Научная статья на тему 'СЦЕНАРИЙ ЭКРАН САНЪАТИНИНГ ПОЙДЕВОРИ'

СЦЕНАРИЙ ЭКРАН САНЪАТИНИНГ ПОЙДЕВОРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
67
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
сценарий / ифода воситаси / специфика / томошабин / адабий асар / сюжет / шакл

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Феруза Хожимуродовна Файзиева

Ушбу мақолада экран санъати асарлари яратишда сценарийнинг аҳамияти, шунингдек, сценарий ёзишда экран спецификасини назарда тутиш ҳақида гап юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СЦЕНАРИЙ ЭКРАН САНЪАТИНИНГ ПОЙДЕВОРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 3 Issue 4 / December 2022

СЦЕНАРИЙ ЭКРАН САНЪАТИНИНГ ПОЙДЕВОРИ

Феруза Хожимуродовна Файзиева kaf-tvrej @mail .ru Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Ушбу маколада экран санъати асарлари яратишда сценарийнинг ахамияти, шунингдек, сценарий ёзишда экран спецификасини назарда тутиш хакида гап юритилади.

Калит сузлар: сценарий, ифода воситаси, специфика, томошабин, адабий асар, сюжет, шакл.

SCREENPLAY IS THE FOUNDATION OF SCREEN ART

Feruza Khojimurodovna Fayzieva kaf-tvrej @mail .ru Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article discusses the importance of the screenplay in creating screen arts, as well as considers the specification of screen arts when writing a screenplay.

Keywords: screenplay, means of expression, specification, audience, literary work, plot, form.

Сценарийсиз фильм хам курсатув хам булмайди. Томошабин куз унгидан баъзан ярим ёки бир ярим соат давомида утадиган фильм ва курсатув драматургиясининг яратилиши мураккаб процесс булиб, у адабий сценарий ёзилиш жараёнидан бошлаб монтаж столида нихоясига етади. Шундан кейингина сценарийнинг якуний вариантини факатгина экранда куришимиз мумкин. Лекин сценарий экран спецификасини хисобга олмаса тугалланган адабий асар деб хисобланмайди. Кинотелесеценарий санъатини театр драматургияси билан таккослаганда жиддий урганиладиган объект даражасига етганлиги маълум булади. Бунга унлаб фильмлар учун берилган такриз ва танкидчиларнинг маколасини куриб ишонч хосил килиш мумкин. Вахоланки кинода драматургия театрдагидек мухим ва асосий уринни эгаллаши янгилик эмас. Колаверса, кинодраматургия хамиша киносанъатининг даражаси, сифати, бадиияти, тараккиёти ва шу билан бирга узига хос нозик жихатларини белгилаган.

Кинематография хакида фикр юритарканмиз унда бир канча санъат турлари унсурларини жумладан театр, мусика, тасвирий санъатнинг уйгунлиги асосида харакатланувчи ва овозга эга тасвир яъни киносанъати юзага келиб мустакил кадам ташлай бошлади. Вакт утгани сайин, олинаётган вокеалар хам мураккаблаша борди. Шу тарика, ягона сюжет вокеаларини тасвирлаб, бирлаштирувчи манзаралардан иборат мустакил асар - кинокартина пайдо булди.

Кино дастлаб театрга таклид кила бошлади. Шу уринда режиссёр Л.Файзиевнинг "Бой ила хизматчи" фильмини тилга олиш уринли. Кейинчалик бу анъанани Э.Хушвактов пьесаси асосидаги М. Охуновнинг "Бевалар", М.Абзаловнинг "Чимилдик" фильмлари мисолида хам куриш мумкин. Лекин бу икки санъат хам узининг мустакил йуналишига эга эканлигини исботлади

Кино санъати узнинг тараккиёти давомида сценарийнинг адабий шаклини излай бошлади. Бунга икки жихат, яъни кинога овознинг кириб келиши ва хаёт манзараларининг экранга кучиши асос булиб хизмат килди. Айнан шу йилларда кинодраматургияни адабиёт узининг бир тармоги сифатида тан олди ва пьеса сахнага, сценарий эса экран учун схема шаклини бажариш баробарида бадиий салмокка эга мустакил драматургик санъат куринишига эга булди. .

