CC BY
17FТАХР 04.51.63
СТУДЕНТ ЖАСТАРДЬЩ БОС УАЦЫТ 6ТК1ЗУДЩ ЦАЗ1РП ТYРЛЕРI
А.Б. Сарсенова, Э.Т. Кецесова Каза^ улттык цыздар педагогикалык университетi, Алматы, Казакстан, assel.sarsenova@inbox.ru,
asel_kenes@mail.ru
Макалада бос уакыт угымы атап айтканда, каз1рг1 студент жастардын бос уакытын етк1зу мэселеа карастырылады. вйткеш бос уакыт жастар ем1р1н1н аса мацызды белт болып табылады. Сондай-ак, шетелдж зерттеушшердщ бос уакынтын мэнш тYсiнудегi тYрлi тэс1лдер1 талданган. Иргам ем1р1н1н барлык кырларынын трансформациялануы жэне бос уакыт еткiзудiн коммерциялануы демалыс саласындагы элеуметтiк-мэдени жагдайдын езгеруiне алып келдi. Макалада студент--тулгага бос уакыт кызметшщ ыкпалы, бос уакыт саласында жастардын ез калауларынын езгеруi талданады. БYгiнгi кYнi жастар бос уакыт етк1зу курылымында элеуметтiк желшердщ Yлкен рел алатыны аныкталды.
ТYйiн свздер: жастар, бос уакыт, бос уакыт етшзу, демалыс, элеуметтену, элеуметпк желiлер, мэдени кундылыктар, дене белсендшп.
Кез-келген когамда бос уакыт ем1р салтынын ажырамас к¥рамдас белт болып табылады. 6м1р пршшгшщ осы саласынын элеумеггiк маныздылыгы сонгы онжылдыктарда айтарлыктай есп. Бугшп танда студент жастардын бос уакытын етюзу саласында шешшетш мэселелер мен м1ндеттер езшщ элеуметпк багыттагы аукымдылыгы, кендт жэне эр турлшп соншалык, бул когамдык дамудын барлык баска салаларынын мазмуны мен сипатын айкындайтын элеуметпк жуйенщ манызды белт ретшде бос уакытты етюзуге мумюндш береди
Каз1рп жастар ушш бос уакыт б1ршш1 дэрежел1 кундылыктардын б1р1 болып табылады, бул салада жас адамнын кептеген элеуметпк-мэдени кажеттшктер1 юке асырылуда. Бос уакытын етюзу кезещнде адамнын жеке бас бостандыгы сезшед1, сонымен катар, адам уакытша кэс1би жэне отбасылык-турмыстык м1ндеттерден босайды. Демек, бос уакыт кызмеп - езш-ез1 тэрбиелеу жэне езш-ез1 аныктау саласы, адамнын езше бершген, ягни демалыс жэне ойын-сауык ушш немесе даму жэне езш-ез1 жетшд1руге арналган кезен.
Бос уакытында адам кызметшщ турлер1 шартты турде уш топка белшу1 мумкш
а) жай гана демалыс: ойындар, ойын-сауык, кабылдау жэне т. б.;
б) бшм беру: ассимиляция, мэдени кундылыктарды тутыну;
в) шыгармашылык: техникалык, гылыми, керкемдш.
Осы уакытка дешн зерттеушшер арасындагы «бос уакыт» тусштн тусшуде б1рыщгай пшрлер болган емес. Бос уакыт - бул элеуметпк феномен, бул мэдениеттщ б1р белш жэне элеуметпк жуйенщ ешм1. Бос уакыт пен осы уакытты етюзудщ артыкшылыгы туракты езгерютерге ушыраган кезкарастар мен кундылыктарды керсетедь
Бугшп куш бос уакыт мэселес б1рнеше жолдармен аныктауга болады. Зерттеушшер бул тер-минд1 эр турл1 багытта, магынада аныктайды. Себеб1, бос уакыт мэселесш философтар, педагогтар, элеуметтанушылар, психологтар сиякты эртурл1 бешндеп мамандармен зерттелш, зерттеулер журпзшп келедь Шетелдш зерггеушi-Fалымдардын осы тусшшп калай карастыргандыктарын талдайык.
