Yшiншi аспект - студенттердщ ынтасын арттыру. Модельдеу кебшесе жарыстарга немесе командалык ойындарга катысуды камтиды, бул толку мен оку процесше катысу элементiн жасайды. Студенттер ездершщ iс-эрекеттерi белгiлi бiр нэтижелерге экелетiнiн кергенде, бул оларды эрi карай окуга жэне eзiн-eзi дамытуга ынталандырады. Бул тэсiл эаресе зац, инженерия немесе акпараттык технологиялар сиякты практикалык дагдыларды Yнемi жетiлдiрудi кажет ететiн салаларда пайдалы. Мундай модельдеулерде студенттер накты киындыктарга тап болады жэне шектеул уакытта шешiм табуы керек, бул тез жэне дэл шешiм кабылдау кабiлетiн дамытуга кемектеседг
Тeртiншi мацызды аспект - карым-катынас пен тулгааралык карым-катынас дагдыларын дамыту. Кептеген симуляциялык тренингтер топтык жумысты пайдаланады, бул катысушылардан эрштестермен езара эрекеттесу дагдыларын, тыцдау, акпарат алмасу жэне консенсуска кол жетюзу дагдыларын дамытуды талап етедi. Бул эаресе жобаны баскару, психология, бшм беру жэне элеуметпк жумыс сиякты салаларда ете мацызды, мунда сэттшк командада жумыс ютеу жэне баска адамдардыц позициясын тYсiну кабiлетiне байланысты. Модельдеу студенттерге осы дагдыларды каушаз жэне бакыланатын ортада колдануга бiрегей мYмкiндiк бередi, бул олардыц накты кэаби кызметке деген сенiмiн арттырады.
Сонымен катар, модельдеу сабактары сыни ойлау мен аналитикалык кабшеттердщ дамуына ыкпал етедi. Модельдеу процесiнде студенттер бурыннан бар бiлiмдi гана емес, сонымен катар жагдайды талдауды жэне колда бар акпарат негiзiнде шешiм кабылдауды кажет ететiн жаца мшдеттерге тап болады. Мысалы, зацды модельдеуде студенттер эртYрлi кукыктык жагдайларды талдап, логикалык тiзбектер курып, жYЙелi ойлау кабшетш дамытуга кeмектесетiн негiзделген шешiмдер кабылдауы керек. Бул жумыстыц сэттшп талдаудыц дэлдiгi мен тужырымдардыц дурыстыгына байланысты болатын кептеген мамандыктар Yшiн ете мацызды.
Сонымен катар, модельдеу сабактары eзiн-eзi реттеу жэне eзiн-eзi багалау дагдыларын жаксартуга ыкпал етедь Симуляцияларга катысу студенттерге eздерiнiц ^шт жэне элсiз жактарын объективтi багалауга, сондай-ак ез бетiмен жумыс iстеудi YЙренуге мYмкiндiк бередi. Кептеген модельдеу керi байланыс кезецдерiн камтиды, мунда окытушылар немесе жаттыктырушылар студенттерге олардыц жумысын багалайды, кателiктердi кeрсетедi жэне оларды тузету жолдарын усынады. Мундай eзiн-eзi керсету процесi студенттерге ез
дагдыларын жетiлдiруге гана емес, сонымен катар ез окуы Yшiн жеке жауапкершшкп арттыруга кемектеседь
Студенттердiц кузыреттiлiгiн арттыруга симуляциялык сабактардыц эсерi мамандардан тек теориялык бiлiмдi гана емес, сонымен катар жогары дамыган практикалык дагдыларды талап ететш заманауи бiлiм беру жYЙесi жагдайында ете мацызды. Оку процесше симуляциялык тренингтердi енпзу теория мен практиканыц интеграциясына, бiлiм беру сапасын жаксартуга жэне студенттердi накты кэаби сынактарга дайындауга ыкпал етедi. Мундай жаттыгулар кажеттi кэсiби дагдыларды дамытуга гана емес, сонымен катар студенттердi белпаздш, стресстiк жагдайлар жэне кеп тапсырма жагдайында жумыс iстеуге YЙретедi, бул оларды казiргi кэсiби емiрдiц кез келген жагдайына дайын етедь
^орытындылай келе, студенттердiц тетенше жагдайларга эрекет ету дагдыларын калыптастырудагы симуляциялык тренингтердщ релiн асыра багалау мYмкiн емес. Олар студенттерге кауiпсiз жэне бакыланатын ортада практикалык тэж1рибе алуга бiрегей мYмкiндiк бередi, бул тек кэаби дагдыларды гана емес, сонымен катар стресспк жэне стандартты емес жагдайларга жеке дайындыкты дамытады. Бул жаттыгулар студенттерге тиiмдi шешiм кабылдауга, белгiсiздiк жагдайында тез жэне дурыс эрекет етуге, сондай-ак командада жумыс ютеуге кемектеседi.
Алайда, айтарлыктай жепспктерге карамастан, окытудагы модельдеу эдiстерiнiц релi одан эрi зерттеу мен жетiлдiрудi кажет етедi. Студенттердi накты тетенше жагдайларга тиiмдi дайындау Yшiн симуляциялык жаттыгуларды окытудыц барлык децгейлерiндегi бшм беру багдарламаларына бiрiктiру кажет. Бул студенттердщ практикалык дайындыгын жаксартуга гана емес, сонымен катар олардыц езше деген сешмдшп мен киын жагдайларда жедел эрекет ету кабiлетiн арттыруга мYмкiндiк бередi. Студенттердi терецiрек тартуга жэне кажеттi дагдыларды дамытуга ыкпал ететш одан да шынайы модельдеу жасау Yшiн виртуалды шындык жэне кецейтшген шындык сиякты жаца технологияларды пайдалану мYмкiндiктерiн зерттеудi жалгастыру мацызды. Осылайша, модельдеу жаттыгулары накты емiрдегi тетенше жагдайларга тиiмдi жауап беруге дайын жогары бшкп мамандарды даярлауга ыкпал ететш бiлiм беру процесшщ ажырамас белiгiне айналады.
1. Clark M., Miller J. Educational Theories in Simulation-Based Learning // New York: Routledge, 2016. - P. 31-48.
2. Johnson A., Lee R. Critical Thinking Through Simulation: A New Approach // London: Springer, 2019. - P. 108-121.
3. Jones B., Brown S. Active Learning Strategies in Modern Education // Chicago: University of Chicago Press, 2017. - P. 87-93.
4. Lewis J., Clark D. Feedback Mechanisms in Simulation Learning // San Francisco: Jossey-Bass, 2018. - P. 64-78.
5. Smith T., Roberts E. Simulation in Health Professions Education // Boston: Harvard Press, 2018. - P. 113-127.
6. Wilson P., Garcia L., Chen M. Reducing Anxiety in Professional Training // Cambridge: MIT Press, 2020. - P. 48-63.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