Бора-бора, кинематограф факат кулгили вокеа-ходисаларнигина эмас, балки бошка хил вокеаларни, масалан, шиддатли, кишини хаяжонга солувчи ходисалар: котиллик, отишма сингари харакатларга бой ходисаларни хам ифодалашга кодир санъат эканлигини исботлади. Кинонинг шу каби хусусиятларидан келиб чикиб, баъзи назариётчилар кинонинг сценарийсидаги асосий фазилат - бу харакатлар суръати (динамикаси), суръат - кинонинг мохиятини ташкил килади, деб хисоблай бошлади. Орадан маълум вакт утгач, кино санъатининг янги-янги фазилатлари кашф этила бошланди. Экранда киши калбини хис-хаяжонга солиб, жумбушга келтирадиган вокеаларни хам намойиш этиш мумкинлиги курина бошлади. Экран вокеаларнинг факат тасвиригина эмас, балки инсоний кечинмалар- кувонч, кайгу, шодлик, мотам, мухаббат, рашк, изтироб ва бошка хиссий кечинмаларни намойиш кила бошлади. Бу каби инсоний туйгуларни хайратланарли даражада нозик тасвирлаш, ифодалаш усуллари киноназариётчиларнинг фикрини узгартириб юборди. Улар кино санъатининг хиссий жихати - уткир сюжетли вокеалар тизимига хам эътибор карата бошлади. Сценарийдаги сюжет - асар эпизодлари ичидаги бир вокеани иккинчи вокеа билан боглашга хизмат киладиган куприк вазифасини утайдиган эпизодлар мавжудлигида намоён булади.

Ахамиятли жихати шундаки адабиётда сценарийга театр учун мулжалланган пьесадек каралмайди. Чунки кинода бошка санъат турларидан фаркли уларок узига хос ифода воситалари мавжуд. Одатда роман

укиётганимизда ундаги вокеаларнинг содир булишини тасаввур киламиз, лекин асар ходисаларининг каерда качон кай холатда содир булишини аник тасвирлаб беролмаймиз. Кинода айнан шу девор яъни адабиёт ва тасвирий санъатнинг уйгунлашуви туфайли йуколади. Экран бир пайтнинг узида вакт ва макон хусусиятига эга. Испаниялик киношунос Виллегас Лопаснинг таърифича "Кино бу макон ва замон санъатидир" [1, 24]. Лекин санъатнинг ифода воситалари чегара билмайди. Тасвирлаш коидаларида узининг такрорланмаслик хусусиятларини намоён килади.

Аслида сценарий асосида бир маротабагина фильм яратилади ва шу билан кифояланади. Пьеса асосида эса бир неча режиссёрлар томонидан спектакль сахналаштирилиши мумкин. Лекин кинода бугунги кунда хам бир сценарий асосида иккита фильм яратилиш тажрибаси хам кузатилди. Масалан Э.Рязанов ва Э.Брагинскийнинг "Такдир хазили ёки кушдек енгил булинг" сценарийси асосида 2015 йилда Болливудда "Янги йилни севаман" номли бадиий фильм яратилди.

Фильм драматургиясининг яратилиши мураккаб процесс булиб, у адабий сценарий ёзилиш жараёнидан бошлаб монтаж столида нихоясига етади. Шундан келиб чикиб сценарийнинг якуний вариантини факатгина экранда куриш мумкин булади. Лекин бу ерда хам сунгги вариант хар бир томошабиннинг нигохида узгача гавдаланади. Шу билан бирга режиссёр кинода хаммуаллиф хисобланади. Чунки кинонинг ифода воситалари имкониятини билмаган муаллиф кино учун сценарий ёзиши мураккаб кечади. Сценарийни экран спецификаси хисобга олиб кинематографияга хос хусусиятга хамоханг тарзда ёзилиши максадга мувофик. Жанри талаблари буйича профессионал даражада ёзилган сценарий экраннинг поэтик хусусиятларига асосланиб кинематография асари сифатида томошабин тафаккурига туртки бериб унга эстетик завк багишлайди. Масалан рассом тасвирий санъат коидаларига амал килган холда асар яратаркан шу санъатга хос хусусиятларни аник, урнида куллай билиши унинг махоратидан дарак беради.