Шетелдш элеуметтанушылар ез жумыстарында бос уакытка эртурл1 аныктамалар беред1, атап айтканда Б.Пико жэне А.Вазсони бос уакыт жеке тулганын калыптасуына улкен эсер етед1 деп пайым-дайды [1; 717]. Осы ойды жалгастыра келе, Дж. Викари жэне т.б. зерттеулервде бос уакыт ем1р сурудщ баска да турлер1 сиякты, жастардын психикалык жэне физикалык денсаулыгына катты эсер етешнш аныктады [2; 277]. Баскаша айтканда, бос уакыт - жеке тулганы дамыту шартын бшд1ред1.
И.Ирби жэне Дж.Толман бос уакытты мектеп сиякты ортага караганда сырттан аз кысым керетш ортада езш-ез1 керсету, релаксация, езш-ез1 бакылау, езш-ез1 дамыту жэне окыту практикасы ушш мумкшдш ретшде карастырады [3]. Балалар мен жасесшр1мдердщ бос уакытын етюзу темендеп сиякты кейб1р он эсерлерд1 камтиды: элеуметпк-эмоциялык даму жэне тарту (достык карым-катынасты колдау жэне рахат алу жэне карым-катынас жасау), кэс1би даму жэне тарту (жумыска орналасу, кэс1би мансапка тусшу жэне кол жетюзу ушш кажетп дагдылар), дене дамуы жэне тарту (денсаулык), когнитивп даму
жэне тарту (сыни ойлау, проблемаларды шешу) жэне азаматты; даму жэне тарту (элеуметпк ортага жеке эсер ету жэне бас;алардыц алдындагы жауапкершiлiк). Бос уа;ыт, вмiр CYPУдiц бас;ада тYрлерi сия;ты, жастардыц психикалы; жэне физикалы; денсаулыгына ;атты эсер етедi. Жасвспiрiмдердiц шамамен уа;ытысынц жартысы бос, сонды;тан оны ;алай вткiзетiнi вте мацызды. Себебi б^л олардыц дамуыныц вте мацызды факторы болып есептелiнедi.
Cullingford, C., Morrison, J. зерттеулерiне сэйкес, балалар мен жасвспiрiмдер вз кдодастарымен бос уа;ытыныц квп бвлiгiн вткiзедi, олар квптеген жагдайларда олардыц отбасыларыныц альтернатив^ тYрiн бiлдiредi [4; 61-80]. Ал, дос-кдадастарыныц эсерi (оц жэне терю эсерлерi) негiзiнен бiрге бос уа;ыт вткiзуде орын алады. Сонды;тан ересектердщ балалар мен жастар алдындагы Yлкен жауапкершiлiгiнiц бiрi - белсендi жэне мацызы бар бос уа;ыт втюзу эдетiн ;алыптастыру. Бала кiшi болган сайын, Yлкен жауапкершiлiк ересектерге жYктеледi. Себебi, олар балалардыц бос уа;ытын вткiзудi жобалауга жэне олармен айналысатын ;ызмет тYрлерiн тацдауга нег^рлым жогары эсер етедi. Алайда, бос уа;ытты вткiзетiн ;ызмет тYрi ол субъективн жэне объективтi факторларга байланысты: ягни субъективтi факторларга (ата-аналардыц элеуметпк мэртебесi, бiлiм децгейi, дагдылар мен эдеттер) жэне объективтi факторларга (тар жэне кец ортаныц мэдени м^расы, белгiлi бiр мазм^н мен тшсн ;амтамасыз етiлуi мен ;ол жепмдшш) жатады.
Бос уа;ытты вткiзу дэстYрлi турде жастар вмiрiнiц мацызды салаларыныц бiрi болып табылады. Элемдiк ;огам вмiрiнiц барлы; жа;тарыныц трансформациялануы демалыс саласындагы элеуметпк-мэдени жагдайдыц взгеруше алып келдi. Жастар элеуметтiк-мэдени инновацияларга аса бейiм ерекше элеуметтiк топ болып табылады. Ал, осындай инновациялар багыты жас адам т^лгасыныц ;алыптасуына вз эсер тигiзедi. Kазiргi жастар Yшiн бос уа;ыт вткiзу бiрiншi дэрежелi ^ндылыщтардыц бiрi болып табылатыны жайлы жогарыда атап вттiк. Б^л салада жастардыц квптеген элеуметтiк-мэдени ;ажеттшк-терi iске асырылады. Эмiр пршшшнщ бос уа;ытын вткiзу саласы Yшiн ец жогары дэрежеде бос уа;ытты вткiзу тYрi, орны, уа;ыт тацдауы жеке т^лганыц еркiндiгiне байланысты.
Дэл осы бос уа;ытта жастар вздерш жеке адам ретiнде сезiнедi. Ягни, демалыс втюзуде адамдар кэсiби жэне отбасылыщ-т^рмыстагы мiндеттерден еркiндiгiмен сипатталады. Сонды;тан нормативтш-^ндылы; жYЙелерiнiц т^ра;сыздыгы бай;алатын ;азiргi ;огамда жастардыц бос уа;ытын вткiзу мэселесi ерекше взектi сипат;а ие. Студент жастардыц негiзгi жэне инструменталды ;^ндылы;тарыныц мазм^нындагы взгерiстер, оныц кэсiби ;ызметтеп табыстарына емес, жеке вмiрiнiц ;^ндылы;тарына багытталуы, тек ;ана ецбекке багдардыц жогалуы ;азiргi жастар демалысты бiлiммен ^штастыра бастауына алып келдь
А;паратты; технологиялардыц ;ар;ынды дамуы мYлдем жаца Yлгiдегi ;огамды - а;паратты; ;огамды ;алыптастыру Yшiн непз болды. Онда б^аралы; коммуникация ;^ралдары ;огамды; вмiрдiц тYрлi салаларына, оныц швде оныц эрбiр мYшесiнiц бос уа;ытын втюзуге елеулi эсер етедь Жастар бYгiнде бYкiл элемде аталган теледидар мен компьютер экрандарыныц алдында вз бос уа;ыттарын вткiзетiн «жаhанды; ауылда» вмiр CYPУДе. Жастар арасында элеуметтiк желiлердi пайдалану всiп келе жататынды;тан, б^л олардыц бос уа;ытын вткiзу мшез-;^л;ын кец ау;ымды ;айта ;^руга алып келедi. Теледидардыц бос уа;ыттагы орны туралы американды; зерттеушi Рассел: теледидарды кврудiц жалпы критикасы ретiнде - ол белсендi демалыстыц орнын ауыстырады деп пайымдайды [5]. Б^л т^жырымды Робинсон растайды, ягни теледидарга дейiн болган бос уа;ытты вткiзудiц ерте формалары болган радио тыцдау, достарга бару, Yй ж^мысын орындау жэне газеттердi о;у сия;тылардыц бYгiнгi кYнi ;олдану аясы твмендеп келедi [6; 212].
Балалар мен жасвспiрiмдердiц бос уа;ытын вткiзуге арналган iс-шаралардыц кец ау;ымы бар. Бос уа;ыт феноменiмен айналысатын зерттеушiлер тYрлi ;ызмет тYрлерiн жiктеудi ^сынады. Мысалы, Hendry, L. жэне т.б. зерттеушшер бос уа;ыттыц y™ тYрiн бвлш кврсетедi: ^йымдастырушы (спортты; жэне бас;а да iс-шаралар); релаксация (достармен ;арым-;атынас) жэне коммерциялы; (кинотеатрга немесе дискотекага бару) [7].
Американды; жэне фин жастарыныц бос уа;ыты паттерндерш зерттеуде бос уа;ыт мазм^нына келес ;ызмет тYрлерi ажыратады:
1. Спортты; белсендiлiктiц 30 тYрлi тYрiн ;амтитын спорт ;ызмет (Sport Activities);
2. Yй ;ызметтерi (Domestic Chores) (Y^i тазалау, ;арды кYреу, азы;-тулш сатып алу, вндеу);
3. Хобби (Other Hobbies), (хобби, клубтар, шыгармашылы; белсендшк, элеуметтiк ойын-сауы; жэне т. б.);
4. Yй тапсырмалары (Homework);
5. Теледидар квру (Watching TV) [8, 10].