Сценарийдаги композиция характерлар мантигига кура белгиланади ва уларни шакллантиради. Композиция - мувофиклик, мутаносиблик ва узаро богланиш оркали юзага келади. Композиция сюжетга нисбатан хам кенгрок булиб, унинг характерлари - овоз, сукунат, манзара ва хоказолардан ташкил топади ва кинода овозсиз ривожланиб борадиган компонент сифатида тил, бадиий анъаналар ифодаси оркали белгиланади. Композициянинг психологик кирраларини яъни томошабин хаёли, калби, идрокига атайлаб кириб олишга уринишларни С. Назармухамедовнинг "Тушларимда гамгин йиглайман", Нариги сохилда колган болалик" фильмларидаги томошабинни кутилмаган, номаълум дунёларга етаклаб кетувчи эпизодларда куриш мумкин. Лекин режиссёр Али Хамроевнинг "Инсон кушлар ортидан боради", ^Камолованинг "Йул булсин"

Ё.Туйчиевнинг "Утов" фильмларидаги бу мажозий тасвирлар ифодаси томошабинни фикри, тафаккурига туртки беради. "Асарнинг композицион курилмаси шунчаки конун-коида эмас, балки асарнинг томошабинга тушунарли, кизикарли ва шу билан бирга унинг диккат-эътиборини бирдай жалб килиб туриш гарови хамдир." [2, 9]

Сценарийнинг асосида тажриба ётади. Шу билан бирга, сценарий унсурлардаги аниклиликни талаб этади. Сценарист ва режиссёр фильмда узи билган нарсанигина курсатади. Уларнинг хаётий тажрибаси эса вокеалар ривожида боскичма-боскич намоён булиб боради. Масалан режиссёр Э.Рязанов "Ишдаги ишк" фильмидаги мукаддима кисмида, яъни Новосельцевнинг кадр ортидаги изохида "Идорамизда иш куни мана шундай бошланади"- деган гапини Э.Рязанов фильм хакидаги хотираларида узи билан бирга ишлайдиган монтажер турмуш уртогининг ишга келган захоти дугонаси билан бирга утириб пардоз килишини хазиломуз тарзда фильмга киритганини эслаганди. Ёки Э.Эшмухамедов "Севишганлар" фильмидаги тарвузларнинг окиш сахнасини узи хаётида тарвузлар билн сувда оккан пайтини эслаб фильмга киритганди. Фильмда кахрамон холати сюжетни ривожлантиради. Томошабин берилган вазиятни аввалги эпизодлар билан таккослайди, натижада вокеалар ривожига кизикиши ортади. Аввал тасвирга олинган ва омадли чиккан фильмнинг сиквел (давоми)ини суратга олиш муваффакият келтиради, деб хисоблайдиганлар бор. (Масалан, "Такдир хазили ёки кушдек енгил булинг" реж. Э.Рязанов. "Сепсиз келин", "Утган кунлар" Й.Аъзамов, М.Аюзалов). Лекин бу мулохазалар замирининг буш жихатлари мавжуд. Чунки томошабинда фильмнинг аввалги версияси билан таккослаш фикри пайдо булади ва бу тажриба хамиша хам узини оклайвермайди.

Бугунга келиб, кинонинг мохияти янада чукурлашди, кенгайди. Эндиликда экран инсон миясидаги тафаккур жараёнларини тасвирлаш, ифода килиш имкониятларини хам намоён кила бошлади. Фильм муаллифлари инсоннинг тафаккурига килиш канчалик теран кириб боролса - томошабин шунчалик хаяжонга тушишини кузата бошлади. Шу тарика кино уз тараккиётининг энг юкори чуккиларини забт эта бориб, адабиёт билан тенг каторда хаётнинг нозик жихати, хаяжони, шиддати, тулкинлари билан тулалигича тасвирлашга эришди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. M.Villegas Lopez, Cinema, Teoria y estetica del arte mucvo, Madrid, 1954,

p.24.

2. Линда С. Как хороший сценарий сделать великим. Авторизованный перевод с английского Сергея Белошникова и Владимира Нахабцева-младшего. - Москва, 2006. - С. 9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.