Австралиялык статистика бюросыньщ мэл1меттерше сэйкес (Australian Bureau of Statistics) 2009 жылы Австралияда 5 жастан 14 жаска дешнп балалардыц 74% спортпен немесе мэдени сыныптан тыс iс-шаралармен айналысканын керсетедь Simoncini & Caltabiono жYргiзген зертеулерше сэйкес, улдар спортпен шугылдануга бешм болды, ал цыздар мэдени кызметке тартылганы аныкталды [9; 40]. Сыныптан тыс ю-шараларга катысатын студенттер туралы зерттеу жYргiзе отырып, Pejic Papak, P. жэне т.б. зерттеуге катысушы эйелдер мэдени кызметте, ал ерлер спорттык кызметте усынылатынын атап еттi [10, 190]. Жалпы, ул балалардыц дене белсендiлiгi, кыздармен салыстырганда, тiптi одан ересек шактарында да туракты бос уакыт етшзу категориясы болып кала бередi. Хорватияда жэне элемде физикалык бел-сендшктщ таралуы туралы бiркатар соцгы зерттеулердi усына отырып, Jurakic, D., Heimer, S. барлык зерттеулерде ер балаларда емес, кыз балаларда жеткшкиз физикалык белсендшктщ таралуын аныктады [11; 5]. Демек, бос уакыттыц еткiзу формаларына байланысты ер балалар мен кыз балаларда айырмашылык бар екенi байкауга болады.
Жас шагындагы дене белсендшп ересек жаска келгенде денсаулык Yшiн кептеген кауш-катер-лерден коргауга кемектеседь Л. Чеддок жэне бiр топ зерттеушшер ез зерттеу нэтижелерi бойынша, аэробтык жаттыгулар сиякты дене жаттыгуларымен белсендi айналысатын жастар математикалык дагдыларды, когнитивтiк икемдiлiктi, есте сактау мен шыгармашылык кабшеттерш жаксартатынын керсеттi [12; 976].
БYгiнгi кYнi, бос уакытты етшзу кызметшщ кандай да бiр тYрiн, соныц iшiнде дене шыныктыру белсендiлiгi сиякты казiргi замангы беделдi тYрлерiн тацдау жастардыц езiн «элитага» жаткыза отырып, ерекшеленуге деген умтылысыныц артуын тYсiндiредi. Осылайша, XXI гасырда фитнес феноменi физикалык белсендшктеп халыктыц тYрлi жiктерiнiц кажеттiлiгiн канагаттандыру ретiнде пайда болды. Эсiресе, бул бос уакыт етшзу тда кыз балалар арасында кецiнен таралган. К^рп уакытта фитнес-мэде-ниет курылымына аэробты жэне анаэробты жаттыгу эсерiнiц эртYрлi нысандары бар тYрлi тренажер зал-дары, фитнес-клубтар кiретiн кеп елшемдi элеуметтiк-мэдени феномен болып табылады.
Келеа, казiргi жастардыц бос уакыт етшзу курылымында элеуметпк желiлерде Yлкен рел алады. Nyambuga C, Ogweno J зерттеулерi бойынша респонденттер элеуметтiк медиа олардыц бос уакытын еткiзу кызметтерше эсер ететiндiгiн аныктады. Зерттеу нэтижелерiнде респонденттердiц 90% элеумет-тiк медиа олардыц бос уакытын етшзуге эсер ететшше келiссе, ал респонденттердiц 10% элеуметпк медиа бос уакыттарын етшзуге эсер етпейтшш керсеттi. Осылайша, элеуметпк медиа жастардыц бос уакытын етшзуге айтарлыктай эсер етедi деп айтуга негiз бар. Сонымен катар, жастардыц бос уакытын канагаттандыру Yшiн элеуметпк желiлердi пайдаланудыц эсерi бойынша да сурактар койылды, ягни жастардыц бос уакытын канагаттандыру Yшiн элеуметпк желiлердi пайдалануды аныктау максатында зерттеу жYргiзiлдi. Зерттеу нэтижесi бойынша жастар элеуметпк желiлердi достармен телефон аркылы карым-катынас, Facebook жэне Twitter-дегi жаца сайттарга кiру жэне видео ойындар сиякты бос уакытты еткiзу кажеттшктерш канагаттандыру Yшiн эртYрлi пайдаланатынын керсетп [13]. Соцгы уакытта элеуметтiк желшер жастардыц сандык демалуыныц негiзгi кезше айналды.
«Когамдык пiкiр» корыныц мэлiметтерiне сэйкес, жастардыц ез бос уакыттарын калай еткiзетiнiн аныктауга болады. Сауалнама нэтижесi бойынша жастардыц 25%-ы «теледидар алдында», 10%-ы бос уакыттарын Yйде еткiзедi, ал жастардыц 40%-ы интернетте кеп уакыт еткiзетiнiн мойындайды. Будан эрi 25% сауда орталыктарына белгш бiр максатсыз, бос уакытын етшзу Yшiн бара-тынын атап етедi [14; 295]. Бiр жагынан, Интернет тулганыц дамуы, жаца акпарат алу, мэдени даму Yшiн шексiз мYмкiндiктер берсе, ал екiншi жагынан, интернетп дурыс пайдаланбау кезiнде жеке тулга Yшiн керi эсер етуi мYмкiн.
Бос уакытты етшзуде жастар арасында волонтерлш кызметтiц де релi артып келедi. Бiздiц ойы-мызша, осы категориядагы топтардыц бос уакыттарын адамгершшк кундылыктарды жацгыруга багыт-талган багыттарыныц бiрi волонтерлiк кызмет деп есептеймiз. Себебi, ол агрессивтiлiктi жэне жастарды когамга карсы эрекеттерге тарту тэуекелдерш азайтуга, жастарды когамныц, букаралык акпарат курал-дарыныц жэне т.б. зиянды ыкпалынан коргауга кабiлеттi. БYгiнгi кеп жагдайда волонтерлiк кызмет тYрлi салаларда жYзеге асырылатын жэне бос уакытында пайдалы iспен айналысуга умтылатын элеумет-тiк белсендi жастарды тартады. Жастар Yшiн волонтерлiк - бул ец алдымен, CYЙiктi iс, студентик жастардыц емiр салтына айналган бос уакыт тда деп айтуга болады.
Байкаганымыздай, жастар арасында бос уакытты етшзуде жаhандык езгерiстер байкалды. Казiргi жастар алдыцгы буын урпакка караганда ездерiнiц аз уакыттарын таза ауада карым-катынас жасауга белетенi мэлiм. Бул жастардыц дене немесе физикалык жагдайына терю эсер етiп, дене белсендшп децгешнщ темендеуiне жэне халыктыц денсаулык децгешнщ нашарлауына экеп согады. Осыган сэйкес, мемлекеттiк бiлiм беру институттары, отбасы, букаралык акпарат куралдары бос уакыт кызмеп
166
шецбершде рухани-физикалы; феномен репнде дене шыны;тырудыц мацызы мен беделiн арттыруда мацызды рвл ат;аруы тиiс. Жастар арасында волонтерлш инстититты жYЙелi тYPде дамыта отырып, сту-дент-жастардыц бос уа;ыт втюзу сипатыныц жагымды жа;;а взгертуге болады деп ойлаймыз. Оган ;азастанды; жастар дайын деуге толы; негiз бар. Себеб^ 2017 жылы вткiзiлген «EXPO-2017» халы;аралы; кврмеде, 28-™i Кыс;ы Универсиадада студент жастардыц квп бвлiгi ж^мылдырылып, белсендiлiк таныт;аны бэрiмiзге мэлiм. Жастар Y™rn бос уа;ытты вткiзу мен втюзетш орынды тандау жеке т^лганы ;алыптастырудыц басты ;^ралдарыныц бiрi болып табылады. Б^л ретте жастарга бос уа;ытты вткiзу Yшiн ;аржы ресурстары, сондай-а; ол Yшiн мацызды ма;саттарга ;ол жеткiзуге негiз болган мYДделер, арты;шылы; пен ^станымдардыц да рвлi ерекше екенiн ескерген жвн. Осыган сэйкес, ;азiргi жагдайда жастардыц бос уа;ыт вткiзу мэдениетiнiц нег^рлым жогары децгейiн ;алыптастыру жвнiндегi ж^мыстыц жаца ;агидаттары мен эдiстерiн эзiрлеу взект болып табылады.
Корытындылай келе, бiз мемлекет тарапынан всiп келе жат;ан ^рпа;тыц бос уа;ытын реттеу, дэсгурл^ сондай-а; жастардыц бос уа;ытын тиiмдi вткiзудiц ;азiргi замангы тYрлерiне на;ты ;олжепмдшкп ;амтамасыз ету ;ажет деп есептеймiз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Piko, B. F., Vazsonyi, A. T. (2004). Leisure activities and problem behaviours among Hungarian youth. Journal of Adolescence, 27(6), 717-730.
2. Vicary, J. R., Smith, E., Caldwell, L., Swisher, J. D. (2002). Relationship of changes in adolescents' leisure activities to
alcohol use //American Journal of Health Behavior, 22(4), 276-282.
3. Irby, I., Tolman, J. (2002). Rethinking Leisure Time: Expanding Opportunities for Young People and Communities. Washington: The Forum for Youth Investment.
4. Cullingford, C., Morrison, J. (1997). Peer Group Pressure within and outside School // British Educational Research Journal, 23(1), 61-80.
5. Rusell R. V. (2002) Pastimes: The context of contemporary leisure (2nded.). Champaign, IL: Sagamore.
6. Robinson J. P. (1969) Television and leisure time: Yesterday, today and (maybe) tomorrow. Public Opinion Quarterly, 33: 210-222.
7. Hendry, L. B., Shucksmith, J., Love, J. G., Glendinning, A. (1993) Young People's Leisure and Lifestyles. New York: Routledge.
8. Leisure patterns of American and Finnish Youth (1975) International Review for the Sociology of Sport . 10:63.
9. Simoncini, K., Caltabiono, N. (2012) Young school-aged children's behaviour and their participation in extra-curricular activities // Australasian Journal of Early Childhood, 37(3), 35-42.
10. Pejic Papak P., Vidulin-Orbanic S., Roncevic A. (2012) Uloga organiziranih aktivnosti u kulturnom zivotuucenika // Zivot i skola, 28(2), 188- 203.
11. Jurakic D., Heimer S. (2012) Prevalencija nedovoljne tjelesne aktivnosti u Hrvatskoj i u svijetu: pregled istrazivanja // Arhiv za higijenu rada i toksikologiju, 63(3), 3-12.
12. Chaddock L., Pontifex M. B., Hillman C. H., Kramer A. F. (2011) A review of the relation of aerobic fitness and physical activity to brain structure and function in children // J. Int. Neuropsychol. Soc. 17, 975-985. doi: 10.1017/ S1355617711000567
13. Nyambuga C., Ogweno J. (2014) The In uence of Social Media on Youth Leisure in Rongo University// J Mass Com-municat Journalism 4: 223 doi:10.4172/2165-7912.1000223
14. Мазаев Ю. Н. (2015) Жизненные стратегии молодежи - разнообразие выбора // Материалы Афанасьевских чтений. Т. 1. No 13. С. 290-297.
Современные формы досуга студенческой молодежи
А.Б. Сарсенова, д. Т. Кецесова Казахский национальный женский педагогический университет, г.Алматы, Казахстан assel.sarsenova@inbox.ru, asel_kenes@mail.ru
В статье рассматривается понятие досуга, в частности, досуга современной студенческой молодежи, что яв-
ляется чрезвычайно важной частью жизни молодежи. Представлены различные подходы зарубежных исследователей к пониманию значения свободного времени. Трансформация всех аспектов жизни общества и коммерциализация досуга привели к изменению социально-культурной ситуации в сфере свободного времени. Анализируется влияние досуговой деятельности на разные стороны личности студента, изменение предпочтения молодежи в сфере досуга. Выявлено, что в настоящее время в структуре досуга молодежи большую роль играют социальные сети.
Ключевые слова: молодежь, досуг, свободное время, отдых, социализация, социальные сети, культурные ценности, физическая активность.
Modern forms of leisure of students
A.B. Sarsenova, A. T. Kenessova Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan assel.sarsenova@inbox.ru, asel_kenes@mail.ru
The article deals with the concept of leisure, in particular, leisure of modern students, as leisure is an extremely important part of the life of young people. Various approaches of foreign researchers to understanding the meaning of free time are also presented. The transformation of all aspects of society and the commercialization of leisure have led to a change in the socio-cultural situation in the field of free time. The article analyzes the influence of leisure activities on different aspects of the student's personality, changing the preferences of young people in the field of leisure. It has been revealed that social networks play an important role in the structure of youth leisure.
Keywords: youth, leisure, free time, socialization, social networks, cultural values, physical activity.
Редакцияга 26.12.2019 tyctí.
